doktor Abdurauf Polat Teklimakani

Prof.Dr.Abdurauf Polat Teklimakani bilen
Dr.Haji Qutluk Qadiri Ataturkning maziri aldida




Doktor abdureuf polat teklimakaniy


Abdure'op polat teklimakaniy 1950- yili 11 - ayning 1 - küni medeniyitimizning qedimiy astanisi bolghan qeshqerning yumulaq sheher kölbéshi mehelliside oqutquchi a'iliside dunyagha kelgen.
1966 - yili qeshqerde toluq ottura mektepni püttürgen. Shuningdin bashlap 1972 - yilighiche yézigha chüshüp qayta terbiye alghan, bu jeryanda aliy mektepte oqup iqtisas igisige aylinish istikide öginishni toxtatmay dawamlashturup kelgen.
1972 - yili merkiziy milletler uniwérsitétidin kelgen oqutquchilarning imtahanidin ötüp, eyni waqittiki merkiziy milletler uniwérsitéti az sanliq milletler til edebiyat fakultétigha oqushqa kirgen.
1975 - yili mektepni ela netije bilen tamamlighanliqtin, shu mektepke oqutquchiliqqa élip qélin'ghan. Aliy mekteptiki oqutquchiliq hayatini bashlighan waqti uning bilim déngizidiki ghewwasliqining bashlan'ghan dewri bolghan.
U destlep uyghur edebiyatidin tallanma, uyghur edebiyat tarixi derslirini ötken. Kéyinrek chaghatay uyghur tili dersini ötken. Bu derslerni ötüsh dawamida chaghatay uyghur tilini öginish - ögitishning zörüriyitini chongqur tonup yetken we bu tilni öginish we tetqiq qilishta ereb, pars tilliri heqqidiki asasiy bilimlerni igileshning muhimliqini hés qilghan. Shuning bilen, oqutush we tetqiqat ishlirigha zich birleshtürüp, dawamliq bilim déngizigha shungghighan.
1978 – yili 3 – aydin 1982 - yili 7 - ayghiche béyjing chet'el tilliri unwérstétida ereb tili ögen'gen. 1984 - yili 4 - aydin 1985 - yili 10 - ayghiche iraq ereb jumhuriyitige bérip, baghdad, kufe, nejef we kerbala qatarliq sheherlerde, élimiz mutexessislirige terjiman bolup, ereb tili boyiche piraktika qilghan.
1986 - yilidin 1988 - yilighiche béyjing uniwérsitétida pars tili ögen'gen.
1996 - yili 10 - aydin 1997 - yili 7 - ayghiche ziyaretchi alim salahiyiti bilen misir ereb jumhuriyitige bérip, qahire unwérstétida ereb edebiyati boyiche; Ez'her unwérstétida islam dini asasliri (usuluddin) boyiche bilim ashurghan.
1997 - yili 10 - aydin 2002 – yili 4 – ayghiche türkiye jumhuriyiti enqere unwérstétining til - tarix - jughrapiye instituti chaghdash türk shéwiliri we edebiyatliri fakultétida chaghatay türkiy til edebiyati boyiche dokturluq aspranti bolup oqughan.
Bu jeryanda, «ottura asiya medeniyet tarixi», «ottura esir türk edebiyat tarixi», «uyghur, özbék xelq edebiyati», «sherqiy jenubiy ottura asiya türk shéwiliri grammatikisi» (pé'il we morfologiye qismi), «türk dunyasining bügünki til tetqiqat ehwali», «türk shéwiliri tetqiqatidiki ré'al mesililer we hel qilish yolliri» we «metinshunasliq» qatarliq derslerni estayidil öginip, tetqiqatining yenimu yuquri pellisi üchün ul salghan.
