«Mahmud Kashghari» romanining turkcesi

KAŞGARLI MAHMUT


yazghuci: Ferhat Ciylan,
çeviren: Zeynure Öztürk,
roman, Kaknüs Yayınları, 512 sayfa
Baskı :2006-İSTANBUL






«Mahmud Kashghariy» namliq Uyghurche romanni Türk tiligha terjime qilghan terjiman we ataghliq shaire Zeynure Öztürk xanim Prof.Dr.Abduraop Teklimakani we Dr.Haji Kutluk Kadiri bilen bille Turkiyede(2008-yil)


Kaşgarlı Mahmut bilinen ilk Türk dili araştırmacısıdır. Kendisinden önce yaptıklarının benzerleri olmamakla birlikte Türk dili sözlüğünün yaratıcısıdır. Bu çalışmasıyla ilk dilbilgisi kurallarını da ortaya koymuştur. Yüzyıllar sonra Kaşgarlı Mahmut'un hemşehrisi Ferhat Ciylan onun hayatını bir roman hâlinde kaleme aldı. 'Kaşgarlı Mahmut', Türkçenin ilk âliminin gerçek yaşamöyküsünü anlatıyor. Eseri kadar yaşamöyküsü de ilginç olan Kaşgarlı Mahmut, ailesinin uğradığı toplu suikast sonucunda anavatanından uzaklaştı. Yıllar boyu Türk topraklarında gezip bilgi topladı. Melikşah'ın zevcesine hayranlığını gizlemeyip ona şiirler yazdı. Eserini halifeye verdikten sonra memleketine dönüp öğrencilerin eğitimine devam etmesine katkıda bulundu. Kitap sadece Türk diline yaptığı katkılar açısından değil, Kaşgarlı'nın kişilğinin tanınması açısından da önem taşıyor.


yazghuci Ferhat Ciylan


8 Ağustos 1945 yılında Gulca şehrinde bir memur ailesinin oğlu olarak dünyaya geldi. 1954'ten 1964'e kadar Gulca ve Ürümçi şehirlerindeki Rus okullarında okudu. 1961 yılından 1966 yılma kadar Ürümçi'de Uygurca eğitimle ortaokulu ve liseyi okudu. «Kültür İhtilâli» zamanında «solcu» akımın haksızlığına uğrayıp çakıl taşı ve ahşap işlerinde işçilik yaptı. «Dört kişilik çete» yıkıldıktan sonra bir süre ilkokulda sözleşmeli öğretmen olarak çalıştı. Bu süre içinde yayınevlerinde sözleşmeli tashih çalışmaları yaptı.

1979'dan itibaren uyhgur aptonom rayon Sosyal Bilimler Akademisi Dil Araştırmacılığı Enstitüsü'nde önceleri Rusça tercüman olarak, daha sonra ise Tercüme Materyal Bölümü Müdür Yardımcısı olarak çalıştı.
1991 yılında Uygur Dili Araştırmacılık Bölümü'nün müdürlüğünü yaptı.
1994 yılı ocak ayından itibaren Dil Araştırmaları Enstitüsü'nde müdür yardımcısı olarak çalıştı.
Ferhat Ciylan 1966 yılında «Para», «Altın Çağındaki Düğün» gibi hikâyelerini yazarak halk arasında itibar kazanıp dikkat çekti. N.A. Baskakov'un «Türkî Diller» ismindeki eserini, «Graf Monte Cristo» adlı meşhur romanını, dil araştırmacılığına ait bir kısım ilmî makale ve hikâyeyi Rusça'dan tercüme etti.

Ciylan, Çin-Türkî Diller Araştırmacılığı Cemiyeti'nin, Çin Azınlık Yazarları İlmî Cemiyeti'nin, uyhgur aptonom rayon Yazarlar Cemiyeti'nin ve uyhgur aptonom rayon Yabancı Diller Tercümanlar Cemiyeti'nin üyesidir.

***************************

تولۇق ئوقۇش

uyghur Kültür tarixida mahmud kashghariy

Toluq Teksti

19- 20- Asırlardaki

Uygur Kültür Tarihinde Kaşgarlı Mahmud


Gayretcan OSMAN

Büyük düşünür ve şair Yusup Has Hacip şöyle diyor: “Âlimlerin ilmi, halkın yolunu aydınlatır, onları pek çok sev ve onlardan hürmetle bahset. Senin için lâzım olan onların ilmidir; onlar insanlara yol göstererek doğruluğa sevk eder. Onların ilmi, halk için bir meş’ale oldu; geceleyin meş’ale yanarsa, insanlar yolu şaşırmazlar.”[1]

Büyük adamlara saygı göstermek, bilginleri anmak ve eserlerini korumak, istinsah etmek, hikmetli sözlerini okumak ve üzerinde fikir yürütmek, adına türbe ve anıtkabir yapıp her zaman ziyaret etmek, bu suretle yeni nesiller yetiştirmek Uygur Türklerinin geleneksel bir yaşam tarzıdır.

Kaşgarlı Mahmut, XI. yüzyılda yaşayan büyük Türk dilcisidir. O, Divanü Lügati't- Türk adlı eseriyle tanınmıştır. Uygurların, Kaşgarlı Mahmut’un doğum yeri olan Kaşgar’a bağlı Opal kasabasının Azik köyünde yer alan çok hoş manzaralı “Noruz Bulak” yanındaki tepelik bir alanda türbesini yaparak 1000 senedir onu ziyaret etmekte olmaları, yukarıda bahsettiğimiz fikrin açık bir delilidir.[2]
Uygurların yakın tarihinde yaşayan birçok bilim ve irfan sever insanları, çeşitli yollar ile Kaşgarlı Mahmut’u anmış ve ona saygı göstermiştir. Bunlar, Kaşgarlı ile iftihar etmiş, eseri hakkında mesaj vermiş ve bu büyük bilim adamının adının son nesillere ulaşması için büyük çaba harcamıştır.

Aşağıda XIX. ve XX. asırlarda yaşayan Uygur aydınlarının ve yabancı müelliflerin Kaşgarlı Mahmud hakkında verdiği bilgileri göstereceğiz:

1. Kaşgarlı Mahmud’un türbesi hakkında özel bir tezkere yazılmıştır. Aynı tezkerenin esas muhtevası, kimileri tarafından ezberlenmiştir. Bildiğimiz ilk tezkerelerden birini Kaşgarlı tarihçi Abdul-Alı, “Tezkere-i Hazreti Mollam” adı altında 1791’de yazmıştır.[3] Bu gibi tezkereler günümüze kadar halk arasında saklanmıştır.

2. Kaşgarlı Mahmut’un türbesi, “Hazreti Mollam” adıyla maruf olmuştur. Burası bilginlerin, ilim peşinden koşanların sık sık toplanıp ziyaret ettikleri, ateş gecesi ve bilimsel konuşmalar düzenledikleri bir yer haline gelmiştir. Böyle bir durumun ne zamandan itibaren yaygın bir hale geldiği hakkında elimizde yazılı malzemeler bulunmamasına rağmen, aynı vaziyetin XX. yüzyılın 50’li yıllarına kadar devam ettiğini gören kimseler ve müşahitler vardır.

3. Muhammed Sadik Kaşgarî (1725-1849), Mesnevi Şirip adlı kitabın cildi üstüne hicri 1252’de (1836-1837) bir “Hediyename” yazmış ve aynı kitabı Kaşgar Opal’de bulunan “Hazreti Mollam” türbesine vakfetmiştir. Üzerinde şöyle yazılmıştır: “Hicri 1252’de yani Sığır yılı 14. Recep günü, şeriatı temel yapmış olan Kaşgar Mahkemesinin kadısı olan ben Molla Sadik Alam Ala Ahunoğlu şu hususta bir hüccet verip mühürledim ki, ben bu sene 114 yaşındayım. Bedenim henüz sağlamken; ilme karşı hislerim, sevgilerim ve erdemli davranışlarım ile aydınlığın kaynağını oluşturan, muhtevası sadece ilim zihniyeti ile hazırlanmış, altı defterden müteşekkil olup sayfaları itinalı ve güzel bir biçimde yazılan, paha biçilmez ve altın para ile satın alınmış varlığım sayılan Mesnevi Şirip adlı bu kitabımı Kaşgar’ın Opal bölgesinde dağ yamaçlarında bulunan “Arık Bulak” yanına gömülmüş Hazret Mevlam, dinin güneşi, Hüseyinoğlu, kalem sahibi Kaşgarlı Mahmut’un türbesine mutlak vakıf ve ebedî olarak armağan ettim”.[4] O sırada, Kaşgar’ın ünlü ve büyük şahsiyetlerinden müderris, din adamı Nazar Ahunum, Başkatib Molla Abdulrahim Nizari, Noruzahun Katib, Turduşahun Katib, Turdi Şeyh Ahunum, Molla Gocilak ve Zeydin Kurulbegi gibi adamlar da müşahit olarak aynı hüccet üstüne mühürlerini basmıştır.[5] Bu kitap, Kaşgar büyüklerinden Kutluk Şavki huzurunda uzun süre saklandıktan sonra oğlu Amir Hüseyin Kadı Ahunum’un eline geçmiştir ve 1983’de halk hükümetine teslim edilmiştir. Bu tarihten sonra Urumçi’de Şincan Sosyal Bilimler Akademisi El Yazmalar Bölümü’nde saklanmaktadır. Kısaca, cildi üzerine hediyename yazılan bu kitabı, Uygur aydınları elden ele geçirip okumuştur.

4. Abdulrahim Nizari, Turduş Ahun Garibi ve Ahmet Ziyaî gibi şairler, “Hazreti Mollam”ı ziyaret ederken ona atfedilen şiirler yazmıştır.
Abdulrahim Nizari (1767?-1850?) Kaşgar medreselerinde müderris olmuştur. Şair bir defa “Hazreti Mollam” türbesine ziyarete giderken şöyle bir şiir yazmıştır:

Yene hazreti şeyh hebibi Ecem,
Ki kayrağıda kılmış vücudu edem.
Opalda yatmış Hazreti mevla,
Ki molla demiş her bir zeipu kevi.
Yene hem azizi imamlar diban,
Diyarı Opal’de olmuştur ayan,
Yene yeri paki azizan durur,
Bunlar menzili kum şehidan durur.
Ki Seyd Calalleddin Ali Necad,
Bunlar yeri paki aslı Bağdad.[6]

Turduş Ahun Garibi (1802-1862?) Kaşgar’da yaşayan ünlü şairlerdendir. Kitab--ı Garib gibi birkaç dev eseri vardır. Şair, Muhammed Sadik Kaşgari’nin Kaşgarlı Mahmut türbesine kitap vakfetmesine şâhit olanlardandır. O, sık sık “Hazreti Mollam” türbesini ziyaret etmek için gitmiştir ve türbenin kapısına şu mısraları yazmıştır:

Ümüd birle gelmişim dergahına padişahim dat,
Bu bekru-zari birle arz kıldım, kılmağıl berbat.

Şair, bu şiirin altına “1252, Molla Turduş asi Kaşgari” diye imza atmıştır.[7]
1839-1840 tarihinde yazılan bu mesneviyi, 1940’lı yıllarında “Rabiya ve Saiddin” operasını yazmak isteğinde bulunan şair Ahmet Ziyaî, eseri için malzeme toplamak amacıyla “Hazreti Mollam”ı ziyaret ederken görmüştür.. Şair, 1980’li yıllarında aynı operayı temel alarak yazdığı Rabiya ve Saiddin adlı destanında bu ziyareti şöyle bir şiirle anmıştır:

Büyük bilgin Mahmut Kaşgari’yi,
Bu yüce insanın gömüldüğü yeri.
Her zaman seçtiği bir seyirgahı,
Zannetmiş o yeri ilmin bargahı.
Bu destanın yazıldığı o esnada ben,
Bir görmek için düştüm oraya,
Ziyaret amacıyla gittim Opal’e.
Gözüm daldı orada kapı tahtası üstüne,
Her tarafına pek çok mektup yazılmış,
Bazıları sağlam, bazıları bozulmuş.
Kapı tahtası üstünde şu yazıyı da gördüm.
Şöyle ki bu Garibi’nin eliyle yazılmış.
Silinmemiş o şiir sağlam kalmış,
Garibi’nin yazmasının aslı kaalmış.[8]

Bundan başka Şemseddin Damollam ile Kutluk Şavki de şiirlerinde Kaşgarlı Mahmut’tan bahsetmiştir.

Şemseddin Damollam (1874-1933) Kaşgar’ın ünlü müderrislerindendir. Din adamı ve şairdir. O, aşağı yukarı 20. yüz yılın başlarında Satuk Bugrahan türbesini ziyaret ederken onun yanında bulunan Çahar Bağ’da gömülen şair Mahmud Hakim Bey’in (1818-1902) mezarını da ziyaret etmiş ve kabrinin üstüne şöyle bir parça şiir yazmıştır:

Sani Mahmut Kaşgari’nın yurdu Atuş meşhedi,
Babası Mirahmadı Sultan Satuk şeyhiydi.
İyi izler bırakti öldü acep ol rahmeti,
Dine ve kavme hizmetinden dilerim ona cenneti. [9]

Demek ki, Kaşgarlı Mahmut hakkında iyice bir bilgi edinmiş olan Şamseddin Damollam, devrinin tanınmış bilgini ve şairi sayılan Mahmud Hakim Bey’e büyük bir saygı göstermiş ve “İkinci Kaşgarlı Mahmut” olarak değerlendirmiştir.

Kutluk Şavki (1876-1937) Kaşgar’da yetişmiş bilim sever bir zattır. O, tahsilini; Kaşgar medreselerinde, Kahire’de, İstanbul’da ve Moskova’da yapmıştır. Kaşgarlı Mahmut’u iyi öğrenen ve şuurlu bilginlerden olan Kutluk Şavki, XX. yüzyılın başlarında yazdığı “Kaşgar” adlı bir şiirinde şunları yazmıştır:

Küçümseme Kaşgar’ı , bu yerde merdanlar gömülmüş,
Hazreti Sultan Satuk Bugra Hanlar gömülmüş.
Halk için can verip, düşman ile savaşmış,
Ol şehid ü kahraman Alp Arslanlar gömülmüş.
Işık saçıp “Kutadgu Bilig” halkı etmiş bahtiyar,
Has Yusup Hacip gibi ilim erbabı gömülmüş.
Yadıgar etmek için cihana yazdı “Divanü Lugat”,
Mahmudu’l Kaşgari gibi şerefler şanlar gömülmüş.
Celbetmiş Şavki’yi halk için ışıklar saçıp
Bu şehirde nice merdan-ı el gömülmüş. [10]

5. Min-guo döneminde (1912-1949) Şincang’da bazı kütüphaneler kurulmuştur. Kitap rafında dizilmiş çeşitli kitaplar arasında Divanü Lugati’t-Türk de vardı. Aynı kitabın okuyucular arasında büyük bir ilgi çektiği bilinmektedirler.

Abdulkadır Damollam (1862-1924) Kitaplığı, Uygurlarda demokratik hareketlerin öncülerinden Abdulkadır Damollam tarafından kurulmuştur. O, Rusya’daki tahsilini tamamlayıp Kaşgar’a döndükten sonra evinin yanında söz konusu kitaplığı kurmuştur. 1920-1924 tarihinde açılmış bu kitaplıkta Divan’ın Kilisli Rifat tercümesi mevcuttur.[11] Bu tercüme, 1915-1917 tarihinde Türkiye’de yayınlanmıştır.

