Mehmud kashgheriy kim?

Mehmud kashgheriy kim?


Aptori: o . Prtsak


Mehmud kashgheriyning kélip chiqishi toghruluq qolimizdiki «diwanu lughattin türk» ning bezi yerliridiki özi teripidin bérilgen cheklik melumatlardin bashqa bir nerse yoq①. Bu melumatlargha qarighanda {mehmudning «öz qewmining (yene türklerning) eng asasliq qebilisige mensub»② ikenliki , dadilirining yeni ejdadining③ türk ellirini samani oghulliridin alghan}④ liqi we axirida dadisi höseyin bin muhemmetning issiq kölning sherqiy - jenubiy sahilida tépilghan barisxan⑤ sheheri bilen yéqin baghlinishi bar ikenliki chüshendürülgen⑥.
Bulargha qarighanda mehmud qeshqerining qaraxanilar sulalisigha mensub ikenliki we ejdadining bu sulalining bir meshhur ezasi ikenliki körünüp turidu.
Bu ejdad kim?
Bu yerde mehmudning ejdadi dep muzakire qilishqa bolidighan ikkila shexs bar.
Bular mawera unnehri destlep boysundurghan, unwani bughraxan dep atalghan we héjiriye 382 – yili(992 m) samani oghullirining paytexti buxarani alghan harun (hesen) bin sulayman yaki bolmisa unwani arslan ilig dep atalghan we héjiriye 389 – yili (999 m) gheznewilik mehmud bilen birlikte samani dölitini ayaqlashturushqa sewebchi bolghan nasir bin eli⑦ . Halbuki nasirbin elining sulalining gherbiy tarmighidin ikenliki we mehmud qeshqeri teripidin bayan qilin'ghan qeshqerning haman sulalining sherqiy tarmiqigha baghlinishliq ikenliki köz aldimizgha keltürülse, mehmud qeshqerining ejdadi dep yalghuz harun bin sulaymanni tilgha élishqa bolidu⑧.
Bir tesadipiy ésil yaldama ornida qolimizda barisxanda bésilghan héjiriye 5 – esirning otturligha (texminen 1048 – 1058) tewe bezi tenggiler saqlanmaqta(9). Epsuski bu tenggilerdiki yéziqlarda shu dewrdiki barisxan emirlirining yalghuz islami leqemliri we türkiy unwanlirila eks étilgen: «shemsid döle arslan ilig». Bu yerde meshhur qadirxan bin harunning oghli we mawera unnehrning deslepki boysundurghuchisi harun bin sulaymanning newrisi «bughraxan» muhemmet bin yüsüpning hökümdar ikenliki körülidu (yuqirigha qarang). Qaraxanilarning dölet teshkilatida arslan ilig unwani (bughraxan unwani bilen) qaghanliq ortaqlighida bir qedem töwende turidighan ademlerge bériletti(10) . Ibn esiridin bilishimizche muhemmed yüsüpning yénida chong oghli hüseyin bin muhemmed (héjiriye 444 – yilidin yeni 1056 –1057- yillirida hüseyin bin muhemmedning arslan ilig bolup barisxanda höküm sürgenlikini texminen qilishqa bolidu .
Shundaq bolghanda, mawera unnehrning deslepki boysundurghuchisining newrisi bolghan barsxan emri hüseyin bin muhemmetning mehmud qeshqirining dadisi hüseyin bir muhemmettin bashqa kishi emesliki éniq. Bu shexs barisxan bilen nahayiti zich alaqidar we mawera unnehrni boysundurghuchining sulalisige mensup idi .
Hayati nahayiti xupiyane toxtalghan mehmud qeshqeri özining baghdadqa qandaq sewebler bilen köchüp kelgenlikini ochuq démeydu . Türk elliride közge birmunche sayahetlirining sewebinimu sözlimeydu . Eger kélip chiqishii toghrisidiki texminilirimiz toghra bolghan teqdirde mehmud qeshqerining sayahetlirining seweblirimu meydan'gha chiqidu . U roshenki bir siyasiy qachqun (panachi) idi .
Sherqiy qaraxanilar dölitide héjiriyining 448 – 449 yillirida (1056-1057-1057-1058) qorqunuchluq hadisiler peyda boldi. Aldi bilen chong xaqan (arslan xan) sulayman bin yüsüp inisi we xaqanliq hemriyi (bughraxan) muhammet bin yüsüpke qarshi heriket qozghaydu we «dölitini ishghal qilidu. Élip bérilghan jengde arslanxan sulayman bin yüsüp yéngilip qalidu. Bughraxan muhemmet bin yüsüp uni zindan'gha tashlap dölitini ishghal qilidu»(12)