U qiriq yette yéshida chet'elge oqushqa chiqip, besh yil musheqqetlik oqughuchiliq turmushini béshidin kechürüp, 2002 - yili 4- ayning 10- küni «musa sayrami we uning ‹tarixi hemidi› namliq esiri heqqide tetqiqat» namliq désirtatsiyisini yaqilap türkiye, türkmenistan we özbékistanliq ataqliq alimlardin teshkillen'gen bahalash komtétining qayilliq testiqidin ötüp, türkologiye klassik metinshunasliq (tékistshunasliq) kespi boyiche «edebiyat doktori» unwanigha érishken.
U doktorluq oqushini tamamlap, 2002 - yil 5- ayning 20 - küni weten'ge qaytip kelgendin buyan, dawamliq merkiziy milletler uniwérsitétida oqutush we tetqiqat ishliri bilen shughullanmaqta.

Töwende uning tetqiqat ishliri bilen qisqiche tonushup chiqimiz.
Abdure'op polat teklimakaniy 1975- yili merkiziy milletler unwérstétini püttürüp, öz mektipige oqutquchi bolup qalghandin bashlap ataqliq tilshunas, merhum proféssor xemit tömürni ustaz tutup uyghur tili, uyghur tili girammatikisi, chaghatay uyghur tili jehetlerdin chongqurlap öginish we tetqiqatni bashlighan.
«aliy ma'arip saheside yaramliq oqutquchi bolush - üzlüksiz öginishni we japaliq tetqiqat élip bérishni telep qilidu; Peqet chongqur we keng da'irilik bilimge ige bolghandila, andin layaqetlik oqutquchi bolghili bolidu» dep qaraydighan abdure'op teklimakaniy ependi, «uyghur tili tetqiqati»,«uyghur tili léksikologiyisi» , «terjime nezeriyisi we emeliyiti», «chaghatay uyghur tili», «chaghatay uyghur edebiyati», «newa'iy eserliri tetqiqati», «türk tili», «ereb tili» qatarliq derslerni sözligen.
U uqutush xizmiti dawamida, 1986- yili léktorliq, 1992- yili dotséntliq, 2004 - yili proféssorliq unwanigha érishken.
1992 -yilidin bashlap magéstir aspiranit yétekchisi bolup, hazirghiche yette neper magistér terbiyelep yétishtürgen.
2007 - yili doktor asprant yétekchisi bolghan.
Halal emgek haman hemmini qayil qilidu. Uning xizmettiki estayidilliqi, oqutush süpitining yuqiriliqi, ma'arip ishliri üchün jan pidaliqi, her derijilik hökümet we mektepning teqdirlishige muyesser bolghan.
1991 - yili «béyjing shehiri derijilik munewwer oqutquchi» bolup bahalan'ghan,
1995- yili memliketlik «bawgang ma'arip fondi munewwer oqutquchisi» bolup bahalan'ghan.
U 25 yildin buyan izchil sözlep kelgen «chaghatay uyghur tili» dersi 2006- yili «béyjing shehiri derijilik serxil ders» bolup bahalan'ghan.
Proféssor abdure'op polat teklimakaniyning aliy ma'arip sahesidiki emgeklirini hergizmu oqutush xizmiti bilenla xulasileshke bolmaydu. U oqutush xizmitini ishlesh bilen birge, yene fakultét uyghurshunasliq tetqiqat ornining mudiri qatarliq wezipilerni ötigen.
Proféssor, doktor abdure'op teklimakaniy ders munbiride oqutquchi, munberdin chüshsila tirishchan oqughuchi bolup, özining bilimini toluqlap, toyundurup, mukemmelshtürüp barghan.
