tag:blogger.com,1999:blog-71839811349784927602024-03-19T20:08:13.481+08:00KAŞGARLI MAHMUD YILI 2008Essalamu eleykum dostum! blogimdiki bilim we uchurlardin öginish, oqutush we tetqiqat ishliringizda erkin paydilansingiz bolidu. likin Köchürüp bashqa torbetlerge yollisingiz bolmayduuzunjahanhttp://www.blogger.com/profile/16968663042240190902noreply@blogger.comBlogger110125tag:blogger.com,1999:blog-7183981134978492760.post-32572801285611271392009-04-28T23:31:00.002+08:002009-04-28T23:50:57.462+08:00Qara xaniylar dewiridiki tarixshunasliq we «diwanu lughetit türk»ning alahidiliki<span class="fullpost"><br /><div style="text-align: right;"><br /><span style="color: rgb(255, 0, 0);font-size:130%;" >قاراخانىيلار دەۋرىدىكى تارىخشۇناسلىق ۋە «دىۋانۇ لۇغەتىت تۈرك»نىڭ ئالاھىدىلىكى</span><br /><br /><br /><span style="color: rgb(0, 0, 153);font-size:130%;" >ئەخمەت مۇمىن تارىمى</span><br /><br /><br /> قاراخانىيلار خانلىقى-ئۇيغۇرلار تارىخىدا ئەڭ گۈللەنگەن ۋە قۇدرەت تاپقان فېئودال خانلىق بولۇپ، بۇ خانلىق ھۆكۈم سۈرگەن 399 يىل جەريانىدا، خانلىق تەۋەسىدىكى ھەر قايسى رايونلاردا دېھقانچىلىق، چارۋىچىلىق ۋە قول ھۈنەرۋەنچىلىك بىلەن بىر قاتاردا ئىلىم-پەنمۇ يۈكسەك دەرىجىدە تەرەققى قىلغان. جۈمىلىدىن قەشقەر، بالاساغۇن ۋە سەمەرقەندلەردە ئىلىم-پەن تەرەققىياتىنى ئىلگىرى سۈرىدىغان ئالى بىلىم يۇرتلىرى-مەدرىسلەر قۇرۇلغان. بۇ مەدرىسلەر ئۆز دەۋرىنىڭ مەدەنىيەت ئوچىقى بولۇش سۈپىتى بىلەن دىن، پەلسەپە، تارىخ، ئەدەبىيات، ئاستىرونومىيە، ماتىماتىكا، تىبابەتچىلىك قاتارلىق تەبىئىي ۋە ئىجىتمائى پەن ساھەلىرىدە كۆپلىگەن ئۆلىمالارنى، ئەدىب-شائىرلارنى، تىلشۇناسلارنى، پەيلاسوپلارنى، تارىخشۇناسلارنى، تىۋىپلارنى يىتىشتۈرگەن. بۇ ئىلىم ئەھلىلىرى تۈرك(ئۇيغۇر)، ئەرەب ۋە پارس تىللىرىدا كۆپلىگەن قىممەتلىك ئەسەرلەرنى يېزىپ، كېيىنكىلەرگە جاھانشۇمۇل يازما مىراسلارنى قالدۇرغان.<br /><br /> بۇ دەۋردە تارىخشۇناسلىق ئۇيغۇرلاردا خېلى بۇرۇندىنلا شەكىللەنگەن يازما ئەدەبىيات بىلەن قېرىنداش بولغان ھالدا ئورخۇن خانلىقى دەۋرىدىكى توققۇز ئۇيغۇر (توققۇز ئوغۇز) ئەنئەنىسى بويىچە تېخىمۇ راۋاجلانغان.<br />جۈمىلىدىن ئورخۇن ئۇيغۇر خانلىقى دەۋرىدە تارىخشۇناسلىق شەكىل جەھەتتە ئاغزاكى تارىخشۇناسلىقتىن يازما تارىخشۇناسلىققا تەرەققى قىلغان (مەڭگۈ تاشلار بۇلارنىڭ دەلىلى).