Yusup Has Hacip Kitaplığı, 1945-1949 tarihinde Urumçi’de tesis edilmiştir. Bu kitaplıkta, Divan’ın Besim Atalay tarafından Türkiye Türkçesine çevrilmiş ve 1939-1941 tarihinde yayınlanan nüshasının yanı sıra Kutadgu Bilig de vardır.[12]

6. Min- Guo iktidarının ilk yıllarından itibaren Uygur aydınları ve bilginleri, Divan’ı Uygur Türkçesine çevirip milletin tüm fertlerine sunmuşlardır. Bu hayırlı çalışmayı, ilk olarak Uygur demokratik hareketlerinin öncülerinden Kutluk Şavki ele almıştır. O, Türkiye’de tahsilini yaptığı sıralarda Divan’ın Kilisli Rifat tarafından yayınlanan tercümesinden bir adet satın almış ve 1917’den sonra ülkesine dönünce tercüme edilmesini gündeme getirmiştir.[13] 1930’lu yıllarda Şavki’nin, vatansever, ateşli şair Mamat Ali Efendi (Tevfik) ile beraber Divan’ın tercümesine resmen giriştiğini biliyoruz. Fakat, 1937’de bu iki bilim adamının Shing-Shi-Sai tarafından acıklı bir şekilde öldürülmesi nedeniyle tercüme işi öylece kalmıştır.[14] Ondan sonra bu hayırlı hareketin takipçisi, ünlü din adamı ve Arap dili uzmanı İsmail Damollam olmuştur.

İsmail Damollam, tahsilini doğum yeri Kaşgar medreselerinde yapmış nüfuzlu bir din adamıdır. Sonra Çöçek iline yerleşen İsmail Damollam, 1946’da Üç İl Devrimi’nin önderlerinden Ahmatcan Kasımı’nın teşviki ile Divan’ın 1. cildini Uygur Türkçesine tercüme etmiştir.[15] Damollam, yeni bir tercüme üslubunu uygulayarak, kelimelerin Arapça izahları, notları ve eski lehçelerin gramer kurallarını mümkün olduğu kadar detaylı ve kolay anlaşılır bir biçimde aydınlatmaya çalışmıştır. Oldukça samimi bir tutum ve sorumluluk duygusu ile yapılan bu tercümeden sonra bazı sebeplerden dolayı bu çeviri aynı kalitede devam ettirilememiştir. r.[16]

1950’li yıllarda ünlü şair ve edebiyatçı Ahmet Ziyaî, Divan’ın çalışmalarını omuzlarına aldı. O sıralarda Kaşgar’a, ‘İl başkanı’ olarak tayin edilen Saydulla Sayfullayuf’un her bakımdan kendisini desteklemesi ve Kaşgar iline bağlı emniyet bürosunun başkanı Abdulrahim Emin (Fetek)’in düzenlemesi altında Ahmet Ziyaî, 1951-1952 tarihinde Divan’ı Türkiye Türkçesi’nden Uygurca’ya tercüme etmiştir.[17] Aynı tercümenin orijinalini büyük kardeşi, Kaşgar Sakiya medresesinin müderrisi, din adamı ve şair Muhammedhan Maksum, sekiz basma tabaklı bir deftere Arap dilinin hat sanatına uygun bir biçimde istinsah etmiştir. İstinsah şekli, defterin sağ tarafına eserin Arapça nüshası ve sol tarafına Uygurca tercümesi verilmek suretiyle yapılmıştır. Kaşgar’ın müderrislerinden Arap dili uzmanı Muhammet Eminhacı, tercüme orijinalini bilimsel bakımdan gözden geçirmiş ve 3. cildinin son sayfasına şöyle yazmıştır “Tercüman Ahmed Ziyaî Bey bu dev eseri çok güzel bir şekilde tercüme etmiş. Biz onun tamamen doğruluğunu tasdik etmek üzere mühürlerimizi bastık.”[18]

Sayfullayuf’un Kaşgar’daki görevi 1953’de sona ermiştir. O, aynı yıl Urumçi’ye dönerken Divan’ın tercüme orijinalini beraberinde getirmiş ve kısa bir zaman sonra Eyalet Kültür bakanlığına bağlı kültür yadigarlıkları servisinin sorumlusu Yusuf Muhlisov Bey’e teslim etmiştir. Sayfullayuf’un bildirdiğine göre, o sıralarda, önce Saven ve Çöçek’te, 1950’den sonra Urumçi’de çalışan bir adam (adımı hatırlayamamış) Divan’ın matbu nüshasını ve bir orijinal tercümesini Sayfullayuf’un eline vermiş ve şöyle demiştir: “Ben, muhtemelen bunu gün ışığına çıkaramayacağım. Duyduğuma göre, Kaşgar’da çalıştığınız sıralarda bu eseri Ahmed Ziyai’nin eliyle tercüme ettirmişsiniz. Araştırmalar için lüzumlu olursa bundan da istifade edilsin”.[19] Bu tercüme aynı adam tarafından mı yapıldı yoksa başka birisi tarafından mı, bilmiyoruz.. Sayfullayuf, aldığı bu nüshaları da Yusup Muhlisov Bey’e teslim etmiştir.

1960’lı yıllarda Uygur Sayrani de Divan’ın bir tercümesini yaptı. 1960-1963 tarihlerinde yapılan bu tercüme, Salih Mutellifov’un hazırladığı Özbekçe nüshadan yapılmıştır. Burhan Şaidi, bu haberi duyunca çok sevinmiştir.. Besim Atalay tarafından üç cilt olarak yayınlanan aynı kitabı ve 1945 yılında Mehmet Emin ve Isa Yusuf Beyler tarafından kendine armağan edilen Türkçe nüshayı Pekin’den ona göndermiştir. Uygur Sayrani, yine Divan’ın Arapça nüshasını bulmuş ve iki nüshayı din bilimcisi Muhammed Salih Damollam ile beraber titiz bir şekilde mukayese ederek, tercümenin bilimsel değerini daha da yükseltmiştir. O, bu yeni tercümenin orijinalini Şincang Sosyal Bilimler Akademisi Tarih Araştırmaları Enstitüsü sorumlularına teslim etmiş ve yayınlanması hususunda öneride bulunmuştur. 1966’da “Kültür Devrimi” başlamış ve böylece de bu tercüme , kara (zararlı) kitaplar listesine alınarak yasaklanmış , kısa bir zaman sonra ortadan kaldırılmıştır.[20]

İbrahim Muthi Bey, Pekin’de Milletler Yayın Evi’nin kuruluş hizmetine iştirak etmiş ve bir takım kitapların yayınlanması için çaba harcamıştır. O, 1956’da yayın evi sorumlularına bir dilekçe vermiş ve Divan’ı yayınlamak hakkında öneride bulunmuştur. Bu öneri yayınevi aracılığıyla Başbakan Zhou-En-lai’ye bildirilmiştir. Başbakan, bu öneriyi gördükten sonra hemen “Eğer Uygurlarda böyle bir klasik eser var ise, tabii ki yayınlamak lüzumludur.” diye bir direktif vermiştir.[21] Böylece İbrahim Muthi, Şincang’daki ilgililere mektup göndermiş ve Divan’ın tercüme nüshasının hemen Pekin’e iletilmesini istemiştir. Ama, bu istek gerçekleşinceye kadar aniden “eski kitapları tahkik etme hareketi” başlamış, neticede Divan’ın yayını da kendiliğinden durmuştur.[22]

7. Min-guo döneminden 1980’li yıllara kadar Uygurların aydınları ve ilim adamları, Kaşgarlı Mahmut ve Divan hakkında bir çok araştırma ve inceleme yapmışlardır Bu konudaki araştırmaları ilk olarak Abdulkadir Damollam (1919-1924 tarihlerinde), Kutluk Şavki (1917-1930 yılları arasında), Mamat Ali Efendi (1930’lu yıllarda) yapmıştır.[23] Ondan sonraki aydın kimseler de bunları takıp etmiştir.

Aşağı yukarı 80 sene kadar devam eden bu araştırmaların şöyle bir seyri olmuştur. 20. yüzyılın ilk yarısında araştırmalar kesik kesik devam etmiştir. Sadece aydınlar ve bazı okumuş kimseler, Kaşgarlı ve Divan hakkında belirli bir bilgi edinmiştir. 1950’li ve 1960’lı yıllarda Muhammedcan Sadik, Abduşükür Mehmet Emin, Ablimit Rozi, Geng-Shi-Men gibi araştırmacılar, bilimsel yönü ağırlık taşıyan makaleler yazmışlardır. Bunların bazıları neşredilmiştir. 1970’li yılların sonunda Chang-Guang-Da, Abduşükür Turdi, Hao-Guan-Zhong ve Ma-An gibi araştırmacıların yazdığı makaleler, Uygurca ve Çince yayınlanan dergilerde neşredilmiştir. 1980’den sonra bu konudaki makaleler, sürekli olarak artmış ve günümüze kadar Uygurca ve Çince olarak neşredilen yazıların sayısı, 500’den fazla olmuştur.

8. Kaşgarlı’nın adına atfedilen okullar açılmıştır. 1932’de Çöçek’te “Mahmudiye Uygur Kızlar Okulu” adında yeni bir okul kurulmuştur. Aslında “Kaşgarlı Mahmud” adını takmak isteyen kurucular, Eyalet Hükümeti’nin Çinli Umumî Valisi Chin-Shu-Ren’in öğretim alanında uyguladığı terör politakasının baskılarına maruz kalmamak için, okul adını, Kaşgarlı sözünü çıkartarak bu şekilde vermişlerdir. 10 Mart 1946’da il hükümetinin onayı ile “Kaşgarlı Mahmud Kızlar Okulu” adının kullanılması kararlaştırılmıştır. Böylece, bu okul, büyük bilginin adı verilen ilk okul olmuştur. 2 Ekim 1946’da Ahmetcan Kasımi, bu okulu gözden geçirerek öğretmen ve öğrenim konusunda önemli bir demeç vermiştir.[24]

9. Şincang’da Kaşgarlı Mahmut’un heykelini dikme teşebbüsü olmuştur. Ressam Gazi Ahmet, 1957’de neşredilen “Güzel Sanatımızın Rolünü İcra Edelim” adlı yazısında, bu husustan bahsetmiş ve şöyle yazmıştır: “Urumçi’nin başlıca caddelerinde ve cemaat yerlerinde Kaşgarlı Mahmut ve Balasagunlu Yusuf’un heykelleri dikilirse bunun, son nesillere vatanseverlik, bilim ve ahlak eğitiminin verilmesinde önemli bir rolü olacaktır.” Bu temenni gerçekleşmiş ve 1990’lı yıllarda bilginin doğum yeri olan Opal’de görkemli bir heykeli dikilmiştir. 1980’den sonra yeniden tamir edilen türbesinin müze kısmına aynı ressam tarafından büyük boyda yapılmış Kaşgarlı Mahmut’u çalışırken gösteren temsili bir resim konmuştur.

10. 1950’li yıllardan başlayarak orta okul ve üniversitelerde Kaşgarlı Mahmut ve Divan hakkında konferanslar verilmiştir. Çin Halk Cumhuriyeti kurulduktan sonra Şincang’daki Uygur okullarında yeni ders kitapları kullanılmıştır. 1951’de hazırlanan Vatan Edebiyatı adlı orta okul kitabında Kaşgarlı Mahmut’un biyografisi verilmiştir. 1957’de Şincang Enstitüsü’nde, Uygur Klasik Edebiyatı içinde Kaşgarlı Mahmut ve Divan hakkında konferanslar verilmiştir. (Bu bilgiyi Yusup Muhlisov Bey’den öğreniyoruz. Ona göre benzeri konferanslar 1962-63 yıllarında da verilmiştir.) Bu konferansları, öğretmenlerden Muhammedcan Sadik vermiştir.

1978- 1979 tarihlerinde ilk olarak Şincang Üniversitesi’nde ve ondan sonra Kaşgar Pedagoji okulunda, İli Pedagoji okulunda ve Kuzey Batı Milletler Enstitüsünde Uygur Klasik edebiyatı ders kitabı programa alınmıştır.. Bu programın bir bölümü Kaşgarlı Mahmut ve çalışmaları için ayrılmıştır. Şincang Üniversitesindeki aynı dersi Prof. Şarafeddin Ömer vermiştir.

11. “Uygur Edebiyatı Tarihi” adı ile yazılacak kitaplarda Kaşgarlı Mahmud için özel yer ayrılmıştır. 1956-1957 tarihinde Şincang Uygur Özerk Bölgesi Yazarlar Birliği “Uygur Edebiyatı Tarihi” hakkında bir proje hazırlamıştır.. Bunun için Urumçi’ye çağrılan Ahmet Ziyaî, Divan’ı yeniden gözden geçirmiştir. İlgili makamların kararı üzerine Ablimıt Rozi, adı geçen kitapta yer almak üzere, “Kaşgarlı Mahmut ve Divanü Lügati’t-Türk Adlı Eseri” adında önemli bir makale yazmıştır. 1957’de gene aynı kitabın malzeme kaynakları olarak hazırlanmış Uygur klasikleri el yazma kataloglarında Divan hakkında bilgi verilmiştir. Maalesef, 1958’de başlayan muhafazakarlar aleyhindeki mücadeleden dolayı bu proje gerçekleşememiştir. Ablimit Rozi’nin yazdığı makale de ancak 1981’de neşredilebildi. 1978’den sonra eyalet çapında özel makamların direktifleriyle, kurumlar, üniversiteler, araştırma bölümleri ve araştırıcılar tarafından değişik düzeylerde hazırlanan “Uygur Edebiyatı Tarihi” adlı kitaplarda Kaşgarlı ve Divan hakkında özel bir bölüm açılmıştır. Bu kitaplar 1980’den sonra Üniversitelerde ders kitapları olarak okutulmaktadır..

12. Divan yayını gündeme getirilmiş ve başarıyla sonuçlanmıştır.. Eyalet Hükümetinin düzenlemesi altında Eyalet Milletler Araştırma Enstitüsü, 1977’de Divan’ın Uygurcaya ve Çinceye tercüme edilmesini gündeme getirmiştir. Bu çalışma, 1978’de devlet sosyal bilimler araştırma projelerinden biri olarak kabul edilmiştir. Aynı yıl Eylül ayında, Şincang Sosyal Bilimler Akademisi’nde Abdusalam Abbasov’un müdürlüğü ve Çin-Hua’nın müdür yardımcılığında bir “Hazırlık Komitesi” kurulmuştur. Neticede, Dil Araştırmaları Enstitüsünün araştırıcıları başta olmak üzere, diğer kurumlarda çalışan uzmanların iş birliğiyle Divan, Uygurca’ya ve Çince’ye başarılı olarak tercüme edilmiştir. Uygurca nüshası üç cilttir. Tercümenin baş muharrirliğini İbrahim Muthi, baş muharrir yardımcılığını Mirsultan Osman ile İmin Tursun, deruhte etmişlerdir. Bu tercüme, 1981, 1983 ve 1984’te Şincang Halk Yayınevi tarafından yayınlanmıştır. Çincesi, 2000’de, Pekin’de, Milletler Yayınevi tarafından yayınlanmıştır. Divan’ın yayını, Çin’de, Divan araştırmalarının resmî bir şekilde başlandığını göstermiştir. Bu tarihten sonra aynı konuda araştırmalar gittikçe çoğalmıştır ve ayrı ayrı alanlarda bilimsel bir hüviyet ile sürdürülmüş, büyük başarılar elde edilmiştir. Hatta, bu çalışmalar, birçok bakımdan yabancı illerdeki araştırmaların önüne geçmiştir. Elbette , seleflerin bu konuda harcadığı çabalar, itici bir rol oynamıştır.

13. Şincang’da ve Çin’in diğer bölgelerinde yayınlanan. Sözlük, Ansiklopedi, Rehber ve diğer bilimsel kitaplarda Kaşgarlı ayrıca tanıtılmış ve Divan için ayrı bir yer ayrılmıştır.. Örneğin, Uygur bilim adamlarının yazdığı Uygur Tarihi ve Kültürü ile ilgili çeşitli kitapların dışında Çinlilerin hazırladığı Si-hai (1980. Shang-hai), Çin Azınlıkları (1981. Pekin), Büyük Çin Ansiklopedisi (“Millet”, Felsefe”, “Çin Edebiyatı”, “Dil ve Yazı” maddeleri, 1986, Pekin-Shang-Hai), Millet Lügati (1987. Shang-Hai), Çin Milletleri Tarihindeki Şahıslar Ansiklopedisi (1990. Pekin), Eski Uygur Şiirlerinden Derleme (1982. Urumçi), Göktürk Tarihi (1992. Pekin), Çin’in Kuzeyinde Yaşayan Eski Milletlerin Tarihi (1993, Harbin), Eski Uygur Tarihi (1995. Kökhot), Batı Eller Medeniyet Tarihi (1996. Pekin) bunlar arasındadır.