U xuddi «pexirlen, kesipdishim sen hem...» namliq maqaliside «men bir oqutquchi bolghanliqimdin pexirlinimen. Chünki oqutquchi yash ewladlargha ilim- pen ögitip, ularni ziyaliy, yeni dili ilim chirighi bilen yorughan insan qilip yétishtüridighan kesp. Shunga men oylaymenki, medeniy insanlar dunyasida, yash ewladlargha, bilimsiz ademlerge bilim ögitip, ularni ilim - meripetlik, medeniyetlik insanlardin qilip yitishtürüp chiqidighan oqutquchi - mu'ellimlik kespini bésip chüshidighan yene bir ewzel kesp yoqtur ... Oqutquchiliq kespi - insanni bilim saheside bir izda toxtap qalmay, üzlüksiz öginishke, yéngidin yéngi ilim - meripet bilimliri bilen özini awutup, dawamliq toyundurup turushqa ündeydighan kesp» dep yazghinidek, nechche on yillar mabeynide öz bilimini üzlüksiz yéngilap we béyitip, özige shagirt bolghan yashlarning bilimlik kishilerdin bolup chiqishi üchün sham kebi yénip keldi. Uning hazirghiche bolghan hayat tarixini waraqlap körüdighan bolsaq, aliy mektepni püttürgendin buyan, öz waqtida ashu toluq kurs oqughuchiliq mezgilide ögen'genlirige qana'et qilmay, oqutquchi bolghandin kéyinmu öginishni izchil dawamlashturup kéliwatqanliqini köreleymiz.
Melumki, tarixta uyghurlar islam dinigha kirgendin kéyin, islam dinining tesiride uyghur medeniyitide zor özgirishler bolghan. Ereb we pars xelqliri bilen bolghan medeniyet alaqisi küchiyip barghan. Shu seweblik ereb , pars tillirining uyghur tili we edebiyatigha bolghan tesiri intayin chongqur bolghan. Hetta uyghur edibliri we her sahe alimliri ereb, pars tillirida ilmiy, ijadiy emgekler bilen shughullan'ghanidi. Bu hal, bügünki zamandiki ijtima'i pen tetqiqatchiliri üchün, uyghurlarning omumiy edebiyati, tili we medeniyitini chüshinishte ereb we pars tilliridinmu xewerdar bolush zörüriyitini tughdurghan.
Mushu zörüriyet tüpeylidin, abdure'op teklimakaniy aliy mektepni püttürgendin kéyin, yette yérim yil waqit serp qilip, ereb we pars tilini ögendi we shu arqiliq, özi élip bériwatqan oqutush we tetqiqat ishlirining muweppeqiyet iqbali üchün puxta asas hazirlidi. Aliy ma'aripta téximu yuqiri derijilik iqtisas igilirini terbiyilesh, yenimu chongqurlap bilim hasil qilish we chet'elning ilghar tetqiqat usullirini öginish arqiliq, öz tetqiqatini téximu yuqiri pellige yetküzüsh üchün, türkiyede besh yil oqush we tetqiqat élip bérish bilen shughullandi. Dangliq qahire unwérstétida bir yil islam medeniyiti we asasliri boyiche bilim ashurdi. Mana mushulardin körünüp turuptiki, aliy mektepke oqutquchi bolghandin kéyin abdure'op teklimakaniy ependi ilgiri kéyin bolup 14 yil waqtini yene oqushqa serp qilghan. Bu xéli – xéli ademler yételmeydighan pellidur.
Aliy ma'arip sahesidiki yuqiri süpetlik oqutush üchün süpetlik, serxil derslik bolushi lazim. Abdure'op teklimakaniy ependi bu sahedimu özining emgigini singdürdi.
U merkiziy milletler uniwérsitétige oqutquchiliqqa élip qélin'ghandin kéyin, «uyghur edebiyati», «uyghur tili tetqiqati», «uyghur tili léksikologiyisi» derslirini ötüsh dawamida, chaghatay uyghur tili tetqiqatining bir boshluq ikenligini, uni ögenmey turup uyghurlarning tilini, tarixini, medeniyitini mukemmel tetqiq qilish mümkin bolmaydighanliqini hés qilghan we proféssor xemit tömür ependini ustaz tutup, chaghatay uyghur tilini öginishni bashlighan.