<br />مەزمۇن جەھەتتە تەبىئەت ئېتىقادچىلىقى سىڭگەن ئەپسانە-رىۋايەتلەرنى مەزمۇن قىلىشتىن تەڭرى ئېتىقادچىلىقى سىڭگەن راسىت ۋەقە-ھادىسىلەرنى مەزمۇن قىلىشقا ئۆتكەن بولسا، بۇ دەۋردە تارىخشۇناسلىق ئۇيغۇرلارنىڭ ئىسلام دىنى ۋە ئەرەب يېزىقىنى قۇبۇل قىلىشى بىلەن ئېتىقاد ۋە يېزىق جەھەتتە زور ئۆزگىرىش ھاسىل قىلىشى نەتىجىسىدە شەكىل جەھەتتە ئەرەب تارىخشۇناسلىقىنىڭ ئۇسلۇبى، مەزمۇن جەھەتتە ئىسلام ئىدىئولوگىيىسىنىڭ خاھىشىنى سىڭدۈرگەن.<br />لېكىن شۇنداقتىمۇ ئىلگىرىكى تارىخشۇناسلىق ئەنئەنىسى يەنىلا ئاساسى ئۇرۇندا تۇرغان.<br />جۈمىلىدىن بۇ دەۋردىكى تارىخشۇناسلىق ئەرەب تارىخشۇناسلىقىنى ئۆرنەك، ئىسلام ئىدىئولوگىيىسىنى يىتەكچى قىلىپ تېخىمۇ ئىلمىيلەشكەن، سېستىملاشقان، مۇكەممەللەشكەن،<br />مەسىلەن: مۇشۇ دەۋردە<br />ئۇيغۇر تارىخشۇناسى ئەبۇلفۇتۇھ ئابدۇغاپپار ئىبىنى ھۈسەيىن كاشغەرى «كەشغەر تارىخى» ناملىق چوڭ ئەسەرنى،<br />جامال قارشى «مۇلھىقاتۇس سۇراھ» ناملىق مەشھۇر لۇغەتنى،<br />مۇھەممەد ئىبنى ئەلكاتىب سەمەرقەندى «ئەغرازۇ سىياسى فى ئىلمى سىياسى» ناملىق ئەسەرنى،<br />مەجىددىن مۇھەممەت ئەلئەۋھى «جامئۇل ھېكايە» ناملىق ئەسەرنى،<br />يەنە ئۇبۇل فەيزى مۇھەممەد ئىبىنى ھۈسەيىن بەيھىقى 30 تومدىن ئارتۇقراق تارىخى ئەسەرنى يېزىپ،<br />ئەينى دەۋىردىكى ئوتتۇرا ئاسىيادىكى خانلىقلار، ئۇلۇس-مىللەتلەر، پادىشاھلار، مەشھۇر شەخسلەر، ئالىم-ئۆلىمالار ھەم ۋەقە-ھادىسىلەرنى تەزكىرە، تەرجىمىھال، ھېكايەت شەكىلىدە بايان قىلغان.<br /><br />بۇ دەۋردىكى ئىلىم-پەن تەرەققىياتىدا ئالاھىدە تىلغا ئېلىشقا تىگىشلىك يەنە بىر ئۇلۇغ ئالىم ھەم ئىلمى ئابىدە-مەھمۇد كاشغەرى ۋە ئۇنىڭ «دىۋانۇ لۇغەتىت تۈرك» ناملىق ئەسىرى بولۇپ، ئاپتۇر بۇ ئەسىرىدە تىل، ئەدەبىيات، تارىخ، جۇغراپىيە، ماتېماتىكا، ئاستىرنومىيە، ھەربىيشۇناسلىق قاتارلىق ھەر قايسى ساھەلەردىن ئەينى دەۋردىكى ئوتتۇرا ئاسىيا رايونى ۋە خەلقىلىرىنىڭ ئەھۋالىنى ھەقىقى سۈرەتلەپ بەرگەن. بولۇپمۇ ئەسەردە زور سالماقنى ئىگىلىگەن تىل مەلۇماتلىرى بىلەن بىر قاتاردا تارىخى مەلۇماتلارمۇ مۇئەييەن دەرىجىدە ئەكس ئەتكەن ھەم ئۆز سالمىقى بىلەن مۇھىم ئۇرۇن تۇتقان.<br /><br />(1) «دىۋانۇ لۇغەت تۈرك»تىكى تارىخى مەلۇماتلارنىڭ بايان قىلىنىش ئۇسلۇبى<br /><br /> مەھمۇد كاشغەرى «دىۋانۇ لۇغەتىت تۈرك» ناملىق ئەسىرىنى ئۆزى ئېيتقاندەك ئۆزىگە خاس بىر خىل ئىلمى ئۇسۇلدا تۈزۈپ، كېيىنكىلەرگە «ئەبەدىي يادىكار» قىلىپ قالدۇرغان.