14. Kaşgarlı Mahmut’un türbesi sürekli olarak ziyaret edilmektedir. Türbe muhafaza edilmekle beraber tamiri de yapılmıştır. Anlaşıldığı gibi, Kaşgarlı, hayatının son zamanlarında yurduna dönmüş ve “Medrese-i Mahmudiye” adlı bir medrese yaptırmış, burada bir süre müderrislik yapmıştır. Öldükten sonra da aynı bilim ocağının yanına gömülmüştür. Türbesi, Opal kasabasının Azik köyünde bulunan “Hazreti Mollam” adındaki dağın yamaçlarında “Arik Bulak”tadır.. Kaşgarlı Mahmut Türbesi’ne tarihte “Hazreti Mollam Türbesi” adı da verilmiştir. 1000 senelik bir tarihe sahip olan bu türbe, bildiğimize göre, Hicri 1245 (1829-1830) ve 1315’te (1897-1898) iki defa tamir edilmiştir. 1 Aralık 1983’te Şincang Uygur Özerk Bölgesi Halk Hükümeti özel bir duyuru yayınlamış ve Kaşgarlı Mahmut Türbesi’nin Eyalet Hükümeti tarafından ayrıca muhafaza edileceğini ve bunun için de “ kültürel bölgeler” listesine alındığını bildirmiştir. Burada şunu belirtmek icap etmek gerekir: Çin Devlet Konseyi 6. kez karar alarak devlet tarafından buranın muhafaza edilip özel kültürel alanlar listesine alındığını onaylamıştır.

Eyalet Hükümetinin bahsi geçen kararı üzerine 1984-1985 tarihinde Kaşgarlı Mahmut Türbesi büyük bir ölçüde tamir edilmiştir. Eyalet Hükümeti, türbenin tamiri için 400 bin yuan bütçe vermiştir. Kaşgarlı Mahmud türbesine bağlı muhafaza altına alınmış bölgenin yüz ölçümü 73 bin metre karedir. Aynı zamanda burası Çin sınırları içindeki önemli bir seyahat bölgesidir.Bu bölge, her sene Çin uyruklarından ve yabancı devletlerden binlerce ziyaretçiyi çekmektedir.

15. Hazreti Mollam, yani Kaşgarlı Mahmut hakkında yazılmış tezkereler elden ele geçmiş ve sevgi ile okunmuştur. Bununla sınırlanıp kalmadan, uzun tarihten beri halk arasında söylenegelen Kaşgarlı Mahmut hakkındaki pek çok rivayet de kaleme alınmıştır. Geçmişte Uygur kültürüyle ilgilenen ve onu seven bir çok edip Hazreti Mollam’a atfen tezkere yazmıştır. Bu tür tezkerelerin ekseriyeti “Kültür Devrimi”ne (1966-1976) kadar halkın elinde muhafaza olunmuş ve ihlas ile okumuştur. Hatta bazıları, Tezkere’lerin bir kısmını ezberlemiştir. 1980’den sonra ezberlenmiş bu tezkereler, yazıya geçirilmiş ve Kaşgar Edebiyatı, Bulak, Miras dergileriyle, Şincang Halk Edebiyatı (3. cilt), İpek Yurdundaki Efsane ve Rivayetler, Kaşgar Köhne Şehir Halk Rivayet ve Hikayeleri, Kaşgar Halk Hikayeleri ve Uygur Halk Rivayetleri gibi kitaplarda yayınlanmıştır. Yine 1980’lerden itibaren Kaşgarlı Mahmut’un hayatını anlatan edebî eserler de yazılmaya başlamıştır. Bilhassa Ferhat Ceylan’ın yazdığı ve 1994’te Şincang Halk Yayın Evi tarafından yayınlanan Kaşgarlı Mahmud adlı biyografik roman, çok dikkat çekmiştir. Aynı romanın Zeynure Öztürk tarafından Türkiye Türkçesi’yle çevrilmiş nüshasının 2006’ da, İstanbul’da, Kaknüs yayınları tarafından yayınlandığı bilinmektedir. Bundan başka Ahmet Ziyaî, 1980’li yıllarda Yusup ve Mahmud adlı destan yazmıştır. Bu destanın bazı kısımları Uygur Klasik Edebiyatı ve On İki Mukam Araştırma Örgütü tarafından belgesel olarak yayınlanmıştır. Güftesini şair Nurmuhammed İrki’nin yazdığı ve bestesini ünlü müzisyen Tursun Kadir’in yaptığı Kaşgarlı Mahmut şarkısı yirmi senedir beğenilip dinlenmektedir.

16. Kaşgarlı Mahmut ve eşsiz eseri Divan hakkında bizzat veya vasıtalı olarak yapılan konferanslar, toplantılar ve kongreler düzenlenmiştir. 1956-1957’de Urumçi’de, Eyalet Yazarlar Birliği’nin girişimiyle Uygur Edebiyat Tarihini yazmak hususunda müzakereler yapılırken aynı zamanda Kaşgarlı’nın hayatı ve eseri de müzakere edilmiştir.. 1977, 1978 ve 1979 yıllarında Şincang Sosyal Bilimler Akademisi’nde bilginler ve uzmanlar bir araya gelerek Divan’ı, Uygurca’ya ve Çince’ye tercüme etmek meselesi ve bunun yöntemi ve tanzimi hakkında görüşmeler yapmıştır.. 1978-1979 tarihinde Eyalet Yazarlar Birliği’nin huzurunda 1978, 1979, 1985, 1996 yıllarında Şincang Üniversitesi’nde Uygur Edebiyat Tarihini yazmak için müzakere yapılırken Kaşgarlı Mahmut hususi olarak muhakeme edilmiştir. 1980’de Urumçi’de, Türk dili araştırmaları konferansı yapılmıştır. Konferansta bir çok bilim adamı, Kaşgarlı Mahmud ve Divan hakkındaki çalışmalarından bilgi vermiştir. Türk Dili Araştırma Enstitüsü’nün son zamanlarda yapılan her bir bilimsel toplantısında da bu konuya ait bildiriler sunulmuştur. Çin Türk Dili Araştırma Enstitüsü’nün 1996’da Kasım ayında Pekin’de düzenlediği 8. kongre, Kaşgarlı Mahmut ve Divan’a atfedilmiştir. Kongreye 50 küsur bildiri sunulmuştur. Ekim 2000’de Urumçi’de Çin Uygur tarihi ve kültürü araştırmaları örgütünün düzenlemesi ile “Çin- Divanü Lügati’t-Türk” kongresi yapılmıştır ve 60 küsur bildiri sunulmuştur. Kongrenin neticelerinden biri olarak Çin Uygur Tarihi ve Kültürü Mecmuası’nın 3. cildi (Çince ve Uygurca) Kaşgarlı ve Divan’a ayrılmıştır..[26) 2005’te bilginin yurdu Kaşgar’da, “1. Ulusal Kaşgarlı Mahmut Kongresi” yapılmıştır. Kongrede 130’dan fazla bildiri sunulmuştur. Bundan başka Divan’ın yayını için emek harcayan kurum ve şahıslar ödüllendirilmiştir.

Ezcümle,
19. ve 20. yüzyıllarda Uygurlar, büyük bilgin Kaşgarlı Mahmut hakkında belirli ölçüde bilgi edinmiştir. Onlar, bu büyük insanın adını, kitabını ve türbesini değişik şekillerde dile getirmiştir. Bilimsel eserlerinde ondan yer yer söz edilmiştir.. Ayrıca, türbesi daima ziyaret edilmiş bugünkü nesillerin onu bilgisine olan ilgisi sağlanmıştır.. Adının kaybolmadan nesilden nesile ulaşması için bir zincirin halkaları gibi çalışılmıştır. Eserinin ve hayatının değeri konusunda destanlık bir çaba gösterilmiştir.
Günümüzde büyük dedemiz Kaşgarlı’nın paha biçilmez eseri Divanü Lügati’t-Türk ilim adamlarının elinde daha da iyi anlaşılmıştır. Dünyanın bütün bilim adamları ona büyük saygı göstermektedir.

Kaynak ve Notlar:
* Geyretcan Osman (Utğur), Şincang Üniversitesi Filoloji Enstitüsüne bağlı Çin Edebiyatı Fakültesi’nin Uygur Edebiyatı Bölümü’nde çalışıyor.
Geyretcan OSMAN, 1958’de Kaşgar’da doğdu, 1983’te Şincang Üniversitesi Dil ve Edebiyat Fakültesi’nden mezun olmuştur. 1994’te doçent, 2004’te ise profesör unvanını kazanmıştır. Şimdiye kadar Uygur Klasik Edebiyatı Tarihinden Oçerkler (1987), Eski Uygur Edebiyatı Araştırmaları (1999’da Çince yayınlanmıştır), Uygur Klasik Edebiyatı Tarihi (2001), Doğu ve Batı’da Uygurlar (2002), Uygurların Tarihi ve Kültürü Üzerine Denemeler (2003), Eski Tarım Medeniyeti (2007) gibi önemli eserleri vardır. Bundan başka eyalet eğitim bakanlığının önderliğinde düzenlenen ve üniversiteler için hazırlanmış Uygur Klasik Edebiyat Tarihi (iki cilt, 2003) adlı kitabın ve pedagoji kolejleri için hazırlanan Uygur Edebiyatı ile ilgili kitapların başmuharrirliğini yapmıştır. Bilimsel dergilerde ve gazetelerde 250’e yakın yazısı neşredilmiştir.

-------------------
[1] Yusup Has Hacip, Kutadgu Bilig, Uygurca, 4341, 4342, 4347, 4352 beyitler; s. 893, 895; 1984, Pekin, Milletler Yayınevi.
[2] MUTHİ, İbrahim; OSMAN, Mirsultan, “Kaşgarlı Mahmud’un Yurdu, Hayatı ve Türbesi”, Tarım dergisi, Uygurca, 1984, sayı 3. ZUNUN, M; ÖMER, A, Kaşgarlı Mahmud (mecmua), 1985, Kaşgar Uygur Yayınevi.
[3] RUZİ, Ablimit, Alim Kaşgarlı Mahmud ve Divanü Lügat-it-Türk, Şincang Üniversitesi bilimsel dergisi, Uygurca, 1981, sayı 1.
[4] ZUNUN, M; ÖMER, A, Kaşgarlı Mahmud (mecmua), 1985, Kaşgar Uygur Yayınevi.
[5] ZUNUN, M; ÖMER, A, Kaşgarlı Mahmud (mecmua), 1985, Kaşgar Uygur Yayınevi.
[6] ROZİ, Ablimit, Alim Kaşgarlı Mahmud ve Divanü Lügat-it-Türk, Şincang Üniversitesi Bilimsel dergisi, Uygurca, sayı 1, 1981.
[7] ZİYA’İ, Ahmet, Rabiya ve Saiddin, Uygurca, 94 s, 1985, Pekin, Milletler Yayınevi.
[8] ZİYA’İ, Ahmet, Rabiya ve Saiddin, Uygurca, 94 s, 1985, Pekin, Milletler Yayınevi.
[9] MEHMUDI, Hamud, “Hemra’i Gazellerinin Gerçek Müellifi Kimdir?” Tarım dergisi, Uygurca, 1987, sayı 10, 135. s.
[10] KURBANI, Muhammed Emin, “Şair Kutluk Hacı Şavki”, Kaşgar Edebiyatı, Uygurca, 1980, sayı 3, s.71-72)
[11] Ablimit Rozi ile konuşma, 1 Eylül 1996’da yapılmıştır.
[12] Ahmat Ziya’i Hatıraları, Şincang Tarih Malzemeleri, Uygurca, sayı 28, 177 s, 1990, Şincang Halk Yayınevi.
[13] Ablimit Rozi ile mülakat.
[14] ROZİ, Ablimit, Alim Kaşgarlı Mahmud ve Divanü Lugat-it-Türk, Şincang Üniversitesi Bilimsel Dergisi, Uygurca, 1981, sayı 1.
[15] ROZİ, Ablimit, Alim Kaşgarlı Mahmud ve Divanü Lugat-it-Türk, Şincang Üniversitesi Bilimsel Dergisi, Uygurca, 1981, sayı 1. SADİVAKKASOF, G, “Ünlü eser Divanü Lugat-it-Türk”ün Uygurca Tercümesi Üzerine”, Bulak dergisi, Uygurca,1997, 1 sayı.
[16] RUZİ, Ablimit, Alim Kaşgarlı Mahmud ve Divanü Lugat-it-Türk, Şincang Üniversitesi Bilimsel Dergisi, Uygurca, 1981, sayı 1.
[17] 16 Mart 2000 tarihinde Sayfullayuf ile yapılan mülakat. Bunu Ablimit Ruzi de tasvip etmektedir.
[18] RUZİ, Ablimit, Alim Kaşgarlı Mahmud ve Divanü Lugat-it-Türk, Şincang Üniversitesi Bilimsel Dergisi, Uygurca, 1981, sayı 1.
[19] 16 Mart 2000 tarihinde Sayfullayuf ile yapılan mülakat.
[20] 16 Mart 2000’de Uygur Sayranı ile yapılmış mülakat. Şincang Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, 2001, sayı 3, 48. s.
[21]MUTHİ, İbrahim, “Başbakanın hizmetimize karşı özenlerini hatırlayacağım, iş birliği yapmak, aramak, yol açmak ve katkı yapmak” Çince, 180 s, 1993, Pekin, Milletler Yayınevi.
[22] MUTHİ, İbrahim, “Benim Geçtiğim Geçitler”, Tanrı dağ dergisi, Uygurca, 2000, sayı 2, 75.s,
[23] “İş birliği yapmak, aramak, yol açmak ve katkı yapmak”, Çince, 180 s, 1993, Pekin, Milletler Yayınevi.
[24] TAŞBAYİF, T, Kaşgarlı Mahmud Adlı Uygur Kızlar Okulu, Şincang Tezkeresi dergisi, Uygurca, 2000, 1. sayı.
[25] Şincang İktisad Gazetesi, Çince, 22 Haziran 2006 tarihli sayı.
[26] Bu mecmuanın Çincesi, Milletler Yayınevi tarafından; Uygurca nüshası, Şincang Halk Yayınevi tarafından 2003’te yayınlanmıştır.

************************************
menbe:
http://www.kasgarlimahmud.org/uygur_kultur_tarihinde.htm
تولۇق ئوقۇش

Qazaqistanda mehmud kashgheriyning ming yili xatirilendi

Qazaqistanda

mehmud kashgheriyning ming yili

xatirilendi


Akadémiyimizdiki mutexessisler almutida «mehmud kashgheriy
Tughulghanliqining 1000 yilliqini xatirilesh xelq'ara ilmiy muhakime yighini»gha qatnashti


gheyret abdurahman ozghar


Esli menbege Yollan'ghan waqit: 2009-01-06

Qazaqistan jumhuriyiti uyghur medeniyet merkizi, qazaqistan penler akadémiyisi sherqshunasliq instituti, almuta sheherlik hökümet we almuta sheherlik uyghur medeniyet merkizining teklipige bina'en junggo shinjang uyghur aptonom rayoni alimlar guruppisi teshkillep, 2008- yili 18- dékabirdin 20- dékabirghiche almutida ötküzülgen ulugh uyghur alimi, tilshunas mehmud kashgheriy tughulghanliqining 1000 yilliqini hem b d t ma'arip, pen- medeniyet orginining 2008-yilini «mehmud kashgheriy yili» qilip békitkenlikini tebriklesh munasiwiti bilen chaqirilghan xelq'ara ilmiy muhakime yighinigha ewetti.