Newa'iyning «muhakimetul lugheteyn» namliq kitabini neshrge teyyarlap, jama'etchilik bilen yüz körüshtürgen.
Merhum xemit tömür bilen birlikte, memlikitimizde tunji, ashkara neshr qilin'ghan derslik, chaghatay uyghur tili bilimlirini omumlashturush kitabi «chaghatay tili»ni yézip chiqqan.
Qeshqer uyghur neshriyati teripidin 1986- yili neshr qilin'ghan bu kitab, kitabxanlar bilen yüz körüshkendin kéyin, omumyüzlük yaxshi bahalargha érishti. Bu kitab élimizde chaghatay uyghur tiligha béghishlan'ghan tunji eser bolush bilen birge, chaghatay uyghur tili toghrisida mukemmel chüshenche béridighan derslik boldi. Bu kitab bezi aliy mekteplerde derslik qilip qollinildi. Shu sharapat bilen, mezkur «chaghatay tili» 1989- yili dölet milletler ishliri komitéti teripidin munewwer pen téxnika netijiliri boyiche 3 - derijilik mukapatqa érishken.
Abdure'op polat teklimakaniy 1993- yili, «chaghatay uyghur tili tetqiqatidin ilmiy maqaliler» (323 betlik) namliq ilmiy maqaliler toplimini neshir qildurghan.
Béyjing milletler neshriyati teripidin neshir qilin'ghan bu toplamgha aptorning «chaghatay tili dégen atalghu toghrisida», «chaghatay uyghur tilining qedimki zaman uyghur tili asasida shekillen'genligi toghrisida», «chaghatay uyghur tilining eyni zaman uyghur janliq tili bilen bolghan munasiwiti toghrisida»gha oxshash, ilgiri metbu'atlarda élan qilinip, küchlük tesir qozghighan 23 parche ilmiy maqalisi kirgüzülgen.
Doktor abdureshid yaqup bu kitab heqqide: «ilmiy we heqiqetni emeliyetttin izdigen halda tetqiqat yürgüzgen. Kitabta bayan qilin'ghan mesililer pakit bilen toyunup turidu. Bayanlarning nezeriyiwiyliki küchlük bolush bilenla qalmay, nisbeten yuqiri bolghan ilmiy qimmet we emeliy istémal qimmitige ige... (bu) toplam türkologiye, xususen uyghurshunasliq tetqiqati üchün qoshulghan muhim bir töhpe» («til we terjime» 1995 - yilliq 5-san 37-, 40- bet) dep baha yazghan.
Heqiqetenmu, bu ilmiy maqaliler toplimi uyghur tilshunasliqi saheside, chaghatay uyghur tili tetqiqati boyiche intayin muhim mesililer yurutulghan qimmetlik ilmiy eser bolup qaldi.
Élimizning chaghatay uyghur tili tetqiqati we oqutushida töhpikar emgeklerning yene biri - «chaghatay uyghur tili heqqide mupessel bayan» (598betlik) namliq kitabining neshr qilinishidur.
Proféssor, doktor abdure'op teklimakaniy bu kitabni az kem 30 yilliq izdinish, tetqiq qilish arqiliq yézip chiqqan. Tetqiqatchilar, aliy mektep oqughuchiliri we uyghur tili heqqide izdinidighan kitabxanlarni közde tutup yézip chiqqan bu kitab, élimizdiki chaghatay uyghur tili tetqiqatining yuquri pellisige wekillik qilidu.
Bu kitabta, uyghur tilining 14-esirdin 20-esirning bashlirighiche bolghan alte yüz nechche yilliq tereqqiyati, özgirish jeryanliri we alahidilikliri heqqide mupessel bayan bérilgen.
Yeni aldi bilen, chaghatay uyghur tili heqqide omumiy sawat bérilip, tarixta «chaghatay tili» dep atalghan bu tilni heqliq rewishte «chaghatay uyghur tili» dep atashning ilmiy asaslirini we bu tilning qedimki uyghur tili asasida rawajlan'ghanliqini, bu tilning qedimki uyghur tili we eyni dewr janliq tili bilen bolghan munasiwetliri, bu tilni öginish we tetqiq qilishning ré'al ehmiyiti qatarliq mesililer heqqide pakitliq, mukemmel bayanlarni bergen.