<br />ئۇ بۇ ھەقتە: «مەن ئىشنى يېنىكلىتىش ۋە كىتاپنى ئىخچام قىلىش ئۈچۈن، بۇ ئەسەرنى مەندىن بۇرۇن ھېچكىم ئىشلەتمىگەن ۋە ھېچكىمگە مەلۇم بولمىغان ئالاھىدە بىر تەرتىپتە تۈزۈپ چىقتىم. بۇ يازغان ئەسىرىم تەلەپكە ئۇيغۇن بولسۇن، پايدىلانغۇچىلارغا قوللانما بولغۇدەك بىر قىممەتكە ئىگە بولسۇن دېگەن نىيەت بىلەن بىر مۇنچە قائىدىلەرنى تۈزۈپ، يېڭى-يېڭى ئۆلچەملەرنى قويدۇم... جۈملدىن تۈرك خەلقلىرىنىڭ كۆرگەن بىلگەنلىرىنى ئىپادىلەيدىغان شئېر ۋە قوشاقلىرىدىن، قايغۇلۇق ۋە خۇشاللىق كۈنلىرىدە ئېيتقان چوڭقۇر مەنىلىك ماقال- تەمسىللىرىدىن مىساللار كەلتۈردۈم... شۇنىڭ بىلەن بىللە يەنە بىر مۇنچە ئىبارىلەرنى كىرگۈزدۈم. شۇنداق قىلىپ بۇ كىتاپ يېڭىلىقلار بېرىشتە قىيامىغا، قىممەت ۋە گۈزەللىكتە پايانىغا يەتتى»(1) دەپ ئېيتقان.<br />بۇنىڭدىن مەلۇمكى، ئاپتۇر بۇ ئەسىرىدە نۇقۇل تارىخشۇناسلىق نۇقتىسىدىن ئەمەس، بەلكى ئېھتىياج نۇقتىسىدىن چىقىپ قەلەمگە ئالغان تارىخى مەلۇماتلارنىمۇ ئالاھىدە بىر ئۇسلۇپتا بايان قىلىنغان.<br />يەنى تەزكىرە، تەرجىمىھال، ھېكايەت، شېئىر-قوشاق، ماقال-تەمسىل شەكىلىنى بىرلەشتۈرۈش ئۇسۇلىنى قوللانغان.<br />جۈملىدىن ئەسەردە تۈركىي خەلقلەرنىڭ تىل ئالاھىدىلىكلىرىنى بايان قىلىش جەريانىدا، تېكىستنىڭ مۇۋاپىق جايلىرىدا ئىسپات، پاكىت كەلتۈرۈش يۈزىسىدىن مەلۇم قەبىلە-ئۇلۇس، شەخس، ۋەقە-ھادىسە، ئىش-ھەركەتلەرگە باغلاپ مۇئەييەن تارىخى مەلۇماتلارنىڭ بەزىلىرىنى تەرجىمىھال شەكىلىدە، بەزىلىرىنى ھېكايەت شەكىلىدە، بەزىلىرىنى شېئىر-قوشاق شەكىلدە، بەزىلىرىنى ماقال-تەمسىل شەكىلىدە قەيىت قىلغان.<br />ئۇنىڭدىن باشقا شۇ زامانلاردا تارىخقا ئىسلام پەلسەپىسى بىلەن قاراش ھۆكۈمران ئورۇندا تۇرسىمۇ، ئاپتۇر تارىخى مەلۇماتلارنى بايان قىلىشتا دىنى رامكىغا چۈشۈپ قالماي، بەلكى بۇنىڭدىن چەتنىمىگەن ئاساستا تۈركى خەلقلەرگە دائىر بىر مۇنچە تارىخى ۋەقەلەرنى مۇمكىن قەدەر ئەينەن بايان قىلغان.<br />بۇنىڭ بىلەن تارىخى پاكىتلار چىن، ئىلمى، سېستىمىلىق يورۇتۇلغان.<br />بۇ شۇ دەۋردىكى، ھەتتا كېيىنكى دەۋرلەردىكى تارىخى ئەسەرلەردىمۇ كەم ئۇچرايدىغان بىر خىل ئالاھىدە ئۇسلۇپتۇر.<br /><br /> (2) «دىۋانۇ لۈغەتىت تۈرك»تىكى تارىخى مەلۇماتلارنىڭ مەنبەسى<br /><br /> مەھمۇد كاشغەرى «دىۋانۇ لۇغەتىت تۈرك»نى يېزىشتىن بۇرۇن تۈركىي، پارس، ئەرەب تىلىدا يېزىلغان ھەر خىل ئەسەرلەرنى كۆپ ئوقۇغان.<br />جۈملىدىن ئەرەب تارىخى، ئىسلام تارىخى، ئىسلام پەلسەپىسىنى ئىنىچكە ئۆگەنگەن، شۇنداقلا تۈركى خەلقلەر ياشىغان رايونلاردا ئون نەچچە يىل ئىلمىي ھەم ئەمەلىي تەكشۈرۈش قىلغانلىقتىن ئەسەردىكى مەزمۇنلارنى، جۈملىدىن تارىخى مەلۇماتلارنى بايان قىلىشتا ھەم ئەرەب-ئىسلام ماتېرىياللىرىنى، ھەم خەلق ئارىسىدىكى رىۋايەت-ھېكايەت، شېئىر-قوشاق، ماقال-تەمسىللەرنى، ھەم ئۆزى تەكشۈرۈپ توپلىغان ماتېرىياللارنى مەنبە قىلغان.<br />بولۇپمۇ ئۇ نۇرغۇن پاكىتلىق تارىخى مەلۇماتلارنى كىتاپلاردىنلا ئەمەس، بەلكى ئەمەلىي تەكشۈرۈشتىن ئالغان.