Sh u a r medeniyet nazaritining naziri, junggo uyghur klassik edebiyati we 12 muqami ilmiy jem'iyitining re'isi abliz abduréhim ömek bashliqi bolghan bu guruppa terkibide akadémiyimizdin akadémiyining mu'awin bashliqi, aliy muherrir abdurazaq sayim, «diwanu lughatit türk»ning tunji we yéngi, mukemmel nusxisining hemde «diwan indéksi»ning ishtirakchisi, kandidat tetqiqatchi sabit rozi, «diwanu lughatit türk»ni xenzu tiligha terjime qilghuchi, tetqiqatchi shyaw jungyi, til tetqiqat institutining mu'awin bashliqi, «diwanu lughatit türk»ning yéngi, mukemmel nusxisini békitish guruppisining ezasi, «diwan indéksi»ning ishtirakchisi kandidat tetqiqatchi gheyret abdurehman ozghar, shinjang uniwérsitétidin proféssor, doktur yétekchisi abdukérim rehman, filologiye institutining bashliqi, proféssor arslan abdulla qatarliqlar bar.

Yette kishidin terkib tapqan bu ilmiy guruppa 17- dékabir kechte qazaqistan jumhuriyitining almuta shehirige yétip bardi. 18- dékabir chüshtin burun qazaqistan penler akadémiyisi sherqshunasliq instituti we uning qarmiqidiki uyghurshunasliq bölümide ziyarette boldi. Chüshtin kéyin almuta shehiridiki uyghur tiyatirida «ulugh alim, tilshunas mehmud kashgheriy tughulghanliqining 1000 yilliqini tebriklesh ilmiy muhakime yighini»ning échilish murasimigha qatnashti. Échilish murasimigha qazaqistan jumhuriyitining re'isi nursultan nezerbayéwning xas wekili, almuta shehirining rehberliri, özbékistan, qirghizistan, türkiye qatarliq döletlerning alimliri we qazaqistandiki uyghur, qazaq, rus qatarliq milletlerning alimliri hemde meripetperwer karxanichilar wekilliri bolup 500 ge yéqin kishi qatnashti. Yighin bashlinishi bilen yighin riyasetchisi junggo shinjangdin barghan alimlarni yighin ehlige bir- birlep tonushturdi. Yighinning bashlinish murasimida almuta shehirining bashliqi, qazaqistan jumhuriyiti uyghur medeniyet merkizining re'isi, junggo shinjang uyghur aptonom rayonluq medeniyet nazaritining naziri qatarliqlar tebrik sözi qildi. Shinjang wekiller ömiki bu yighin'gha teyyarlighan «diwanu lughatit türk»ning uyghurche yéngi, mukemmel nusxisi we xenzuche nusxisi, töt xil tildiki éléktronluq nusxisi, mehmud kashgheriy portréti, «uyghur muqami»ning mukemmel DVD plastinkisi, «uyghur meshrepliri»ning DVD plastinkisi, ataqliq ressam ghazi emetning may boyaq eserliridin ishlen'gen 2009- yilining kalindari hemde shinjang ijtima'iy penler akadémiyisi alimliri teripidin ishlen'gen bir qisim kitablarni sowgha qildi. Échilish murasimidin kéyin qazaqistan uyghur tiyatirining orunlishida konsért qoyuldi.

19- dékabir ilmiy muhakime yighini qazaqistan penler akadémiyisi zalida resmiy muhakime basquchigha qedem qoydi. Shinjangdin barghan alimlar we qazaqistan, özbékistan, qirghizistandiki alimlar yighin'gha teyyarlighan mehmud kashgheriy, «diwanu lughatit türk» heqqidiki ilmiy maqalilirini oqudi. Yighin bir kün dawamlashti.
20- dékabir chüshtin burun shinjangdin barghan alimlar qazaqistan uyghur medeniyet merkizining rehberlirining hemrahliqida almuta shehiri drozhba uyghur yézisigha jaylashqan abdulla rozibaqiyéw namidiki 153-gimnaziye (uyghur ottura mektipini ziyaret qildi. Mekteptiki uyghur baliliri bilen söhbetleshti, siniplarni we mektepning tenterbiye, sen'et, qol hüner kurzhiklirini közdin kechürdi. Közdin kechürüshtin kéyin mektep sen'et kurzhiki mehmud kashgheriyge atap teyyarlighan konsért nomurlirini kördi we mektep mudirining mektep heqqidiki bayanlirini anglidi. Chüshtin kéyin qazaqistandiki meshhur uyghur yighip saqlighuchi azat hékimbayéwning shexsiy muziyini ékiskursiye qildi.
Bu qétimqi ilmiy ziyaret junggo shinjang bilen qazaqistanning dostluqini , alimlar ara chüshinishni, ilmiy, medeniy pa'aliyetlerni ilgiri süridighan ziyaret boldi. Bu qétimqi yighin ikki el xelqliri arisida chongqur dostluq tesirati qaldurdi.

Wekiller ömiki 21- dékabir chüshtin kéyin ayrupilan bilen ürümchige qaytip keldi.
*******************
menzil: http://uzunjahan.blogspot.com/

ئاكادېمىيىمىزدىكى مۇتەخەسسىسلەر ئالمۇتىدا «مەھمۇد كاشغەرىي
تۇغۇلغانلىقىنىڭ 1000 يىللىقىنى خاتىرىلەش خەلقئارا ئىلمىي مۇھاكىمە يىغىنى»غا قاتناشتى


غەيرەت ئابدۇراھمان ئوزغار


ئەسلى مەنبەگە يوللانغان ۋاقىت: 2009-01-06

قازاقىستان جۇمھۇرىيىتى ئۇيغۇر مەدەنىيەت مەركىزى، قازاقىستان پەنلەر ئاكادېمىيىسى شەرقشۇناسلىق ئىنستىتۇتى، ئالمۇتا شەھەرلىك ھۆكۈمەت ۋە ئالمۇتا شەھەرلىك ئۇيغۇر مەدەنىيەت مەركىزىنىڭ تەكلىپىگە بىنائەن جۇڭگو شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونى ئالىملار گۇرۇپپىسى تەشكىللەپ، 2008- يىلى 18- دېكابىردىن 20- دېكابىرغىچە ئالمۇتىدا ئۆتكۈزۈلگەن ئۇلۇغ ئۇيغۇر ئالىمى، تىلشۇناس مەھمۇد كاشغەرىي تۇغۇلغانلىقىنىڭ 1000 يىللىقىنى ھەم ب د ت مائارىپ، پەن- مەدەنىيەت ئورگىنىنىڭ 2008-يىلىنى «مەھمۇد كاشغەرىي يىلى» قىلىپ بېكىتكەنلىكىنى تەبرىكلەش مۇناسىۋىتى بىلەن چاقىرىلغان خەلقئارا ئىلمىي مۇھاكىمە يىغىنىغا ئەۋەتتى.

ش ئۇ ئا ر مەدەنىيەت نازارىتىنىڭ نازىرى، جۇڭگو ئۇيغۇر كلاسسىك ئەدەبىياتى ۋە 12 مۇقامى ئىلمىي جەمئىيىتىنىڭ رەئىسى ئابلىز ئابدۇرېھىم ئۆمەك باشلىقى بولغان بۇ گۇرۇپپا تەركىبىدە ئاكادېمىيىمىزدىن ئاكادېمىيىنىڭ مۇئاۋىن باشلىقى، ئالىي مۇھەررىر ئابدۇرازاق سايىم، «دىۋانۇ لۇغاتىت تۈرك»نىڭ تۇنجى ۋە يېڭى، مۇكەممەل نۇسخىسىنىڭ ھەمدە «دىۋان ئىندېكسى»نىڭ ئىشتىراكچىسى، كاندىدات تەتقىقاتچى سابىت روزى، «دىۋانۇ لۇغاتىت تۈرك»نى خەنزۇ تىلىغا تەرجىمە قىلغۇچى، تەتقىقاتچى شياۋ جۇڭيى، تىل تەتقىقات ئىنستىتۇتىنىڭ مۇئاۋىن باشلىقى، «دىۋانۇ لۇغاتىت تۈرك»نىڭ يېڭى، مۇكەممەل نۇسخىسىنى بېكىتىش گۇرۇپپىسىنىڭ ئەزاسى، «دىۋان ئىندېكسى»نىڭ ئىشتىراكچىسى كاندىدات تەتقىقاتچى غەيرەت ئابدۇرەھمان ئوزغار، شىنجاڭ ئۇنىۋېرسىتېتىدىن پروفېسسور، دوكتۇر يېتەكچىسى ئابدۇكېرىم رەھمان، فىلولوگىيە ئىنستىتۇتىنىڭ باشلىقى، پروفېسسور ئارسلان ئابدۇللا قاتارلىقلار بار.

يەتتە كىشىدىن تەركىب تاپقان بۇ ئىلمىي گۇرۇپپا 17- دېكابىر كەچتە قازاقىستان جۇمھۇرىيىتىنىڭ ئالمۇتا شەھىرىگە يېتىپ باردى. 18- دېكابىر چۈشتىن بۇرۇن قازاقىستان پەنلەر ئاكادېمىيىسى شەرقشۇناسلىق ئىنستىتۇتى ۋە ئۇنىڭ قارمىقىدىكى ئۇيغۇرشۇناسلىق بۆلۈمىدە زىيارەتتە بولدى. چۈشتىن كېيىن ئالمۇتا شەھىرىدىكى ئۇيغۇر تىياتىرىدا «ئۇلۇغ ئالىم، تىلشۇناس مەھمۇد كاشغەرىي تۇغۇلغانلىقىنىڭ 1000 يىللىقىنى تەبرىكلەش ئىلمىي مۇھاكىمە يىغىنى»نىڭ ئېچىلىش مۇراسىمىغا قاتناشتى. ئېچىلىش مۇراسىمىغا قازاقىستان جۇمھۇرىيىتىنىڭ رەئىسى نۇرسۇلتان نەزەربايېۋنىڭ خاس ۋەكىلى، ئالمۇتا شەھىرىنىڭ رەھبەرلىرى، ئۆزبېكىستان، قىرغىزىستان، تۈركىيە قاتارلىق دۆلەتلەرنىڭ ئالىملىرى ۋە قازاقىستاندىكى ئۇيغۇر، قازاق، رۇس قاتارلىق مىللەتلەرنىڭ ئالىملىرى ھەمدە مەرىپەتپەرۋەر كارخانىچىلار ۋەكىللىرى بولۇپ 500 گە يېقىن كىشى قاتناشتى. يىغىن باشلىنىشى بىلەن يىغىن رىياسەتچىسى جۇڭگو شىنجاڭدىن بارغان ئالىملارنى يىغىن ئەھلىگە بىر- بىرلەپ تونۇشتۇردى. يىغىننىڭ باشلىنىش مۇراسىمىدا ئالمۇتا شەھىرىنىڭ باشلىقى، قازاقىستان جۇمھۇرىيىتى ئۇيغۇر مەدەنىيەت مەركىزىنىڭ رەئىسى، جۇڭگو شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونلۇق مەدەنىيەت نازارىتىنىڭ نازىرى قاتارلىقلار تەبرىك سۆزى قىلدى. شىنجاڭ ۋەكىللەر ئۆمىكى بۇ يىغىنغا تەييارلىغان «دىۋانۇ لۇغاتىت تۈرك»نىڭ ئۇيغۇرچە يېڭى، مۇكەممەل نۇسخىسى ۋە خەنزۇچە نۇسخىسى، تۆت خىل تىلدىكى ئېلېكترونلۇق نۇسخىسى، مەھمۇد كاشغەرىي پورترېتى، «ئۇيغۇر مۇقامى»نىڭ مۇكەممەل DVD پلاستىنكىسى، «ئۇيغۇر مەشرەپلىرى»نىڭ DVD پلاستىنكىسى، ئاتاقلىق رەسسام غازى ئەمەتنىڭ ماي بوياق ئەسەرلىرىدىن ئىشلەنگەن 2009- يىلىنىڭ كالىندارى ھەمدە شىنجاڭ ئىجتىمائىي پەنلەر ئاكادېمىيىسى ئالىملىرى تەرىپىدىن ئىشلەنگەن بىر قىسىم كىتابلارنى سوۋغا قىلدى. ئېچىلىش مۇراسىمىدىن كېيىن قازاقىستان ئۇيغۇر تىياتىرىنىڭ ئورۇنلىشىدا كونسېرت قويۇلدى.



بۇ قېتىمقى ئىلمىي زىيارەت جۇڭگو شىنجاڭ بىلەن قازاقىستاننىڭ دوستلۇقىنى، ئالىملار ئارا چۈشىنىشنى، ئىلمىي، مەدەنىي پائالىيەتلەرنى ئىلگىرى سۈرىدىغان زىيارەت بولدى. بۇ قېتىمقى يىغىن ئىككى ئەل خەلقلىرى ئارىسىدا چوڭقۇر دوستلۇق تەسىراتى قالدۇردى.

ۋەكىللەر ئۆمىكى 21- دېكابىر چۈشتىن كېيىن ئايرۇپىلان بىلەن ئۈرۈمچىگە قايتىپ كەلدى. 19- دېكابىر ئىلمىي مۇھاكىمە يىغىنى قازاقىستان پەنلەر ئاكادېمىيىسى زالىدا رەسمىي مۇھاكىمە باسقۇچىغا قەدەم قويدى. شىنجاڭدىن بارغان ئالىملار ۋە قازاقىستان، ئۆزبېكىستان، قىرغىزىستاندىكى ئالىملار يىغىنغا تەييارلىغان مەھمۇد كاشغەرىي، «دىۋانۇ لۇغاتىت تۈرك» ھەققىدىكى ئىلمىي ماقالىلىرىنى ئوقۇدى. يىغىن بىر كۈن داۋاملاشتى. 20- دېكابىر چۈشتىن بۇرۇن شىنجاڭدىن بارغان ئالىملار قازاقىستان ئۇيغۇر مەدەنىيەت مەركىزىنىڭ رەھبەرلىرىنىڭ ھەمراھلىقىدا ئالمۇتا شەھىرى دروژبا ئۇيغۇر يېزىسىغا جايلاشقان ئابدۇللا روزىباقىيېۋ نامىدىكى 153-گىمنازىيە (ئۇيغۇر ئوتتۇرا مەكتىپىنى زىيارەت قىلدى. مەكتەپتىكى ئۇيغۇر بالىلىرى بىلەن سۆھبەتلەشتى، سىنىپلارنى ۋە مەكتەپنىڭ تەنتەربىيە، سەنئەت، قول ھۈنەر كۇرژىكلىرىنى كۆزدىن كەچۈردى. كۆزدىن كەچۈرۈشتىن كېيىن مەكتەپ سەنئەت كۇرژىكى مەھمۇد كاشغەرىيگە ئاتاپ تەييارلىغان كونسېرت نومۇرلىرىنى كۆردى ۋە مەكتەپ مۇدىرىنىڭ مەكتەپ ھەققىدىكى بايانلىرىنى ئاڭلىدى. چۈشتىن كېيىن قازاقىستاندىكى مەشھۇر ئۇيغۇر يىغىپ ساقلىغۇچى ئازات ھېكىمبايېۋنىڭ شەخسىي مۇزىيىنى ئېكىسكۇرسىيە قىلدى.

٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭
مەنزىل
http://uzunjahan.blogspot.com/
****************************

تولۇق ئوقۇش

Mehmud kashgheriy yilidiki opal qebrigah ziyariti

Toluq Teksti

Mehmud kashgheriy yilidiki

opal qebrigah ziyariti


(edebiy xatire)


Abdure'op polat teklimakaniy

(1)

Bu yil (2008-yil) 2-ayning 15-küni, béyjing merkiziy milletler uniwérsitéti uyghur til-edebiyat fakultéti rehberliki fakultétning heptilik yighinida: «birleshken döletler teshkilati pen-ma'arip orgini bu 2008-yilida, büyük türkolog mehmud kashgheriyni öz ichige alghan 367 alimni dunya miqyasida xatirileshke chaqiriptu. Shu wejdin, türkiye jumhuriyiti til-yéziq komitéti bizning uyghur til-edebiyati fakultétimiz bilen hemkarliship, béyjingde ‹dunya mehmud kashgheriy yilini xatirilesh xelq'araliq ilmiy muhakime yighini› échish tekliwini otturigha qoydi. Biz awaz qoshup, mektep teshkili arqiliq yuqirigha doklat yazduq. Testiqlinish éhtimali eng küchlük. Shunga, hemmimiz ilmiy maqale teyyarlayli. Gézi kelgende. Biz hemmimiz hem yighin ishtirakchiliri hem yighin sahibxani bolimiz...» dédi. Resmiy ish béshidiki weliylerning éghizidin bu gepni anglap, hemmimiz xoshal bolghinimizdin qin- qinimizgha patmay qalduq. Chünki, bu yil biz üchün emeliyette, béyjing olémpik yighinini kütiwélish bilen dunya mehmud kashgheriy yilini qutluqlashtin ibaret qosh shadliq élip kelgen xasiyetlik bir yil bolghanidi.
Mehmud kashgheriy yili démek - ilim meripet yili démektur. Shundaq qilip, fakultétimizde, « oqu-oqutush sewiyisini yene bir baldaq yuqiri kötürüsh, mol mezmunluq ilmiy pa'aliyetler arqiliq, elmisaqtin buyan tunji qétim bolghan bu mubarek mehmud kashgheriy yilini qizghin qutluqlash, shu arqiliq, 2008-yilliq béyjing olémpik tenterbiye yighinigha sowghat teqdim qilish» dolquni qozghilip ketti.
Ders ichi we sirtida teshwiq we terghib qilip déduqki: «i, ewladlar! kashgheriy yili bu, iptixarlininglar, shadlininglar; Shadliqinglarni, iptixarlan'ghanliqinglarni mu'eyyen bir emeliy heriket arqiliq ipadilengler, mesilen, ‹dunya mehmud kashgheriy yili xatire izniki› yasitinglar, bashqa ghelite süretler chüshürülgen maykilarni kiyip yürgenning ornigha, mehmud kashgheriyning portiriti chüshürülgen mayka qildurup kiyinglar; Yazliq tetildin paydilinip, opalgha bérip, bowanglarning qebrgahini körüp, söyüp we süpürüp kélinglar.Kim bilir, siz-bizler bu ömrümizde, ‹dunya mehmud kashgheriy yili›din yene birni yashiyalmasmiz belkim...».
Balilirimiz yenila bizning balilirimiz-de! ular durust gépimizni anglidi: bezi sawaqdashlar illipis shekillik da'ire ichige newqiran mehmud kashgheriyning (ghaziy ehmed ependim sizghan) portiriti chüshürülgen, resimning chörisige we astilirigha «2008-yilning dunya mehmud kashgheriy yili bolghanliqini tebrikleymiz» dégen uyghurche, türkche, erebche, xenzuche, in'glizche we yaponche xet bésilghan mayka ishletti. Biz uni kiyip, 56 milletlik merkiziy milletler uniwérsitéti qorusida meydimizni kérip yürduq we mushu pa'aliyitimiz arqiliq, bu yilning «dunya mehmud kashgheriy yili» ikenlikini mektepdashlirimizghimu bildürgen bolduq. Yene bezi sawaqdashlar mezkur resim chüshürülgen xatire iznaktin 1000dane yasatti, biz uni ghurur bilen kérilgen meydimizge iptixar bilen taqiduq.
Www.Kashghari.Com/uyghur

2008-yili 6-ayning 15-küni, «dunya atilar bayrimi küni» boldi. Bu bir yekshenbe küni idi. Mehmud kashgheriy yili xatire maykisini kiygen we xatire iznikini taqighan oqughuchi-oqutquchilar jem bolup, mektep baghchisi we derwazisi aldida, xatire süretke chüshüp, büyük atimiz mehmud kashgheriyni rehmet bilen esliduq we hörmet bilen xatiriliduq.
2006-yilliq uyghur sinip oqughuchiliri bash bolup mektepke doklat yézip, yazliq tetildin paydilinip, opalgha bérip büyük bowimiz mehmud kashgheriyning qebrigahini ziyaret qilip kélishke izin-ijazet soridi. Doklat mektepning munasiwetlik rehberlik orgini teripidin 6-ayning 26-küni testiqlinip chüshti. 27-iyun küni oqughuchilar yazliq tetilge qoyiwétildi. «bu tetilde, bizmu bérip, bowimizning qebrigahigha güller qoyayli» déyishti yash ewladlar keskin qarar bilen.
Shundaq qilip, mehmud kashgheriy bowimizning qebrigah baghchisida 25-iyul küni uchrishishqa wedileshkendin kéyin, oqughuchilar tetil qilip, yurtlirigha qaytishti.

(2)

2008-yil 7-ayning 25-küni jüme, qeshqerde hawa ochuq, quyash nuri gerdenlerni köydürüp tursimu, salqin shamal erkilitip söyüp turatti. Béyjing merkiziy milletler uniwérsitéti uyghur til-edebiyat fakultéti teripidin uyushturulghan «mehmud kashgheriy yilida, büyük ejdad qebrigahini ziyaret qilish pa'aliyiti» resmiy bashlandi. 39 ademlik bu ziyaretchiler kolliktipi sa'et ürümchi waqti toqquzda, qeshqerge méhman oqughuchilar chüshken «sermen méhmansarayi» derwazisi aldida jem boldi. Hayal bolmay, bir chong aptubus ularni élip, opal taman yürüp ketti.
Aptubus konisheher (toqquzaq) nahiyisige yétip kelgende, nahiyilik partkom idarisi aldida ularni saqlap turghan konisheher nahiyilik medeniy asar-etqiler bashqurush ornining bashliqi warisjan ependi istiqbalda boldi. U ziyaretchiler yétekchisining qolidiki alaqe-tonushturush xetlirini körgendin kéyin, xas mashinisi bilen ulargha yol bashlap aldida mangdi. Opal kentige yétip barghanda, mezkur ziyaretchiler munasiwetlik organlardin himit ependi qatarliqlarning qizghin qarshi élishigha muyesser boldi.
Sa'et on yérimlerde, on ming yollap uzaq musapini bésip, paytext béyjingdin kelgen bu ziyaretchiler büyük ejdad mehmud kashgheriy qebrigahi baghchisigha éhtiram qedimi bilen kirip keldi. Uchisigha dunya mehmud kashgheriy yili xatire maykisini kiygen halda, retlik qatar bilen kétiwatqan ziyaretchiler sépining aldida, «merkiziy milletler uniwérsitéti uyghur til-edebiyat fakultéti yazliq tetil pa'aliyet etriti» dégen bayraq lepildeytti; Qelblerde bolsa, ming yil mabeynide, pütün dunyadiki ilim ehlining qayilliq tuyghusi ichide eslishi we xatirilishige muyesser bolghan we bu 2008-yilni «dunya mehmud kashgheriy yili» qilghan ulugh uyghur alimi mehmud kashgheriyge bolghan séghinish, telpünüsh we ghururlinish tuyghusi mewj uratti.
Qebrigah baghchisi ichidiki toqsan yette pelempey yénidiki hawaliq keng supida, nahiyilik medeniy asar-etiqilerni bashqurush ornining bashliqi warisjan ependi pa'aliyet ehlige mehmud kashgheriy qebrigahi orginining yéqinqi yillardin buyan emeliyleshtürgen xizmetliri we mundin kéyinki pilanliri heqqide méghizliq qilip omumiy chüshenche berdi. Ziyaretchilerning qiziqishliq so'allirigha érinmey, bir-birdin jawab berdi,
Arqidin, toqsanyette pelempeyning üstidiki xasiyetlik «hay-hay térek» köklep turghan cheshme bulaq boyida, lewhe teqdim qilish murasimi ötküzüldi. Murasimda, mezkur ziyaret pa'aliyitining yétekchi oqutquchisi ziyaret pa'aliyiti ehlige wakaliten, «2008-yilning ‹dunya mehmud kashgheriy yili› bolghanliqini chin yürektin qutluqlaymiz» dégen uyghurche xet yézilghan jiger renglik duxawa lewheni warisjan ependige teqdim qildi. Hayajanliq qisqa nutuq we warisjan ependining semimiy teshekkuri shu meydandiki yüzlerche ziyaret ehlining qizghin alqishigha muyesser boldi.
Arqidin, büyük bowimiz mehmud kashgheriyning qebrisi tawap qilindi. Mehmud bowimiz yatqan bu ulugh öyge kirgende, oghul-qiz tawap ehli ong qolini yüriki üstige qoyghan, béshi éhtiram bilen igilgen halda, qebrini asta bir aylinip chiqti. Andin, qebrigahning cheshendürgüchi xizmetkari dilnur abdurusul xanim iptixar we söyünüsh tuyghusi urghup turghan süzük we yangraq awazi bilen, büyük ejdad mehmud kashgheriyning ademiy hayati we ilmiy emgekliri toghrisida tonushturma qildi. Bu aliy mektepning toluq kurs we magistér –doktor asprant oqughuchiliri mezkur tonushturmini ashu bashlan'ghuch mektepning yuqiri sinipliri waqtidin bashlap anglap kéliwatqanliqigha qarimay, xuddi tunji qétim anglawatqandek ishtiyaq bilen bérilip anglidi. Yash we güzel ruxsarliq ewladlar bilen tolghan shu andiki bu tupraq béshi bejayiki renggareng güller bilen pürkün'gen gülzarliqni esletse, dilnur xanim bolsa, gülzarliqta xendan urup sayrawatqan shox bulbulni xatirilitetti insan'gha!
Arqidin, ziyaretchiler tilawet öyige kirip, milliy örp-adet boyiche du'a-tilawette boldi. Körgezme öyige kirip, 2005- yildiki memliketlik ilmiy muhakime yighinining tebriklesh pa'aliyiti qatarliq mehmud kashgheriy qebrigahida emeliyleshtürülgen ilmiy pa'aliyetler, shundaqla memliket ichi we sirtidin kelgen dölet erbabliri we ataqliq alimlarning ziyaretliri xatirilen'gen türlük buyumlarni, sowghat-hediyelerni memnuniyet bilen kördi.
Arqidin, uzaqtiki astane, paytext béyjingdin kelgen bu ziyaretchiler qebrigah baghchisidiki türlük ishlar bilen meshghul boliwatqan xizmetchiler, yerlik ahalilar we bashqa jaylardin kelgen ziyaretchiler arisida hemsöhbet we tekshürüshlerde boldi. Andin, qebrigah muziyigha kirip, bu qedimiy zéminning uzaq ötmüshige taliq qézilmilardin teyyarlan'ghan örneklerni zor qiziqish bilen kördi we ilmiy xatiriler yazdi.
Chüshtin kéyin sa'et üchler etrapida, ziyaretchiler opal'art téghining choqqa qismidiki égiz rawaqqa yilanbaghri pelempeyler bilen méngip chiqip, ming yillar mabeynide yashnap kelgen opal oymanliqining mislisiz güzel ruxsarini, büyük bowimiz mehmud kashgheriy tughulup, ösüp chong bolghan bostanliq mehelle-koylarning körkem menzirisini toyumsizliq bilen tamasha qildi. Istirahet ariliqida, mezkur ziyaretchiler kolliktipining yétekchisi rawaq sehnisini chöridep olturghan ziyaret ehlige ataqliq yazghuchi extem ömer ependining mexsus mushu dunya mehmud kashgheriy yili üchün atap yazghan (emma téxi metbu'atta élan qilinmighan) «baghdad ordisi» mawzuluq hékayisini oqup berdi.
-« mö'minlerning xelipisi her jüme küni chet'el dölet bashliqliri, hökümet bashliqliri we xelq'araliq dangliq erbab, moysipit alimlarni, töre aqsöngeklerni qobul qilar édi» dep bashlan'ghan bu hékaye shu an tingshighuchilarni özige simaptek ram qiliwaldi. Shu anda, rawaq ichi timtasliqqa chökken bolup, rawaqning péshaywanlirigha qon'ghan qushqach, kepterler yéqimliq sayrash we ünleshliri bilen hékaye oqughuchigha jör bolmaqta idi. Opal'art téghi tereptin esken selkin shamal güzel uyghur tili bilen toyun'ghan bu hékayide teswirlen'gen weqelerning jelbkarliqi bilen qoshulup tingshighuchilarni uzaq ming yil burunqi baghdad xelipilikining ordisigha élip kirip ketkendek idi. Büyük ejdad mehmud kashgheriyning öz ana tili bolghan uyghur-türk tilining ebediy mewjudluqi üchün körsetken jasariti, wijdanliq alimlargha xas eqil-parasiti we égilmes-sunmas jasariti arqiliq, eyni zaman baghdad xelipisini qayil qilghanliqi teswirlen'gen mezkur hékaye axirlashqanda, tingshighuchilar uzun'gha sozulghan shadiyane alqish yangratti. Jan'gha rahet selkin shamal bu alqish sadasini shu an pütkül opal oymanliqi ahalisining quliqigha, hetta muqeddes qebrigahta uxlawatqan büyük ejdad mehmud kashgheriyning quliqigha yetküzdi bolghay...
Arqidin, ziyaretchiler égiz rawaqtin asta-asta yürüp, qebrigah baghchisigha chüshti. Alte sa'ettin ashqan ziyaret ularni héch charchatqandek emes idi. Ular qebrigah baghchisidin ayrilish aldida, renggareng güller arisida égiz qed kötürüp turghan mehmud kashgheriy heykilining aldigha retlik tizilip turup, ular béyjingde her bir ilmiy pa'aliyettin kéyin hemishe oquydighan «nammuqam marshi»ni yüksek awazda uqudi:

Rak, chebbeyat, segah, chehargah,
Penjgah, öz'hal, ejem, oshshaq;
Bayat, newa, mushawerek, iraq,
Uyghurning muqami jahanda yangraq.

Neqrat:
Muqamlar marshimiz, muqamdur bayraq,
Uyghurning muqami jahanda yangraq!
Yangraq, yangraq, yangraq!...

Marshning jenggiwar ahangliq yangraq sadasi uzaq-uzaqlargha ketti. Ziyaretchiler puxadin chiqqandek bolup, bir-birini mubarekleshti. Bu arqiliq, ular özlirining bügünki bu qebrigah ziyaritidin pütmes-tügimes küch alghanliqini we mundin kéyinki hayatlirini büyük ejdad mehmud kashgheriydek ilmiy emgek bilen ötküzüshke bel baghlighanliqlirini ipadilidi goya.
Sa'et besh yérimlar bolghanda, bu pa'aliyetke bashtin-axir köngül bölüp kéliwatqan konisheher nahiyilik partkomning mu'awin shujisi musajan ömer ependi kélip, mezkur ziyaretchiler kolliktipini qobul qildi. Arqidinla, u qebrigah baghchisining gherbiy jenub teripidiki ormanliq ichige jaylashqan «newroz bulaq» béshigha keng dastixan sélip, ziyaretchiler üchün xas meshrep ötküzüp berdi. Meshrebte, xushpuraq ze'firan chaylar ichildi; Bir-biridin lezzetlik qoghun-tawuzlar pichildi. Hemmidin peyz bolghini, yash muzikant muhemmet'eli ependi duttar bilen orunlighan «ziyaret qilghili keldim», «kimning bar séningdek alimi qéni, pexirlen dunyagha mehmud wetini» qatarliq neq öz yéride we del öz möritide terennum qilin'ghan naxshilarning séhriy küchi ziyaretchilerni mestxush qiliwetti...

(3)

Ertisi küni etigen sa'et toqquzlarda, dunya mehmud kashgheriy yili munasiwéti bilen, paytext béyjngdin kélip, opalda mexsus qebrigah ziyariti pa'aliyitide bolghan mezkur ziyaretchiler bilen qeshqer shehrining kindiki héytgah meydanida uchrashtuq.
Orda aldi tereptin kötürülgen quyash héytgah meydani üstige séxi nurini ayimay töküp turatti. Héytgahta bolghan ziyaretchiler shadliqtin küliwatamdu yaki gül-ghunchilar kebi subatliq bu yash ziyaretchilerni öz qoynigha alghan héytgah meydani memnuniyettin küliwatamdu bilip bolmaytti, eytawur insanmu, zéminmu xoshalliq ilkide meghrur we shadiyane körünetti.
Qeshqerning sémwulluq qurulushi bolghan héytgah jami'esi aldida, ziyaretchiler bilen bille xatire süretke chüshtuq. Buning bilen goya bu qétimliq zörür, sawabliq we maqul pa'aliyitimizge nusret chékitini mezmut qoyduq.
- bu méning qeshqerge tunji kélishim,- dédi qumulluq qiz pezilet, yüsüp xas hajip meqberisi taman kétiwétip- qeshqer heqiqetenmu séhirlik sheher iken. Bolupmu, tünügünki opal ziyariti méni ajayib bextiyar qildi.
- shundaq!,- taliship awaz qoshti turpan we korlidin kelgen sawaqdashlar- biz tünügün opalda bir esirge tawap bir kün yashiduq.
- 25-iyul hayatimiz boyi untulmas bir namayende kün bolghusi!