Ibin esiri yene xab a'ilisining shuningdin kéyinki échinishliq teqdiri heqqide mundaq melumat béridu: «dölitini chong oghli hüseyin chaghri tékin1ge béridu(13) we uni weli ehd dep élan qilidu. Biraq bughraxanning(yeni hazirqi arslanxan muhemmed bin yüsüpning) ikkinchi bir xotuni bar idi we bu xotunidin chong oghlidin bashqa yene bir kichik oghli bolghan . Xotun hüseyinning teyinlishi bilen tughulghan nepret bilen bughraxan (sulayman bin yüsüp) gha yéqinlishidu we uning a'ilisining birmunche azalirini zeherlep öltüridu; Uning inisi qadirxanning oghli arislanxan (sulayman bin yüsüp) mu öltürilidu »(14)
Texminilirimiz toghra bolsa muhemmed bin hüseyin yeni mehmud qeshqeri, bu chong qirghindin qandaqtur bir usulda qutulushqa muweppeq bolghan bir nechche kishining biri. U aldi bilen, éhtimal xoshna türk ellirige barghan, on yil qeder aylan'ghandin kéyin axiri baghdatqa kelgen we bu yerde siyasiy qachqun (panachi) bolup turup qalghan. Mehmud qeshqeri bu uzun musape dawamida türk dunyasi bilen kop yéqindin tonushush pursitige ige bolghan, bu chaghda (1057-447) salchuqlar teripidin ishghal qilin'ghan baghdatta türklerning ehmiyitini izahlighan bir eserge éhtiyaj ikenlikini körüp, meshhur esirini yézishqa kirishken we uni shu zamandiki abbasilar xelipisige (muqtedi billa 1075-1094 , 467-487 ) teqdim qilghan . Bundaq bir teshebbusning uning hayatini saqlashqa yardimi bolushi éniq gep .
Échinishliq a'ile paji'elirige baghlimasliq üchün u esiride eng yéqin tughqanlirini tilgha almaydu. Shu terizide bu sulalining bir ezasi bolghan mehmud qeshqerining öz dewride hokum sürgen qaraxanilar hökümdarliri we shu dewride yüz bergen hadisiler heqqide melumat bermesliki chüshünishlik .
Bizning texminilirimiz mushulardin ibaret .
Axirida tilgha élin'ghan shexslerning yéshini tetqiq qilish zörür .
Harun (hesen) bin sulayman héjiriye 382 – yili (992) ölgen; Oghli yüsüp «qadirxan» bu chaghda héch bolmighanda 20 yashta bolishi kérek; Yüsüp bashliq bir adem bolup héjiriye 423 – yili (032 ) ölgen. Özini 60 yashlarda ölgen dep hésablisaq tughulghan waqti 360 – yillar (971- 980) bolushi lazim. Buningdin bashqa, uning uzun jenglerdin kéyin eng axiri digende héjiriye 396 – yili (1005 – 1006) xotenni ishghal qilghanliqini bilimiz(15); U qeshqerde nasir dewle qadirxan dégen ataq bilen texminen hejiriye 396 – yilidin (1005 – 1006) étibaren hokum sürgen(16)
Chong oghli sulayman bin yüsüp texminen héjiriye 407 – yilidin (1016–1017) étibaren yerkentte hokum sürgen(17). Ikkinchi oghli muhemmed bin yüsüp éniqki sulayman bin yüsüptin köp kichik emes idi. Yuqirida körginimizdek, muhemmet bin yüsüp héjiriye, 449 – yili (1057 – 10058) chong oghli üchün texttin chüshmekchi bolghan. Bu bir noqtidin muhemmed bin yüsüpning 380 – yillarda (991 – 999) tughulghanliqini qobul qilalaymiz buninggha qarighanda, hüseyin héjiriye 400 – yillarda (1010 – 1019) dunyagha kelgen bolushi mümkin. Mushundaq bolghanda hüseyin bin muhemmetning oghli mehmud qeshqerining tughulghan waqti dep héjiriye 420 – yillarni (1029 – 1038) bir texmin dep élishqa bolidu. Shundaq bolghanda mehmud qeshqerining héjiriye 470 – 464 yillarda (1072 – 1078 )(18). Meshhur esirini yazghan waqitlarda qiriq yaki ellik yashlardiki waqti bolup, bu éhtimalgha bek yéqin kélidu.