<br />ئۇ بۇ ھەقتە: «مەن شۇ تۈركلەرنىڭ ئەڭ سۆزمەنلىرىدىن، ئەڭ زېرەكلىرىدىن، ئەڭ ئاساسلىق قەبىلىگە مەنسۇپلىرىدىن ۋە جەڭ ئىشلىرىدا ئۇستا نەيزىۋازلىرىدىن بولۇپ تۇرۇقلۇق، ئۇلارنىڭ شەھەر ۋە سەھرالىرىنى باشتىن ئاياق كېزىپ چىقتىم. تۈرك، تۈركمەن، ئوغۇز، چىگىل، ياغما، قىرغىزلارنىڭ سۆزلىرىنى ۋە قاپىيىلىرىنى ئېنىقلاپ چىقىپ، ئۇلاردىن پايدىلاندىم. شۇنىڭ بىلەن ئۇلارنىڭ ھەر بىرىنىڭ تلى دىلىمغا ناھايىتى ياخشى ئۇرۇنلاشتى. مەن ئۇلارنى پۇختا رەتلەپ، ئوبدان تەرتىپكە سېلىپ چىقتىم» دېگەن(2).<br />بۇنىڭدىن كۆرىۋېلىش مۇمكىنكى، ئەسەردىكى تارىخى مەلۇماتلارنىڭ مەنبەسى ئىنتايىن تولۇق ھەم ئىشەنچىلىك بولغان.<br /><br /> (3) «دىۋانۇ لۇغەتىت تۈرك» دىكى تارىخى مەلۇماتلارنىڭ چېتىلىش دائىرسى<br /><br /> مەھمۇد كاشغەرى «دىۋانۇ لۇغەتىت تۈرك»دە ئەكىس ئەتتۈرگەن تارىخى مەلۇماتلارنىڭ چېتىلىش دائىرسى ئىنتايىن كەڭ بولۇپ، ئۇلار ئاساسەن ئىلى ۋادىسىدىن تارتىپ تاكى ئامۇ دەرياسى، سىر دەرياسى ۋادىلىرىغىچە بولغان پۈتۈن ماۋەرا ئۇننەھر ۋە ھازىرقى شىنجاڭ دائىرسىدىكى ئوغۇز، تۈركمەن، ياغما، چىگىل، قارلۇق، قىپچاق، باسمىل، قىرغىز، چۇمۇل، تۈركەش، ياباقۇ قاتارلىق تۈركى قەبىلىلەر، شۇنداقلا تاڭغۇت، خەنزۇ، پارىس قاتارلىق خەلقلەرنىڭ ئەھۋالى، ئۇيغۇرلار بىلەن ماكىدۇنلار، قاراخانىيلار ئۇيغۇرلىرى بىلەن مۇسۇلمان بولمىغان ئۇيغۇرلار، باشقا تۈركى قەبىلىلەر، تاڭغۇتلار، غەزنەۋىلەر، سامانىلار ئوتتۇرسىدىكى ئۇرۇشلار، ئۇيغۇرلار ۋە باشقا ئەل پادىشاھلىرى، ھۆكۈمدارلىرى، مەشھۇر كىشىلىرىنىڭ تەرجىمىھالى، قاراخانىيلار خانلىقى ۋە باشقا ئەللەرنىڭ زىمىنى، جۈملىدىن مۇھىم شەھەرلىرى، يېزىلىرى، قاتناش تۈگۈنلىرى، تاغ-سۇلىرىنىڭ ئەھۋالى قاتارلىقلارنى ئۆز ئىچىگە ئالغان.<br />مەسىلەن، ئاپتۇر تۈركى خەلقلەر ۋە باشقا خەلقلەر ئۈستىدە توختىلىپ:<br />«تۈركلەر ئەسلى يىگىرمە قەبىلىدۇر... ھەر بىر تۈرك قەبىلىسىنىڭ بىر مۇنچە ئۇرۇقلىرى بولۇپ... مەن بۇلاردىن ئاساسى ۋە ئانا قەبىلىلەرنى يازدىم... مەيلى مۇسۇلمان بولسۇن ياكى بولمىسۇن، رۇم ئۆلكىسىنىڭ يېنىدىن كۈنچىقىشقا قاراپ كەتكەن تەرتىپ بويىچە شەرقىتىكى تۈرك قەبىلىلىرىنىڭ تۇرار جايلىرىنى كۆرسۈتۈپ ئۆتتۈم. رۇمغا ھەممىدىن يېقىن جايلاشقان قەبىلە پەچەنەك، ئاندىن قالسا قىپچاق، ئوغۇز، يەمەك، باشقىرىت، باسمىل، قاي، ياباقۇ، تاتار، قىرغىز قەبىلىلىرىدۇر. قرغىزلار چىنغا يېقىن جايلاشقان... ئاندىن چىگىل، توخىسى ياغما، ئوغراق، چارۇق، چومۇل، ئۇيغۇر، تاڭغۇت، خىتاي قەبىلىلىرىدۇر.<br />خىتاي- چىن دىمەكتۇر.<br />ئاندىن تاۋغاچ، بۇ- ماچىن دېمەكتۇر.<br />بۇ قەبىلىلەر جەنۇپ بىلەن شىمال ئوتتۇرسىدا ياشايدۇ...» دىگەن (3).