2008- yili 26-iyul, qeshqer.

menbe:
http://www.kashghari.com/uyghur/viewthread.php?tid=227
******************************

تولۇق ئوقۇش

«Divan»ni Azərbaycanchighe terjime qilghan - Ramiz Əskər

«Divan»ni Azərbaycanchighe terjime qilghan - Ramiz Əskər


Türklüyün şah əsəri Azərbaycan dilində


Filologiya elmləri namizədi Ramiz Əskər 1954-cü ildə Qərbi Azərbaycanın Amasiya rayonunun Qaraçanta kəndində ziyalı ailəsində doğulmuşdur. 1978-ci ildə Moskva Dövlət Universitetinin jurnalistika fakültəsini bitirmişdir. Müxtəlif vaxtlarda Azərbaycan radiosunun redaktoru, «Odlar yurdu» və «XXI əsr» qəzetlərinin baş redaktoru, «Hürriyyət» qəzetinin (İstanbul) və Beynəlxalq Xəbər Agentliyinin (Ankara) Qafqaz və Orta Asiya ölkələri üzrə xüsusi müxbiri olmuşdur. 1992-ci ildən Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin katibi, 1997-ci ildən baş katibidir. Jurnalistika sahəsində «H.B.Zərdabi», «Humay», Türkiyənin «Yeni Orxon» və Küveytin «İslama xidmət» mükafatlarına layiq görülmüşdür.

Ramiz Əskər Beynəlxalq Mətbuat İnstitutunun (Vyana), Beynəlxalq Jurnalistlər Birlikləri Konfederasiyasının (Moskva) və Avrasiya Jurnalistlər Birliyinin (Ankara) idarə heyətinin üzvüdür. O, filologiyaya, tarixə və jurnalistikaya dair bir sıra elmi əsərlər və kitablar yazmış, Faruq Sümərin «Oğuzlar», Yusif Balasaqunlunun «Qutadğu bilik», Bahəddin Ögəlin «Türk mifologiyası», Erik Fixteliusun «Jurnalistikanın on qızıl qaydası» və digər əsərləri ana dilimizə tərcümə etmişdir.
Azərbaycan, rus, türk, alman və erməni dillərini bilir.

Türk dünyasının böyük mütəfəkkiri Mahmud Kaşğarinin «Divanü lüğat-it-türk» əsərinin azərbaycanca nəşri ulu öndərimiz Heydər Əliyevin unudulmaz xatirəsinə həsr olunmuşdur.
Kitab tərcüməçinin belə bir qeydi ilə açılır: «Bu tərcüməni zəmanəmizin ən böyük türklərindən və türkçülərindən biri, türk dünyasının şanlı övladı, çağdaş Azərbaycan dövlətinin banisi, ana dilimizin, elm və mədəniyyətimizin hamisi, ümummilli liderimiz, mərhum Prezidentimiz Heydər Əliyevin parlaq və əbədi xatirəsinə ithaf edirəm. Qədirbilən türk dünyası və Azərbaycan xalqı onu heç zaman unutmayacaq».

«Divan»ın bu nəşrinə himayədarlıq etmiş Türkiyə Respublikasının doqquzuncu prezidenti Süleyman Dəmirəlin xeyir-duası da kitabın başlanğıcında dərc edilmişdir.
Bu ilin əvvəlində 80-ci ildönümünü qeyd etdiyimiz birinci Türkoloji qurultayın türk xalqlarının mədəni-elmi ictimaiyyəti qarşısında irəli sürdüyü əsas tövsiyələrdən biri də türkçülük ideologiyasının və türkologiya elminin təməl daşlarından biri sayılan Mahmud Kaşğarinin «Divanü lüğat-it-türk» əsərinin müasir türk dillərinə tərcümə edilməsi idi.

Ötən 80 ildə Azərbaycan filologiyası bu tövsiyəni daim diqqət mərkəzində saxlasa da, «Divan»ı dilimizə tərcümə etmək vəzifəsini yerinə yetirmək heç kəsə müyəssər olmamışdı. Çünki bu işdə istək, hətta bilik və bacarıq az idi. İlk növbədə vətəndaş fədakarlığı, çox böyük fiziki və intellektual zəhmət tələb olunurdu.

Qeyd etmək lazımdır ki, bu müddət ərzində «Divanü lüğat-it-türk» Türkiyə türkcəsinə, özbək, uyğur, qazax türkcələrinə, bundan əlavə, alman, ingilis, çin və fars dillərinə tərcümə edilmişdir.
Bu tərcümələr içərisində ən mükəmməli Türkiyə alimi, professor Bəsim Atalayın (1882-1965) türk dilinə etdiyi tərcümə sayılır.
B.Atalay «Divan»ın dörd cildini 1939-1943-cü illərdə nəşr etdirmişdir.
«Divan»ın 1960-1967-ci illərdə nəşr olunmuş özbək dilinə tərcüməsi də nüfuzlu mənbə sayılır. Yeri gəlmişkən qeyd etmək istərdik ki, bu işə görə tərcüməçi Salih Mütəllibova filologiya elmləri doktoru alimlik dərəcəsi verilmişdir.

Bu günə qədər «Divan»ın son tərcüməsi cənublu soydaşımız, professor Hüseyn Düzgünün 2004-cü ildə nəşr etdirdiyi fars dilinə tərcümə hesab olunurdu.
Nəhayət ki, türk varlığının ən dəyərli qaynaqlarından biri sayılan bu ölməz abidə Azərbaycan dilində də nəşr olundu.
AMEA Folklar İnstitutu elmi şurasının qərarı ilə «Ozan» nəşriyyatında çap olunmuş bu tərcümənin müəllifi türk dünyasının və dilinin mahir bilicisi, tanınmış türkoloq və jurnalist, filologiya elmləri namizədi Ramiz Əskərdir.
Bundan əvvəl Ramiz Əskər türkologiyanın mötəbər mənbələrindən sayılan bir neçə kitabı — Fariq Sümərin «Oğuzlar» (1992), Yusif Balasaqunlunun «Qutatğu Bilig»(K.Vəliyevlə birgə, 1994), Bahəddin Ögəlin «Türk mifologiyası» (I cild, 2004) əsərlərini ana dilimizə tərcümə etmiş, «Qutatğu Bilig» haqqında dəyərli monoqrafiya (2003) nəşr etdirmişdir.

«Divanü lüğat-it-türk»ün Azərbaycan dilində nəşri ümumi həcmi 2080 səhifə — 130 çap vərəqi olan dörd cilddən ibarətdir.
Ramiz Əskər bu tərcümə üzərində işə müəyyən fasilələrlə ömrünün 20 ilini həsr etmişdir.
Tərcümə üçün baza olaraq o, B.Atalay və S.Mütəllibovun tərcümələrini əsas götürmüşdür.

Türkologiyada qəbul olunmuş ümumi fikrə görə, orta əsrlər ortaq türk ədəbiyyatının dünya ədəbi irsinin inciləri sırasına daxil olan dörd möhtəşəm abidəsi vardır: «Kitabi-Dədə Qorqud», «Manas» dastanı, böyük türk şairi və mütəfəkkiri Yusif Xas Hacib Balasaqunlunun «Qutatğu Bilig» poeması və Mahmud Kaşğarinin «Divanü lüğat-it-türk» əsəri.

Ramiz Əskərin haqlı olaraq göstərdiyi kimi, «ümumtürk ədəbiyyatının təməl sütunları olan bu dörd şah əsərdən üçü türk dillərinin ayrı-ayrı qruplarına — ‹Dədə Qorqud› oğuz qrupuna, ‹Manas› qıpçaq qrupuna, ‹Qutatğu Bilig› karluq qrupuna məxsus və mənsubdur. ‹Divanü lüğat-it-türk› isə universal bir əsər kimi bütün qrup, dil və ləhcələrin fövqündə dayanan, onların arasında heç bir fərq qoymadan istisnasız olaraq hamısını əhatə edən və özündə cəmləşdirən son dərəcə zəngin xəzinədir».

«Divan» sadəcə filoloji araşdırma — lüğət kimi türk xalqlarının yalnız dil və ədəbiyyat materiallarını deyil, bütün milli mənəvi dəyərlərini — tarixini, coğrafiyasını, mədəniyyətini, iqtisadiyyatını, siyasi görüşlərini, etnoqrafiyasını, sosial mühitini əhatə edən ensiklopediya xarakterli biliklər toplusudur. Bu mənada böyük türk mütəfəkkiri Mahmud Kaşğari Avropada ilk analoji topluları yaradan maarifçi-ensiklopedistləri yeddi yüz il qabaqlamışdır. Sırf filoloji baxımdan isə «Divan» dünya elmi tarixində türkoloji dilçiliyin və ümumən dilçilikdə müqayisəli tədqiqat metodunun əsasını qoyması ilə dəyərlidir.

Orta əsrlərə aid bir sıra elmi mənbələrdə Mahmud Kaşğarinin «Divan»ının adı çəkilsə də, əsərin özünün orijinal mətni elm aləminə məlum deyildi. Əsərin orijinal nüsxəsi 1914-cü ildə aşkar edilmişdir. Tanınmış kitab həvəskarı Əli Əmiri Əfəndi adlı bir məmur İstanbulun bukinist mağazalarından birində bu kitabın əlyazma nüsxəsinin olduğunu eşidir və orijinal nüsxəsi 638 səhifə olan «Divan»ı 33 qızıl lirəyə satın alır. «Divan»a görə xarici dövlətlərin təklif etdiyi çox yüksək məbləğdən imtina edən Ə.Ə.Əfəndi kitabı İstanbuldakı Millət kitabxanasına hədiyyə edir.

Türkiyənin baş naziri Tələt Paşanın və türkçülüyün böyük ideoloqu Ziya Göyalpın təşəbbüsü ilə «Divan» tədqiq olunmaq üçün tanınmış türkoloq Kilişli Rifətə (1873-1953) təqdim olunur. Kilişli Rifət «Divan»ı 1915-1916-cı illərdə üç cilddə nəşr etdirir. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, «Kitabi-Dədə Qorqud»un orijinal nüsxəsini də ilk dəfə 1916-cı ildə (əsərin Drezden nüsxəsi aşkar edildikdən 101 il sonra) Kilişli Rifət nəşr etdirmişdi.

Ərəb dilində yazılmış bir kitab olaraq «Divan»ın praktiki məqsədi ərəblərə və islam dünyasının ərəb dilini bilən bütün savadlı adamlarına türk dilini öyrətmək idi.
Türk sivilizasiyasının bütün sahələr üzrə coşqun yüksəliş dövründə meydana çıxan «Divan»ın müəllifi hədsiz qürur hissi ilə yazırdı: «Tanrının inayəti ilə günəş türk bürclərində doğdu və göylərin bütün dairələri onların mülkləri üzərində döndü. Tanrı onlara türk adını verdi və onları yer üzünə hakim qıldı. Dövrümüzün xaqanlarını onlardan çıxardı, dünya millətlərinin idarə cilovunu onların əlinə tapşırdı, onları hamıdan üstün elədi, onları haqq üzrə qüvvətləndirdi. Türklərlə əlbir olanları və tərəfdarlarını əziz tutdu, türklərin sayəsində bütün arzularına çatdırdı, pislərin, qaragüruhun şərindən qorudu. Türklərin oxlarından qoruna bilmək üçün onların yolunu tutmaq hər bir ağıllı adama layiq və münasibdir. Dərdini söyləmək və türklərin könlünü fəth etmək üçün onların dilində danışmaqdan başqa yol yoxdur».

Mahmud Kaşğari türklərin tarixi missiyası, əzəmət və qüdrəti haqqında fikirlərinin təsdiqi üçün Həzrəti Məhəmmədin belə bir kəlamına istinad edir: «Türk dilini öyrənin, çünki onlar üçün uzun sürəcək hökmranlıq vardır». Pyğəmbərin bu kəlamını mötəbər ruhani və ilahiyyatçılardan eşitdiyinə and içən «Divan» müəllifi daha sonra əlavə edir: «Bu hədis doğru isə, türk dilini öyrənmək çox vacib işdir, əgər bu söz doğru deyilsə, o zaman türk dilini öyrənməyi ağıl tələb edir».

Mahmud Kaşğari 1008-ci ildə Uyğur elinin Kaşğar şəhəri yaxınlığındakı Opal kəndində doğulmuş və 1095-ci ildə vəfat edərək həmin kənddəki mənsub olduğu hakim Qaraxanilər sülaləsinə aid olan ailə qəbiristanlığında dəfn edilmişdir. Böyük elm və bilik sahibi kimi nüfuz qazanmış Mahmud Kaşğarini sağlığında Həzrəti Mövlana Şəmsəddin Əllamə adlandırırdılar.

Mahmud Kaşğari «Divanü lüğat-it-türk» əsərini 1072-1074-cü illərdə Bağdadda yazmış, 1076-1078-ci illərdə kitab kimi hazırlayaraq xəlifə əl-Müqtədiyə təqdim etmişdir. Bundan əvvəl isə o, 10-15 il bütün türk ellərini oba-oba gəzmiş, otuza qədər türk ləhcəsini bütün incəliklərinə qədər öyrənmişdir. Digər dil və ləhcələri də nəzərə alsaq, «Divan»da mənbə və material kimi ümumən qırxa yaxın dildən istifadə olunmuşdur.
Əsərdə şifahi və yazılı türk ədəbiyyatı üçün misilsiz dəyərə malik olan 318 atalar sözü, məsəl, deyim və kəlam, 240 bənd və beyt şeir verilmişdir. Bundan başqa, türk dilində onlarca siyasi, iqtisadi, hərbi termin, onomastik vahid, gündəlik həyat və məişət sözləri şərh olunmuşdur.

«Divan»ın Mahmud Kaşğarinin öz əlilə yazdığı dörd nüsxəsindən heç biri dövrümüzə qədər gəlib çatmamışdır. Elm aləminə məlum olan yeganə əlyazma nüsxəsi əslən Cənubi Azərbaycanın Savə şəhərindən olan, sonralar Dəməşqdə yaşamış Məhəmməd ibn Əbu-Bəkr tərəfindən Mahmud Kaşğarinin öz əlyazmasından XIII əsrdə köçürülmüş nüsxədir.

«Divanü lüğat-it-türk»ün Azərbaycan dilinə tərcüməsinin və nəsr olunmasının mənəvi dəyərini kitabın elmi redaktoru, AMEA-nın müxbir üzvü, Türk Dil Qurumunun fəxri üzvü, filologiya elmləri doktoru, professor Tofiq Hacıyevin sözləri ilə ifadə etmək istərdik: «Mahmud Kaşğarinin ‹Divanü lüğat-it-türk› kitabı həm həcm, həm məzmun, həm də yazılma tarixi etibarilə türkologiyanın ən böyük, ən qiymətli, ən qədim əsəridir. Türk dünyasının bu möhtəşəm abidəsinin, gec də olsa, Azərbaycan dilinə tərcüməsi və nəşri, filologiyamızın elmi dövriyyəsinə daxil edilməsi, tədqiqatçılara, geniş ziyalı və oxucu kütləsinə çatdırılması ölkəmizin elmi-mədəni həyatında mühüm hadisədir».