Kitabning ikkinchi bölümide chaghatay uyghur tilining grammatikisi (fonétika, morfologiye, séntaksis) jehetlerdin tetqiqat yürgüzülgen.
Üchinchi bölümide bolsa, musa sayramining «tarixi hemidiy» namliq esirining qolyazmisining 257 - bétidin 395 - bétigiche bolghan qismining foto kopiyisini, miladiye - hijriye yillirini bir - birige aylandurush usulliri, ebjed hésabi, chaghatay uyghur yéziqidiki qolyazmilarda uchraydighan ay namliri qatarliqlarni tonushturghan.
Élimiz türklogiye ilmining bashlamchiliridin biri, doktor aspiranitlar yétekchisi, proféssor géng shimin ependi (shinjang we uyghurlargha a'it on nechche kitabning aptori): (bu kitab) unwéristét, fakultét rehberlikining, kesbdashlarning we keng stodénitlarning birdek étirap qilishigha érishti. Undin bashqa «chaghatay uyghur tili» dersi 2006 – yili béyjing shehiri derijilik serxil ders mukapatigha érishti . Méning qarishimche, derslik «chaghatay uyghur tili heqqide mupessel bayan» alahide sewiyige yetken bolup, oqutush emeliyiti dawamida uning emeliy qimmiti ispatlandi» dep yazghan .
Proféssor abdure'op polat teklimakaniy «chaghatay uyghur tili heqqide mupessel bayan» namliq kitabi neshr qilin'ghandin kéyin, aliy ma'arip saheside, tetqiqat ishlirida chaghatay uyghur tili grammatikisigha bolghan tonushning téximu keng da'irilik we chongqur bolushi zörürlükini hés qilip, shu kitabining «grammatika» qismini téximu toluqlash, kengrek sherhiyilesh, zörür tüzitishlerni élip bérish yüzisidin «chaghatay uyghur tili grammatikisi» (665 betlik) namliq kitabini yézip chiqqan.
2007 - yili milletler neshriyati teripidin neshr qilin'ghan bu kitab shu tapta, merkiziy milletler unwérstéti uyghur til-edebiyat fakultétining béyjing ma'arip idarisi teripidin «2006 - yilliq béyjing shehiri derijilik serxil ders» bolup bahalan'ghan «chaghatay uyghur tili» dersining xas dersliki qilip qollinilmaqta. Alimning öz tili bilen éytqanda, ushbu kitab «chaghatay uyghur tili heqqide mupessel bayan»da bérilgen «chaghatay uyghur tili grammatikisi»ning addiy haldiki köchürülmisi emes, belki emeliyetke uyghun haldiki nezeriyiwi asaslar bilen zörür özgertishler kirgüzülgen pütünlime we toluqlima nusxa hésablinidu.
Démek, abdure'op polat teklimakaniy ependi 30 yildin buyan, özining musheqqetni rahet hés qilidighan aliy xisliti we minnetsiz méhnetliri, temesiz emgekliri bilen, hardim–charchidim démestin izchil öginish we tetqiq qilish arqiliq wujudqa keltürgen «chaghatay tili», «chaghatay uyghur tili tetqiqatidin ilmiy maqaliler», «chaghatay uyghur tilidin mupessel bayan», «chaghatay uyghur tili grammatikisi» qatarliq eserliri emeliyette, élimizning chaghatay uyghur tili (miladiye 14 - esirdin 1953 - yilighiche)ni öginish, tetqiq qilish ishlirining musapisini, tetqiqat sewiyisini körsitip béridighan namayende xaraktirlik eserlerdur.

menzil: http://uzunjahan.blogspot.com/
***********************************