<br />ئۇيغۇرلار بىلەن ماكېدۇنلار ئوتتۇرسىدىكى ئۇرۇشنى كۆرسىتىپ، «ئالتۇن قان» دىگەن نام، «ئۇيغۇر» دىگەن نام ۋە «تۇتماچ» دىگەن تائام نامىنىڭ ھېكايىتىنى تىلغا ئالغان.<br />قاراخانىيلار ئۇيغۇرلىرى بىلەن تاڭغۇتلار، باشقا تۈركى قەبىلىلەر، مۇسۇلمان بولمىغان ئۇيغۇرلار ئوتتۇرىسىدىكى توقۇنۇشنى كۆرسىتىپ:<br /><br />«چىنغا يېقىن بولغان تاڭغۇت ئېلىنىڭ قۇشۇنى غەلبە قىلالمىسۇن دەپ قاتتىق سوغۇقتا ئۇلارغا ھۇجۇم قىلىندى. ئۇلارنىڭ خۇتۇن-قىزلىرى قاتتىق مەسخىرە قىلىندى. ئۇلار ئات ۋە ئەرلىرىنى بىزگە سوۋغا قىلدى. غەم قايغۇغا پېتىپ بېشىنى تۈۋەن سالدى»(4)،<br /><br />«ياباقۇ جېڭىدە خاقانغا قارشى چىقماسلىققا، ئۇنىڭغا بويسۇنۇشقا قەسەم ئىچىلىپ، پۇتۇم تۈزۈلدى. خەلق خاقاندىن ياردەم سورىدى. باسمىل بىلەن چومۇللار بىزگە قارشى توپلىنىۋىدى، خاقان يېتىپ كەلدى. ئۇلارنىڭ قېنىنى تۆكۈپ ئۆزلىرىنى ئەسىر قىلدى»(5)،<br /><br />«ئۇلارنىڭ (مۇسۇلمان بولمىغان ئۇيغۇرلارنىڭ) ئۈستىگە كەلكۈندەك باردۇق. شەھەرلەرگە باستۇرۇپ كىردۇق. بۇتخانلىرىنى بۇزدۇق. بۇتلىرىنىڭ ئۈستىگە چىچتۇق. مۇسۇلمانلارنىڭ ئادىتى شۇنداق، كاپىرلارنىڭ يۇرتىغا بېسىپ كىرگەندە، ھاقارەتلەش ئۈچۈن بۇتلىرى بېشىغا تەرەت قىلىدۇ»(6)<br />دىگەن مەزمۇندىكى شېئىرلارنى تىلغا ئالغان.<br /><br />تۈركلەر زېمىنى ۋە شەھەرلىرى ئۈستىدە توختىلىپ،<br /><br />«پۈتۈن ماۋرائۇ ننەھر، يەكەندىن شەرققىچە بولغان يەرلەرنى تۈرك شەھەرلىرى دېيىشىمىزنىڭ دەلىلى شۇكى، سەمەرقەند، ئۆزكەند، تۇنكەند دىگەن ... شەھەرلەرىنىڭ ھەممىسىنىڭ ئېتى تۈركچە «شەھەر» مەنىسىدىكى «كەند» سۆزى قۇشۇلۇپ ياسالغان. تۈركلەر بۇ شەھەرلەرنى بىنا قىلىپ ئۆزلىرى ئات قويغان... ھازىر پۈتۈن تۈرك ئېلىنىڭ چىگىرىسى ئابسىكۇن (كاسپى) دېڭىزى بىلەن ئايلىنىپ، روم ئېلىدىن ۋە ئۆز چەندىن چىنىغىچە سوزۇلدۇ. ئۇزۇنلىقى بەش مىڭ پەرسەخ، ئېنى ئۈچ مىڭ پەرسەخ...» (7)،<br /><br />«ئۇيغۇر- بىر ئەلنىڭ ئىسمى. ئۇنىڭ بەش شەھرى بار. ئۇنىڭ خەلقى ئەڭ ئەشەددىي كاپىرلار، ئەڭ ئۇستا مەرگەنلەردۇر.بۇ شەھەرلەر سۇلىمى... قوچۇ، چانبالىق باشبالىق ياڭى بالىقتۇر» دىگەن.<br /><br />بۇنىڭدىن قارىغاندا، مەزكۇر ئەسەردىكى تارىخى مەلۇماتلارنى ئەينى دەۋر ۋە كېيىنىكى دەۋردىكى نۇرغۇن ئەسەرلەردە ئەكىس ئەتكەن تارىخى مەلۇماتلارغا سېلىشتۇرغاندا ئاجايىپ كەڭ دائىرلىك ھەم مول مەزمۇنلۇق دېيىشكە بولىدۇ.<br /><br /> (4) «دىۋانۇ لۇغەتىت تۈرك» دىكى تارىخى مەلۇماتلارنىڭ تارىخى ماتىرىياللىق قىممىتى ۋە ئەھمىيىتى<br /><br /> «دىۋانۇ لۇغەتىت تۈرك»تە ئەكس ئەتكەن تارىخى مەلۇماتلارنىڭ تارىخى ماتېرىياللىق قىممىتى ئىنتايىن يۇقۇرى بولۇپ، ئاپتۇر ئەسەردە ئۆزى تەكشۈرگەن ۋە ئاڭلىغان ھەر قايسى خەلقلەر ۋە ئەللەرنىڭ ئەھۋاللىرىنى ئەينەن قەلەمگە ئېلىپ، بىرىنچى قول ماتېرىيال قالدۇرغان.