Izahatlar:

① mehmut qeshqeri heqqide eng muhim bolghan tetqiqatlar:
W.W. Bar told: «ottura asiya türk tarixiy heqqide desler», (türkche), 1927- yili, 85- 83- betler; (gérmanche), 1935- yili, 95- 92- betler.
Fu'at köprülü:» diwan lughatit türk» (türk tili we edebiyati heqqide tetqiqatlar), istanbul, 1934- yili, 34- 33- betler, (türkche).
Exmet zeki welidi tughan: «diwan lughatit türkning yézilghan yili heqqide» (atsiz mejmu'e), 16- san, 1932- yili, 78- 77- betler; «mehmut qeshqerige a'it notlar», (atsiz mejmu'e), 17- san, 1932- yili, 136- 133- betler, (türkche).
Rifat bilge kilisli: «diwan lughatit türükning yézilish tarixiy», (türkiyat mejmu'esi), 6- san, 39-1938- yilliq, istanbul, 1939- yili, 360- 358- betler(türükche).
Bésim atalay:«diwan loghatit türk we terjimisi üstide notlar- kitabni yazghan shexis; Kitabning yézilghan tarixi; Kitab nede yézilghan» (diwan loghatit türük terjimisi), 1- tom, enqere 1939- yili, 16- 11- betler, (türükche). Exmet japer oghli: «türük tili tarixi notliri», 1- bülüm. Istanbul, 1943- yili, 43- 42- betler, (türükche).
M. Shakir ülkütashir: «büyük türk tilchisi mehmut qeshqeri», istanbul, 1946- yili, (türükche).
② «kitab diwan loghatit türk» kilisli mu'ellim rifat bilge basmisi, I, istanbul, 1334(1917). 3= faksimili: bésim atalay: «diwan loghatit türk faksimili» enqere, 1941- yili.
③ qaralsun: ① bartold: 94- bet, toghan: (atsiz mejmu'e), 17- san. 136- 133 betler.
④ diwan, türkche terjime 1- tom, 101- bet= faksimili 69- bet.
⑤ barsxanning orni heqqidiki shexsi tetqiqati: a.N.Bérnishitam: «shimaliy qirghizistan arxilogiyesige kirish», frunzi, 1941- yili, 82- 80- betler, (rosche).
⑥ diwan III tom, istanbul, 1335 (1919), 312- bet = faksimili, 62- bet.
⑦ sulayman oghli harun we eliy oghli nasir heqqide: w. Bar told: «mungghul istilasidiki türkstan» 1928- yili, londun, 266- 257, 274- 271, (én'gilizche).
W. I. Bilayiw: «13- 11 esirdiki türkmen we türkmen tarixigha da'ir erepche menbeler», (türkmen we türkmen tarixigha da'ir matiriyallar, 1- tom, moskuwa lélin'grad, 1939- yili, 81- bet, rosche), aptur maqalisida qeshqerini öz ipadisige asasen (4-noqtigha qarang) nasir bin elining newrisi dep hésablaydu.
⑧ hijiriye 5- esirning deslepki yilliridin étibaren ikki tarmaq arisida shekillen'gen hangning netijiside «gherbiy qaraxanilar dölitining sherq qismida xatirjem yashash anchiwala mumkin emes bulup qalghan idi. Bu xususida mining ésla énisklopidiyisige atap yazghan maqalemge qarang.
⑨ richard wasmir: «qaraxanilar tenggilliri», bérlin, 1930- yili (gérmanche) bu ten'gilerdiki waqitlarning axirqi reqemliri köp uprighan. Perq étishke bolidighan yerlerde sekkiz reqimi közge chéliqidu. Buninggha qarighanda bu tenggilerning 448- yili (7/1056) yüseyin bin muhemmedning wel ehidlikke chiqirilghan yilda bésilghanliqini qubul qilishqa bolidu.
⑩ bu heqte téximu köprek melumat élish üchün mining «qarixanilar tetqiqati» (arginal) atliq esirimning «qaraxanilardiki derije perqliri heqqide» digen qismigha qarang.
(11) s. J. Tornbérg neshiri, 11-, léydin, 1963- yili, 211- bet.
(12) ibin esir, 9-, 211- bet.
(13) qaghanlarning chong kichikliri yirtquch haywan atlirini unwan qilishtin awwal yirtquch qushlarning atlirini qollinatti, mesilen, chaghri tigin.
Bu heqte qarang:
1- yüsüp qadirxanning chong oghli sulaymanning 412- 407 yillarda (1021- 1016) yerkentte basturghan tenggiliri; A. K. Markow: «érmitazh moziyidiki musulman tenggilirining katalogi», pitr borg, 1904- 1893 yil, 195- 193 betler, 7- numur. (40- 30);
2- hasan bin sulaymanning chong oghli harun (ehmet). Bu toghruluq bar told neshir qildurghan (?) 474=(?) 1082- yiligha a'it yerkent wesiqisige qarang: w. W. Bartold: «qutadghu biligte tilgha élin'ghan bughraxan», III BsOs, (25- 1923), 156- bet, (én'gilizche). Buning türkche terjimisi; Raghip xolosi: (türkyat mejmu'esi), 1- tom, isanbul, 224- 223 betler. Buningdin bashqa qulimizda chaghritigin unwanida atalghan yüseyin bin muhemmetning ×44 yillirigha a'it bir tenggisimu bar. (yüzi uprighan, qarang: markow, katalog, 429- numur, 261- 260 betler).
(14) ibin esir, 9-, 211- bet.
(15) mining «qarluqlardin qaraxanilarghiche» (ZDMG, 101, wisbadin, 2951- yili 295- bet we 3- numur) dégen esirimge qarang.
(16) richard wasmir, 93- bet.
(17) (13) noqtigha qarang.
(18) diwanning yézilghan tarixi heqqide ①noqtigha qarang.


(hasan erenning türkche terjime nusxisidin uyghurchigha qahar barat terjime qilghan)
(menbe: «qeshqer pidagogika ilmiy zhornili»ning 1986-yilliq 1-sani)
Menbe: Http://asrim.Cn/ShowPost.Asp?ThreadID=602
&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&