«Divan»ın Azərbaycan dilində nəşrinin hazırlanmasında nəşrin rəyçisi, AMEA-nın müxbir üzvü, filologiya elmləri doktoru, professor Nizami Cəfərovun, məsləhətçiləri — filologiya elmləri doktorları prof. Hüseyn İsmayılovun, prof.Məmmədəli Qıpçağın və prof.Əzizxan Tanrıverdinin əməklərini də xüsusi qeyd etmək lazımdır.
«Divanü lüğat-it-türk» Azərbaycan dilində Ataholdinq şirkətinin maliyyə dəstəyi ilə nəşr olunmuşdur.
Sonda isə təəssüf hissi ilə əlavə etmək istərdik ki, bu böyük abidə şanına və sanbalına yaraşmayan dərəcədə kiçicik bir tirajla —cəmi 1000 nüsxə çap edilmişdir.

bu İlham ABBASOV maqalisi

«Xalq qəzeti»

menbe:
http://www.xalqqazeti.com/public/print.php?lngs=aze&ids=6361

تولۇق ئوقۇش

«büyük alim mehmud kashgheriy we uning énsiklopédiyisi»

«büyük alim mehmud kashgheriy we uning énsiklopédiyisi»


«büyük alim mehmud kashgheriy we uning énsiklopédiyisi» dégen kitab ötekén neshriyati teripidin istanbulda neshir qilindi.

Türkiyening ghazi uniwérsitéti til ‏ - edebiyat oqutquchisi proféssor doktur fuzuli bayat ependi teripidin türk tilida yézilghan, «büyük alim mehmud kashgheriy we uning énsiklopédiyisi» dégen kitabning muqawa körünüshi.


Bu kitab türkiyining gazi uniwérsitéti til ‏ - edebiyat oqutquchisi proféssor doktur fuzuli bayat ependi teripidin türk tilida yézilghan.

Kitabning asasi mezmuni «türkiy tillar diwani» dégen qimmetlik kitab heqqide élip barghan ilmiy tetqiqatlar we kitabning mu'ellipi mehmud kashgheriyning hayat kechmishlirini öz ichige alghan.

Kitabta yene mehmud kashgheriyning ewladliri bolghan uyghurlarning mehmud kashgheriy yashighan dewrdiki bir qisim tarixlar we u kitabning qachan, néme meqsette, qandaq dewrde yézilghanliqi heqqidimu toxtalghan.

Bu kitab 10 bölümdin terkip tapqan bolup,
Mehmud kashgheriyning dewride türk dunyasining siyasi weziyiti,
Mehmud kashgheriyning hayati we edebiy alahidilikliri,
«türkiy tillar diwani»ning yézilish sewebliri, tarixiy, bésilishi, söz sani,
«türkiy tillar diwani»diki bezi girammatikilar heqqide,
Türk tarixiy saheside türkiy sistémidiki milletler,
Türkologiye bilimi,
Mehmud kashgheriyningning türkchilik qarashliri,
«türkiy tillar diwani»da folklor ilmining nezeriye mesililiri heqqide,
«türkiy tillar diwani»da qedimqi türk étiqadliri we shaman dinining qalduqliri, shundaqla mu'ellipning, kök tengrisi dini heqqidiki qarashliri dégen'ge oxshash témilarni öz ichige alghan.

Aptor bu kitabning muqeddimisini mundaq bashlighan:
«bu xizmitimni, türk millitining qudritini körsitishke, türk tilini qoghdashqa we türk tilini bashqilargha ögitishni meqset qilghan, til birlikining pikir, chüshenche birliki ikenlikini yaxshi bilip yetken we til birlikining, milletning birlik we barawerlikide kem bolsa bolmaydighan muhim amillarning biri ikenlikini ögetken büyük alim mehmud kashgheriyning meniwi huzurida bir burchum dep bilimen, ‹türkiy tillar diwani› dégen kitab bilen meshhur bolghan, tughulghanliqining 1000 yilliqi tebriklen'gen mehmud kashgheriy 1000 yildin kéyin yene tebriklinidu, xatirilinidu, tetqiq qilinidu, yéngidin keship qilinidu, chünki u peqet türk millitini meshhur qilipla qalmay, belki türk millitini yuqiri kötürdi, aylinip yürüp peqet uchur toplash bilenla cheklinip qalmay, belki toplighan uchurlirini ewladlirigha miras qaldurdi. Tarixta türk milliti üchün héch kim mehmud kashgheriyge oxshash her saheni öz ichige alghan bilim buluqi bérelmidi, shuning üchün u ebediy türkologiye bilimining atisi bolup qalidu»

Aptor kitabida, mehmud kashgheriy yashighan dewr heqqide toxtilip, mehmud kashgheriy yashighan dewr we «türkiy tillar diwani»ning yézilishi, uyghur xaqanliqi yimirilgendin kéyin türklerning qedimiy yurti bolghan ottura asiyaning ich qisimlirigha köchüp yerlishish we türk-islam döletlirining qurulush dewrige toghra kelgenliki. Tünji bolup 912‏ - yili tengritagh étekliride qurulghan qaraxaniylar dölitining dawami hésablan'ghan qarluq, basmil, chigil qatarliq türkiy sistémidiki milletler balasaghunni merkez qilip qurghan döletning dewrige toghra kelgenlikini. Mehmud kashgheriy qaraxaniylar türk-islam dölitining ikkige ayrilghan mezgilide yashighanliqini. Qaraxaniylar türk-islam döliti 1046 - yili ikkige bölün'gen bolup, semerqentni paytext qilghan gherbiy qaraxaniylar döliti mawara'unnehr, qoqent, perghanini öz ichige alghan. Ilgiriki paytexti balasaghun bolghan sherqiy qaraxaniylar döliti bolsa, kéyin qeshqerni paytext qilghan bolup, talas, ispijap, shash, yerkent we xoten rayonlirigha hökümdarliq qilghan. Sherqiy qaraxaniylar döliti sulayman arslanxan'gha qarshi inisi muhemmed qozghilang kötürgende mehmud kashgheriy, qeshqerdin ayrilghanliqini yazghan.

Aptor bu kitabida yene «türkiy tillar diwani»ning yézilish sewebliri heqqide toxtilip, mehmud kashgheriy yashighan dewrde islam dunyasining chong bir qismining hakimiyitige türk musulmanliri hökümdarliq qilghanliqini, mehmud kashgheriy «türkiy tillar diwani»ni, türklerni türklerge yaxshi körsitish, türk milliti, tili we medeniyitini ereb tilida sözlishidighan xelqlerge ögitish we tonutush meqsitide yézilghanliqini bildürgen.

Kitabta yene mehmud kashgheriyning qeshqerde tughulghanliqi we qeshqerde élim tehsil qilghanliqi, qebrisining hazir qeshqerning opalda ikenliki, shundaqla mehmud kashgheriyning hayati heqqide uyghur aptonom rayonidiki uyghur tetqiqatchi alimlar xelq arisida keng tarqalghan her xil riwayetlerni öz ichige alghan ilmiy maqalilar yazghanliqi. Bu maqalilar mehmud kashgheriyning hayatini öginish üchün muhim ehmiyetke ige ikenliki yézilghan.

Aptor kitabida yene «türkiy tillar diwani»ning esli nusxisining qeyerde ikenliki bilinmigen bolsimu, süriyelik muhemmed ibni ebu bekri dégen kishi teripidin 1266 - yili köchürülgen nusxisining mewjutluqini, bu nusxining istanbul fatih rayonidiki millet kutupxanisida saqliniwatqanliqini, bu nusxa kilisli rif'et mu'ellimning tüzitishi we tertipke sélishi bilen 1915- yili 3 jild shekilde basturulup, u kitabning yoqap kétishtin saqlinip qalghanliqi, 1941- yili türk til tetqiqat idarisi teripidin basturulghanliqi, kéyin 1990- yili türkiye medeniyet ministirliki teripidin qayta basturulup keng türde tarqitilghanliqi yézilghan.

Aptor kitabida, mehmud kashgheriyning uyghurlarni «uyghur tat» dep atighanliqi, buning sewebi bolsa tarixta, türkiy sistémidiki milletler ichide uyghurlar eng baldur tereqqiy qilghanliqi, shundaqla köchmenliktin muqim olturaqliship yashash halgha ötkenliki we yer térish we tijaret qilish bilen shughullan'ghanliqi üchün shundaq atalghanliqini ilgiri sürgen.

«büyük alim mehmud kashgheriy we uning énsiklopédiyisi» dégen kitabning aptori yazghuchi, proféssor doktur fuzul bayat ependi 1958 - yili ezerbeyjanda dunyagha kelgen, 1984 ‏ - yili ezerbeyjan chet'el tilliri instituti fransuz, in'gliz tili bölümidin yuqiri derijide oqush püttürgen, u bir qanche kitab we maqale élan qilghan, u 1995 ‏ - yildin biri ezerbeyjan yazghuchilar jem'iyitining kandidat ezasi bolghan, yazghuchi fuzul bayat ependining qedimqi türkler tarixi, qedimqi türlerde pul belgisi qatarliq 17 parche kitab we yüzdin artuq maqalisi bolup kitab we maqalilirining köpinchiside tarixta ötken uyghurlar we uyghur xaqanliqi heqqide toxtalghan.

Proféssor doktur fuzul bayat ependi 1999 ‏- yildin biri türkiye gazi'antép uniwérsitétining til-edebiyat fakultétida oqutquchi bolup xizmet qilip kelmekte.

Menbe:
http://bbs.xabnam.com/read.php?tid-92618.html

menzil: http://uzunjahan.blogspot.com/
******************************

تولۇق ئوقۇش

«Diwan»ni Azerbeyjanchige terjime qilghuchi mukapatlandi

«Diwan»ni Azerbeyjanchige

terjime qilghuchi mukapatlandi


«türkiy tillar diwani»ni terjime qilghan
doktor ramiz askerge «türk dunyasi mukapati» bérildi

Türkiye türk dunyasi yazghuchilar we sen'etchiler weqpining 2008 - yilida türk dunyasigha töhpe qoshqanlargha tarqitidighan türk dunyasi mukapati ulugh alim mehmud kashgheriyning «türkiy tillar diwani»ni ezerbeyjanchige terjime qilghan ezerbeyjan dölet uniwérsitéti oqutquchisi türkolog doktor ramiz eskerge bérildi.

Sürette, ulugh alim mehmud kashgheriyning «türkiy tillar diwani»ni terjime qilghanliqi üchün, 2008 - yilliq türk dunyasigha töhpe qoshqanlargha tarqitidighan türk dunyasi mukapatigha érishküchi, ezerbeyjan dölet uniwérsitéti oqutquchisi türkolog doktor ramiz esker sehnide türkiyining sabiq prézidénti sulayman démiril bilen birge.

13 yildin béri bu mukapatni tarqitip kelgen türk dunyasi yazghuchilar we sen'etchiler weqpi bashliqi sha'ir yahya aqen'gin ependi, muxbirlarni kütüwélish yighinida, bu mukapatning 13 yildin béri türk dunyasi üchün xizmet qilip kéliwatqan, shexs we idare jemiyetlerlerge bérilip kéliwatqanliqini, bu yil 4 dölettin 10 kishi we idare - jemiyetke bu mukapatni bérishning muwapiq körülgenlikini, burunqi yillarda türk dunyasi üchün xizmet körsetken uyghurlarghimu bu mukapattin bérilgenlikini éytti.

Biz bu mukapat heqqide tepsili melumat élish üchün türk dunyasi yazghuchilar we sen'etchiler weqpi bashliqi sha'ir yahya aqen'gin ependige mikroponimizni uzattuq.

U bu mukapatning 13 yildin béri tarqitilip kéliwatqanliqini bu mukapat türk dunyasigha öz saheside töhpe qoshqan, türk dunyasi toghrisida eser yazghan kishi we idare - jemiyetlerge tarqitilip kéliwatqanliqini, 2008 - yili mehmud kashgheriy yili bolghachqa, «türkiy tillar diwani»ni terjime qilghan we bu heqte eserler yazghan doktor ramiz askerge bu mukapatning bérilgenlikini éytip mundaq dédi:

2008 - yili mehmud kashgheriy yili bolghachqa, «türkiy tillar diwani»ni ezerbeyjanchigha terjime qilghan ramiz eskerge bu mukapatni bérishni muwapiq körduq. Mehmud kashgheriy tughulghanliqining 1000 - yili bolghachqa bu biz üchün intayin muhim idi. Bu mukapatqa érishkenler arisida türkiye bilen qazaqistan ortaq achqan ehmed yesewiy uniwérsitétining mudiri proffissor, doktor lesbek tashimow, türkiye bilen özbékistan ottursidiki munasiwetke töhpe qoshqan özbékistanning enqere bash elchisi ulfet qadirow qatarliq 10 kishi we idare - jemiyetler bar. Biz bu mukapatni her yili türkiye jumhuriyiti re'isining sariyida murasim bilen tarqitiwatimiz.
Biz hazirche peqetla isimlikni élan qilduq, 4 - ayda mukapatni tarqitimiz.

Biz türk dunyasi mukapatigha muwapiq körülgen «türkiy tillar diwani» namliq eserni ezerbeyjanchigha terjime qilghan doktor ramiz asker ependige, mukapatni alghandin kéyin némilerni his qiliwatisiz? Dep soruduq. U mundaq jawab berdi:

Sizgimu melum méning esli kespim zhornalistliq. Bu sahede köp sanda xelq'araliq mukapatlar aldim. Men ezerbeyjanning zhornalistlargha béridighan eng chong mukapati «altun qelem mukapati»ni alghan. Men türkiyining «orxon mukapati» bilen küweytning zhornalistlargha béridighan dangliq mukapatinimu alghan. Emma ilim saheside bundaq chong xelq'araliq mukapatqa érishkenlikim üchün özümni intayin bextlik his qiliwatimen.

Doktor ramiz esker ependi, siz «türkiy tillar diwani»ni ezerbeyjanchigha terjime qilghandin bashqa, bu heqte yene néme tetqiqatlarni élip bardingiz? Dégen su'alimizgha jawab bérip mundaq dédi:

Méning ömrümning 20 yili mehmud kashgheriyni tetqiq qilish bilen ötti. 1988 - yilidin 2006 - yilighiche qattiq ishlep «türkiy tillar diwani»ni terjime qilip neshir qildurdum.
Bulardin bashqa «türkiy tillar diwani» we mehmud kashgheriy heqqide 3 eser yazdim.
Bulardin birining ismi «mehmud kashgheriyning ming yilliq xatirisige ming bibli'ograpik körsitish». Bu kitab 96 bettin terkip tapqan bolup, bakuda neshir qilindi. Bu kitabda 18 tilda neshir qilin'ghan mehmud kashgheriy we «türkiy tillar diwani» heqqide ming kitab we maqale heqqide qisqiche melumat berdim. Arqisidin ezerbeyjan, türk, özbek, uyghur, qazaq, türkmen, tatar, bashqurt, tajik, fars, jonggu, yapon we rusche, fransuz, némis, italiyanche qatarliq toplam 18 tilda ming parche eserning ismini tizip chiqtim.
Ikkinji kitabim bolsa 192 bettin terkip tapqan bolup kitabning ismi «mehmud kashgheriyning ‹türkiy tillar diwani› namliq esirining biblografik we gramatik qoshumchiliri». «türkiy tillar diwani»da 930 qoshumche chiqti, ta 1000 yil burun 930 qoshumchining bolushi büyük bir ish. Bügün biz ezerichini tereqqi qilghan bir til, edebiyat, matématika, fizika, ximiyidin tutung türlük atalghular bar désekmu yenila 930 söz qoshumchisi yoq bolushi mumkin.
Ezerbéyjanliq tonulghan türkolog ramiz esker ependining 3 - chong esiri «mehmud kashgheriy we uning ‹türkiy tillar diwani›» namliq eseridur. 432 bettin terkip tapqan bu eserde «türkiy tillar diwani» heqqide tepsili melumat bérilgendin kéyin eser morfologiye jehettin tehlil qilin'ghan.

Doktor ramiz asker ependi buningdin kéyinki hayatidimu ulugh alim mehmud kashgheriy we uning ölmes esiri «türkiy tillar diwani» heqqide tetqiqat élip bérishni dawam qilidighanliqini éytti.