<br />ئۇ ئەھۋاللار ئەرەب-پارىس سەيياھلىرىنىڭ خاتىرلىرىدە ۋە خەنزۇچە تارىخنامىلەردە قەيىت قىلىنغان بەزى مەزمۇنلارغا توغرا كېلىدۇ، بەلكى بۇلارنىڭ مۈجىمەل بولغان جايلىرىنى ئايدىڭلاشتۇرۇشقا ياردەم بېرىدۇ. شۇنداقلا ئۇلاردا بايان قىلىنمىغان نۇرغۇنلىغان مەزمۇنلارنى تۇلۇقلايدۇ.<br />بۇ جەھەتتىن ئالغاندا ئەسەردىكى تارىخى مەلۇماتلارنى ئەينى دەۋىردىكى ئوتتۇرا ئاسىيا رايۇنى، خەلقلىرى، جۈملىدىن قاراخانىيلار خانلىقى ۋە ئۇيغۇرلار تارىخىنى تەتقىق قىلشتىكى ئەڭ ئىشەنچىلىك، مۇھىم ماتېرىياللار دېيىشكە بولدۇ.<br />بۇ ھەقتە ئاپتۇر ئۆزىمۇ: «ئەبەدىي يادىكارلىق ۋە پۈتمەس-تۈگىمەس بىر بايلىق بولۇپ قالسۇن دەپ، ئۇلۇغ تەڭرىگە سېغىنىپ بۇ كىتاپنى تۈزۈپ چىقتىم...» دىگەن(8).<br />ئۇنىڭدىن باشقا، «دىۋان»دىكى تارىخى مەلۇماتلارنىڭ تارىخىي ماتېرىياللىق ئەھمىيىتىمۇ ناھايتى زور بولۇپ، نۇرغۇن ئەھۋاللارغا چېتىلدىغان بۇ مەلۇماتلار بۇرۇن ھەل بولۇنغان بەزى مەسىلىلەر ئۈستىدە قايتا گۇمان تۇغدۇرىدۇ. تالاش-تارتىشتا قېلۋاتقان بەزى مەسىلىلەرنى ھەل قىلىشقا ياردەم بېرىدۇ، كەلگۈسىدە كۆرۈلۈش ئېھتىمالى بولغان مەسىلىلەرنى ھەل قىلىشتا دەلىل-ئىسپات بولىدۇ.<br />مەسىلەن، ئاپتۇر ئەسىرىدە تۈركى خەلقلەر بىلەن قانداشلىقى يوق دەپ قارالغان تاڭغۇتلار توغىرىسىدا: «تاڭغۇت، تۈركلەردىن بىر قەبىلە بولۇپ، ئۇلار چىنغا يېقىن جايلاشقان. ئۇلار نەسلىمىز ئەرەب دىيىشىدۇ» (9) دەپ مەلۇمات بەرگەن بولۇپ، بۇنىڭدىن تاڭغۇتلارنىڭ كېلىپ چىقىشى ئۈستىدە چوڭقۇرلاپ ئىزدىنىشنىڭ زۆرۈرلىكى نامايان بولىدۇ.<br />يەنە چاڭلارنىڭ ئەۋلادى دەپ قارالغان تۈبۈتلەر توغرىسىدا: «تۈبۈت، تۈرك ئەللىرىدە ياشايدىغان بىر قۇۋىم... تۈبۈتلەر «سابىت» ئىسىملىك بىر ئادەمنىڭ ئەۋلادىدۇر. بۇ يەمەنلىك ئادەم بولۇپ، ئۇ يەردە (يەمەندە) بىر ئادەمنى ئۆلتۈرۈپ قويغانلىقتىن، جىنايىتىدىن قورقۇپ كېمە بىلەن چىنغا كەلگەن... كېيىن ئۇنىڭ ئۇرۇق-ئەدۋلادى كۆپىيىپ، تۈركلەر زىمىنىدىن مىڭ بەشيۈز پەرسەخ يەر ئالغان. بۇ يەرنىڭ شەرق تەرىپى چىنغا، غەرب تەرىپى كەشمىرگە، شىمال تەرىپى ئۇيغۇر يۇرتىغا، جەنۇپ تەرىپى ھىندى دېڭىزغا تۇتۇشىدۇ. ئۇلارنىڭ تىللىرىدا ئەرەبچىنىڭ تەسىرى بار، «ئانا»نى «ئاما»، «ئاتا»نى «ئابا» دەيدۇ (10) دەپ مەلۇمات بەرگەن بولۇپ، بۇنىڭدىنمۇ تىبەتلەر (زاڭزۇلار)نىڭ ئەجدادى ھەققىدە قايتا ئويلىنىش زۆرۈرىيىتى تۇغۇلىدۇ.<br />ئاپتۇر يەنە ئەسەردە «تاۋغاچ»، «چىن»ۋە «ماچىن» ئاتالمىلىرىغا ئېنىقلىما بېرىپ، «تاۋغاچ، تۈركلەرنىڭ بىر بۆلىكى، ئۇلار «تاۋغاچ» يۇرتىدا ياشىغىنى ئۈچۈن، شۇ سۆزدىن ئېلىنىپ «تات تاۋغاچ» دەپ ئاتىلىدۇ. «تات» ئۇيغۇر دىمەكتۇر. «تاۋغاچ» چىنلىق دىمەكتۇر»، «ھەر بىر بۈيۈك ۋە قەدىمى نەرسە «تاۋغاچ ئەزى» دەپ ئاتىلىدۇ. بۇ سۆز خانلارغىمۇ ئۈنۋان بولۇپ كېلىدۇ. «مەملىكىتى قەدىمى ۋە چوڭ خان» دېگەن مەنىدە «تاۋغاچ خان» دېيىلىدۇ»، «تاۋغاچ، «ماچىن» ئېلىنىڭ نامى. بۇ مەملىكەت چىندىن تۆت ئايلىق يول ئۇزاقلىقتا، چىن ئەسلىدە ئۈچكە بۆلۈندۇ. بىرىنچى، يۇقۇرى چىن، بۇ يەر شەرىقتە بولۇپ، «تاۋغاچ» دەپ ئاتىلىدۇ. ئىككىنىچى، ئوتتۇرا چىن بولۇپ، «خىتاي» دەپ ئاتىلىدۇ. ئۈچۈنچى، تۆۋەن چىن بولۇپ، «ماچىن» دەپ ئاتىلىدۇ. بۇ قەشقەردە، لېكىن ھازىر «تاۋغاچ» «ماچىن»، دەپ، «خىتاي» «چىن» تونۇلىۋاتىدۇ»(11) دېگەن بولۇپ، بۇنىڭدىمۇ ئۇزۇندىن بويان ھەل بولماي كېلۋاتقان ھەم خاتا چۈشىنىلىپ قېلۋاتقان «تاۋغاچ»، «چىن»، «ماچىن» ئاتالمىلىرىنىڭ تەبىرى مەسىلىسى ھەل بولىدۇ.<br /><br /> يۇقۇرقىلارنى يىغىنچاقلىغاندا، شۇنداق خۇلاسىگە كېلىشكە بولىدۇكى، قاراخانىيلار خانلىقى دەۋرىدە تارىخشۇناسلىق ئىلگىرىكى ئەنئەنىسى ۋە نەتىجىلىرى ئاساسىدا ئەرەب ئسلام مەدىنىيىتىنىڭ تەسىرىدە يېڭى بىر تەرەققىيات باسقۇچىغا كۆتۈرۈلگەن بولۇپ، «دىۋانۇ لۇغەتىت تۈرك»نىڭ تارىخشۇناسلىق ئالاھىدىلىكىدىن ئۇلۇغ ئالىم مەھمۇد كاشغەرىنى ئۆز نۆۋىتىدە بىر ئىلمى پوزىتسىيىلىك يىتۈك تارىخچى، ئېنسكىلوپىدىيىلىك ئەسەر «دىۋانۇ لۇغەتىت تۈرك»نى ئۇيغۇر ۋە باشقا تۈركى خەلىقلەرنىڭ ئۇزاق تارىخى ئۆتمۈشىنى تىل ۋاستىسى بىلەن بايان قىلىپ بەرگەن ئۆچمەس تارىخى ئەسەر دىيىشكە بولىدۇ.<br /><br /><br />پايدىلانغان ماتىرىياللار:<br />(1)،(2)،(3)،(4)،(5)،(6)،(7)،(8)،(9)،(10)،(11) «دىۋانۇ لۇغەت تۈرك»نىڭ1-،2-،3-قىسىملىرىنىڭ مۇناسىۋەتلىك بەتلىرى.<br /><br />(بۇ ماقالە «تۇرپانشۇناسلىق تەتقىقاتى »ژ ۇرنىلىنىڭ 2007- يىللىق 1- سانىدا ئېلان قىلىنغان.)<br />ئاپتورنىڭ خىزمەت ئورنى: شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى ئۇيغۇر تەھرىر بۆلۈمى<br />*************************************<br /><br /></div></span>uzunjahanhttp://www.blogger.com/profile/16968663042240190902noreply@blogger.com1tag:blogger.com,1999:blog-7183981134978492760.post-54595464507129927652009-04-28T23:17:00.003+08:002009-04-28T23:29:28.590+08:00«diwan lughetit türk»tiki sözlerning hemmisi türkchimu?<span class="fullpost"><br /><div style="text-align: right;"><br /><span style="color: rgb(255, 0, 0);font-size:130%;" >«دىۋان لۇغەتىت تۈرك»تىكى سۆزلەرنىڭ ھەممىسى تۈركچىمۇ؟