Doktor ramiz asker yazghan bu eserlerlerni 2008 - yili mehmud kashgheriy yiligha qilin'ghan eng büyük sowghat déyishkimu bolidu

Türkiye xewerliri

menzil:
http://uzunjahan.blogspot.com/
********************************

دىۋاننى ئەزەربەيجانچىگە تەرجىمە قىلغۇچى

دوكتور رامىز ئاسكەر مۇكاپاتلاندى

م«تۈركىي تىللار دىۋانى»نى تەرجىمە قىلغان دوكتور رامىز ئاسكەرگە «تۈرك دۇنياسى مۇكاپاتى» بېرىلدى


تۈركىيە تۈرك دۇنياسى يازغۇچىلار ۋە سەنئەتچىلەر ۋەقپىنىڭ 2008 - يىلىدا تۈرك دۇنياسىغا تۆھپە قوشقانلارغا تارقىتىدىغان تۈرك دۇنياسى مۇكاپاتى ئۇلۇغ ئالىم مەھمۇد كاشغەرىينىڭ «تۈركىي تىللار دىۋانى»نى ئەزەربەيجانچىگە تەرجىمە قىلغان ئەزەربەيجان دۆلەت ئۇنىۋېرسىتېتى ئوقۇتقۇچىسى تۈركولوگ دوكتور رامىز ئەسكەرگە بېرىلدى.



سۈرەتتە، ئۇلۇغ ئالىم مەھمۇد كاشغەرىينىڭ «تۈركىي تىللار دىۋانى»نى تەرجىمە قىلغانلىقى ئۈچۈن، 2008 - يىللىق تۈرك دۇنياسىغا تۆھپە قوشقانلارغا تارقىتىدىغان تۈرك دۇنياسى مۇكاپاتىغا ئېرىشكۈچى، ئەزەربەيجان دۆلەت ئۇنىۋېرسىتېتى ئوقۇتقۇچىسى تۈركولوگ دوكتور رامىز ئەسكەر سەھنىدە تۈركىيىنىڭ سابىق پرېزىدېنتى سۇلايمان دېمىرىل بىلەن بىرگە.

13 يىلدىن بېرى بۇ مۇكاپاتنى تارقىتىپ كەلگەن تۈرك دۇنياسى يازغۇچىلار ۋە سەنئەتچىلەر ۋەقپى باشلىقى شائىر ياھيا ئاقەنگىن ئەپەندى، مۇخبىرلارنى كۈتۈۋېلىش يىغىنىدا، بۇ مۇكاپاتنىڭ 13 يىلدىن بېرى تۈرك دۇنياسى ئۈچۈن خىزمەت قىلىپ كېلىۋاتقان، شەخس ۋە ئىدارە جەمىيەتلەرلەرگە بېرىلىپ كېلىۋاتقانلىقىنى، بۇ يىل 4 دۆلەتتىن 10 كىشى ۋە ئىدارە - جەمىيەتكە بۇ مۇكاپاتنى بېرىشنىڭ مۇۋاپىق كۆرۈلگەنلىكىنى، بۇرۇنقى يىللاردا تۈرك دۇنياسى ئۈچۈن خىزمەت كۆرسەتكەن ئۇيغۇرلارغىمۇ بۇ مۇكاپاتتىن بېرىلگەنلىكىنى ئېيتتى.

بىز بۇ مۇكاپات ھەققىدە تەپسىلى مەلۇمات ئېلىش ئۈچۈن تۈرك دۇنياسى يازغۇچىلار ۋە سەنئەتچىلەر ۋەقپى باشلىقى شائىر ياھيا ئاقەنگىن ئەپەندىگە مىكروپونىمىزنى ئۇزاتتۇق.

ئۇ بۇ مۇكاپاتنىڭ 13 يىلدىن بېرى تارقىتىلىپ كېلىۋاتقانلىقىنى بۇ مۇكاپات تۈرك دۇنياسىغا ئۆز ساھەسىدە تۆھپە قوشقان، تۈرك دۇنياسى توغرىسىدا ئەسەر يازغان كىشى ۋە ئىدارە - جەمىيەتلەرگە تارقىتىلىپ كېلىۋاتقانلىقىنى، 2008 - يىلى مەھمۇد كاشغەرىي يىلى بولغاچقا، «تۈركىي تىللار دىۋانى»نى تەرجىمە قىلغان ۋە بۇ ھەقتە ئەسەرلەر يازغان دوكتور رامىز ئاسكەرگە بۇ مۇكاپاتنىڭ بېرىلگەنلىكىنى ئېيتىپ مۇنداق دېدى:

2008 - يىلى مەھمۇد كاشغەرىي يىلى بولغاچقا، «تۈركىي تىللار دىۋانى»نى ئەزەربەيجانچىغا تەرجىمە قىلغان رامىز ئەسكەرگە بۇ مۇكاپاتنى بېرىشنى مۇۋاپىق كۆردۇق. مەھمۇد كاشغەرىي تۇغۇلغانلىقىنىڭ 1000 - يىلى بولغاچقا بۇ بىز ئۈچۈن ئىنتايىن مۇھىم ئىدى. بۇ مۇكاپاتقا ئېرىشكەنلەر ئارىسىدا تۈركىيە بىلەن قازاقىستان ئورتاق ئاچقان ئەھمەد يەسەۋىي ئۇنىۋېرسىتېتىنىڭ مۇدىرى پروففىسسور، دوكتور لەسبەك تاشىموۋ، تۈركىيە بىلەن ئۆزبېكىستان ئوتتۇرسىدىكى مۇناسىۋەتكە تۆھپە قوشقان ئۆزبېكىستاننىڭ ئەنقەرە باش ئەلچىسى ئۇلفەت قادىروۋ قاتارلىق 10 كىشى ۋە ئىدارە - جەمىيەتلەر بار. بىز بۇ مۇكاپاتنى ھەر يىلى تۈركىيە جۇمھۇرىيىتى رەئىسىنىڭ سارىيىدا مۇراسىم بىلەن تارقىتىۋاتىمىز.
بىز ھازىرچە پەقەتلا ئىسىملىكنى ئېلان قىلدۇق، 4 - ئايدا مۇكاپاتنى تارقىتىمىز.

بىز تۈرك دۇنياسى مۇكاپاتىغا مۇۋاپىق كۆرۈلگەن «تۈركىي تىللار دىۋانى» ناملىق ئەسەرنى ئەزەربەيجانچىغا تەرجىمە قىلغان دوكتور رامىز ئاسكەر ئەپەندىگە، مۇكاپاتنى ئالغاندىن كېيىن نېمىلەرنى ھىس قىلىۋاتىسىز؟ دەپ سورۇدۇق. ئۇ مۇنداق جاۋاب بەردى:

سىزگىمۇ مەلۇم مېنىڭ ئەسلى كەسپىم ژورنالىستلىق. بۇ ساھەدە كۆپ ساندا خەلقئارالىق مۇكاپاتلار ئالدىم. مەن ئەزەربەيجاننىڭ ژورنالىستلارغا بېرىدىغان ئەڭ چوڭ مۇكاپاتى «ئالتۇن قەلەم مۇكاپاتى»نى ئالغان. مەن تۈركىيىنىڭ «ئورخون مۇكاپاتى» بىلەن كۈۋەيتنىڭ ژورنالىستلارغا بېرىدىغان داڭلىق مۇكاپاتىنىمۇ ئالغان. ئەمما ئىلىم ساھەسىدە بۇنداق چوڭ خەلقئارالىق مۇكاپاتقا ئېرىشكەنلىكىم ئۈچۈن ئۆزۈمنى ئىنتايىن بەختلىك ھىس قىلىۋاتىمەن.

دوكتور رامىز ئەسكەر ئەپەندى، سىز «تۈركىي تىللار دىۋانى»نى ئەزەربەيجانچىغا تەرجىمە قىلغاندىن باشقا، بۇ ھەقتە يەنە نېمە تەتقىقاتلارنى ئېلىپ باردىڭىز؟ دېگەن سۇئالىمىزغا جاۋاب بېرىپ مۇنداق دېدى:

مېنىڭ ئۆمرۈمنىڭ 20 يىلى مەھمۇد كاشغەرىينى تەتقىق قىلىش بىلەن ئۆتتى. 1988 - يىلىدىن 2006 - يىلىغىچە قاتتىق ئىشلەپ «تۈركىي تىللار دىۋانى»نى تەرجىمە قىلىپ نەشىر قىلدۇردۇم.
بۇلاردىن باشقا «تۈركىي تىللار دىۋانى» ۋە مەھمۇد كاشغەرىي ھەققىدە 3 ئەسەر يازدىم.
بۇلاردىن بىرىنىڭ ئىسمى «مەھمۇد كاشغەرىينىڭ مىڭ يىللىق خاتىرىسىگە مىڭ بىبلىئوگراپىك كۆرسىتىش». بۇ كىتاب 96 بەتتىن تەركىپ تاپقان بولۇپ، باكۇدا نەشىر قىلىندى. بۇ كىتابدا 18 تىلدا نەشىر قىلىنغان مەھمۇد كاشغەرىي ۋە «تۈركىي تىللار دىۋانى» ھەققىدە مىڭ كىتاب ۋە ماقالە ھەققىدە قىسقىچە مەلۇمات بەردىم. ئارقىسىدىن ئەزەربەيجان، تۈرك، ئۆزبەك، ئۇيغۇر، قازاق، تۈركمەن، تاتار، باشقۇرت، تاجىك، فارس، جوڭگۇ، ياپون ۋە رۇسچە، فرانسۇز، نېمىس، ئىتالىيانچە قاتارلىق توپلام 18 تىلدا مىڭ پارچە ئەسەرنىڭ ئىسمىنى تىزىپ چىقتىم.
ئىككىنجى كىتابىم بولسا 192 بەتتىن تەركىپ تاپقان بولۇپ كىتابنىڭ ئىسمى «مەھمۇد كاشغەرىينىڭ ‹تۈركىي تىللار دىۋانى› ناملىق ئەسىرىنىڭ بىبلوگرافىك ۋە گراماتىك قوشۇمچىلىرى». «تۈركىي تىللار دىۋانى»دا 930 قوشۇمچە چىقتى، تا 1000 يىل بۇرۇن 930 قوشۇمچىنىڭ بولۇشى بۈيۈك بىر ئىش. بۈگۈن بىز ئەزەرىچىنى تەرەققى قىلغان بىر تىل، ئەدەبىيات، ماتېماتىكا، فىزىكا، خىمىيىدىن تۇتۇڭ تۈرلۈك ئاتالغۇلار بار دېسەكمۇ يەنىلا 930 سۆز قوشۇمچىسى يوق بولۇشى مۇمكىن.
ئەزەربېيجانلىق تونۇلغان تۈركولوگ رامىز ئەسكەر ئەپەندىنىڭ 3 - چوڭ ئەسىرى «مەھمۇد كاشغەرىي ۋە ئۇنىڭ ‹تۈركىي تىللار دىۋانى›» ناملىق ئەسەرىدۇر. 432 بەتتىن تەركىپ تاپقان بۇ ئەسەردە «تۈركىي تىللار دىۋانى» ھەققىدە تەپسىلى مەلۇمات بېرىلگەندىن كېيىن ئەسەر مورفولوگىيە جەھەتتىن تەھلىل قىلىنغان.

دوكتور رامىز ئاسكەر ئەپەندى بۇنىڭدىن كېيىنكى ھاياتىدىمۇ ئۇلۇغ ئالىم مەھمۇد كاشغەرىي ۋە ئۇنىڭ ئۆلمەس ئەسىرى «تۈركىي تىللار دىۋانى» ھەققىدە تەتقىقات ئېلىپ بېرىشنى داۋام قىلىدىغانلىقىنى ئېيتتى.

دوكتور رامىز ئاسكەر يازغان بۇ ئەسەرلەرلەرنى 2008 - يىلى مەھمۇد كاشغەرىي يىلىغا قىلىنغان ئەڭ بۈيۈك سوۋغات دېيىشكىمۇ بولىدۇ

تۈركىيە خەۋەرلىرى

مەنزىل
http://uzunjahan.blogspot.com/
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ

تولۇق ئوقۇش

Mahmud Kashghariy we «diwan»diki edebiy parchilar

Toluq Teksti

Mahmud Koshg’ariy


(XI asr)


Mahmud ibn ul-Husayn ibn Muhammad al-Koshg‘ariy XI asrda yashagan qomusiy bilim sohibidir. Uning bizga qadar 1072 yili yozilgan «Devonu lug‘otit turk» (Turkiy so‘zlar tuplami) kitobi yetib kelgan. Sof tilshunoslikka doir bo‘lgan bu asarda olim turli so‘z va iboralarni izohlash, ma’nosi va kelib chiqishini tushuntirishda turkiy xalqlar og‘zaki ijodidan 300 dan ziyod misol keltirgan. Bu she’riy parchalar tematik jihatdan rang-barangdir. Mazkur asar turkiy tillar tarixini o‘rganishda nodir manbaa bo‘libgina qolmay, balki eng qadimgi turkiy she’riyatni, adabietshunoslik atamalarini o‘rganish jihatidan ham yagona dastxatdir.


«Devonu lug‘otit turk»tiki adabiyot


* * *

Olim kishi so‘zidan olgil o‘git,
Yaxshi so‘zlar ta’siri dilga singar.

* * *

Olim kishini ezgu tutib so‘zin eshit,
Hunarini o‘rganibon amal qilg‘il.

* * *

Qush ov ko‘rsa yuksaklardan pastga tushar,
Olim kishi o‘git bersa, darhol uqar.

* * *

Olimlarga yaqinlash, bahra olgil tutib dil.

* * *

Qo‘ni-qo‘shni, qarindosh,
Ko‘rsin sevdan yaxshilik.

* * *

Kelsa birov yo‘qlanib,
Bergil yaxshi ozuq, non.
Qarg‘ab ketar mehmonlar,
O’tar bo‘lsang gar yomon.

* * *

Undab ulug‘ chaqirsa,
Tezlik bilan chopib kel,
Ochlikda birga bo‘lgil,
Ne holda bo‘lsa yurt, el

* * *

Yashirin tutilgan sevgi
Ayrilgan kun bilinar.
Og‘riq ko‘zni berkitma,
Yoshi oshkora qilar.

* * *

Kulsa kishi yuzingga,
Ko‘rklik bo‘lib ko‘ringil.
Shirin, ochiq so‘z so‘yla,
Yoqmoq uchun uringil.

* * *

Ulug‘lig‘ing oshsa xushxulq bo‘lgil.

* * *

Yomonlikka otlanma,
Tildan chiqar ezgu so‘z.

* * *

Baxil mezbon mehmonni o‘g‘ri ko‘rar,
Berganini minnat qilib yuzga urar.

* * *

Mehmon kelsa o‘tqazgil,
Hordiq olib tinch bo‘lsin.
Oti ham yorug‘likda
Arpa, somonga tuysin.

* * *

Ilm, hikmat o‘rgangin, bo‘lma mag‘rur,
Maqtanchoqni sharmandasi chiqdi, ko‘r.

* * *

Kelsa agar xonang uzra g‘arib mehmon,
Bor narsangni oldiga quy, bo‘l mehribon.

* * *

Qo‘ldoshingni hurmat qil,
O’zgalarga yuzlanma.
Boqolmasang tovug‘ing,
Qush boqay, deb so‘zlanma.

* * *

Ketgan molga achinma,
Unga ozroq o‘kingil.

* * *

Eshitib ota-onaning
So‘zlarini qadrla.
Molu mulking ko‘paysa,
Mag‘rurlanib quturma.

* * *

Ish boshlashda hovliqmay, diqqatla boq
Chaqmoqtoshni shoshib chaqsang o‘char chiroq.

* * *

Mashaqqatsiz hayot yo‘q bunda aslo,
Ezgulikni kurmasdan umr bitar.

* * *

Ko‘rklik to‘ning o‘zingga,
Totlig‘ oshing o‘zingga.
Qo‘noqqa ko‘rgiz izzat,
Yoysin sha’ning uzoqqa.

* * *

Boqmas jahon sovuq so‘z,
Shilqim, yuzsiz baxilga,
Yoqimli bo‘l, xushxulq bo‘l,
Qolsin noming ko‘p yilga.

* * *

مەنزىل
http://uzunjahan.blogspot.com/

تولۇق ئوقۇش