</span><br /><br /><br /><span style="color: rgb(0, 0, 153);font-size:130%;" >ئوسمان فىكرى سېرتقايا</span>(ئىستانبۇل ئۇنۋېرسىتىتى)<br /><br /><br />«دىۋانۇ لۇغاتىت تۈرك» 1917-يىلىدىن 1919-يىلىغىچە تۈركىيىدە تۇنجى نۆۋەت بېسىلغاندىن بۈگۈنگە قەدەر بولغان 90 يىل ۋاقىت ئىچىدە «دىۋانۇ لۇغاتىت تۈرك»تە بار بولغان 6730 سۆز ھەققىدە تۈرك ئالىملىرى ئىچىدە «ئەگەر بىرەر سۆز «دىۋانۇ لۇغاتىت تۈرك»تە ئۇچرايدىكەن، ئۇ سۆز چوقۇم تۈركچىدۇر» دىگەن بىر سۆز مەۋجۇت بولۇپ كەلدى.<br />شۇڭا بۇ ھەقتە تەتقىقات ئېلىپ بېرىشنى ئويلىدىم.<br /><br />پارسچە «شەھەر» سۆزى ئاسىيا تۈركچىسى ۋە قەدىمقى تۈركچىدە «ھ» تاۋۇشى بولمىغانلىقى ئۈچۈن شار شەكلىدە كىرگەن.<br />تۈركىيەدىكى شاركۆي، شارقىشلاق قاتارلىق ئىسىملاردا بۇ سۆز كۆرۈلىدۇ.<br />پارسچە «شەھەر» سۆزى تۈركىيە تۈركچىسىگە شەھەر سۈپىتى بىلەن كىرگەن ۋە تۈركچىلەشكەن،<br />ئەنقەرەنىڭ «باش شەھەر» دەپ ئاتىلىشى، ئاقشەھەر، بايشەھەر، كوناشەھەر، قىرشەھەر، نەۋشەھەر قاتارلىق ئۆزلەشكەن ئىسىملاردا شەھەر سۆزى ئۇچرايدۇ.<br /><br />20-ئەسىرنىڭ 30-يىللىرىدىكى «تۈركچىلەشتۈرۈش ھەركىتى»دىن كېيىن «شەھەر» سۆزى «كەند-كەنت» سۆزى بىلەن تۈركچىلەشتۈرۈلدى،<br />مەسىلەن «باش شەھەر» سۆزى «باش كەنت»(پايتەخت مەنىسىدە. تەرجىماندىن) دەپ تەرجىمە قىلىنماقتىدۇر.<br />يېڭى ناملانغانلاردىن ئوردۇكەنت، بىلكەنت قاتارلىقلار كۆرۈلمەكتىدۇر.<br /><br />قەدىمقى تۈركلەردە «شەھەر» سۆزى بالىق سۆزى بىلەن ئىپادىلەنگەن بولۇپ، خانبالىق، ئوردۇبالىق، بەشبالىق قاتارلىق ناملاردا كۆرۈلىدۇ.<br />بەشبالىق شەھىرىنىڭ سوغدىچە ئاتىلىشى «پەنجىكەنت» بولۇپ، ئۆزبېكىستاننىڭ پايتەختى، تەشكەنت ھېلىھەم شۇ نام بىلەن ئاتالماقتا.<br /><br />يەنە بىر ئۆرنەك «بۇلبۇل» سۆزىدۇر.<br /> 20-ئەسىرنىڭ 70-يىللىرىدا تۈركىيە نېفىت ۋەقپىنىڭ باشلىقى بولغان مەرھۇم فەتھى گەمۇئى ئوغلى تۈركچىگە مۇناسىۋەتلىك بىر ئىش بىلەن ئۆيىگە چاقىرتتى، مەن ئۇنىڭ ئۆيىگە كىرگىنىمدە رەھمى ئورۇچ گۈۋەنچ نەي چېلىۋاتقان ئىكەن، بىرلىكتە ئاڭلىغاندىن كېيىن «بۇلبۇل كەبى چالدىغۇ ھە ئەپەندى» دەپ سورىغاندىن كېيىن، «بۇلبۇلنىڭ ئەسلى تۈركچىسى ساندۇۋاچتۇر، «دىۋانۇ لۇغاتىت تۈرك»تە قەشقەرلىق مەھمۇت شۇنداق دەپ يازغان» دەپ چۈشەندۈردى.<br /><br />شۇ چاغلاردا ئوقۇغۇچىلىرىم بىلەن بىرلىكتە «قۇتادغۇ بىلىك» ھەققىدە ئىشلەۋاتقان ئىدىم،<br />تەتقىقات گۇرۇپپامدا روسىيەدە بېسىلغان «قەدىمقى تۈرك تىلى لۇغىتى» ۋە سېر گىرارد كىلاۋسوننىڭ «9-ئەسىردىن 13-ئەسىرگىچە بولغان ئوتتۇرا ئەسىر تۈرك تىلىنىڭ ئېتمولوگىيىسى» دىگەن ئەسىرى بار ئىدى.<br />«قۇتادغۇ بىلىك »تىكى بۇ ئىككى سۆزنى بىرمۇ بىر سېلىشتۇردۇم،<br />بۇ ئىككى لۇغەتتە «ساندۇۋاچ»نىڭ سوغدىچە سۆز ئىكەنلىكىنى يازغان ئىكەن.<br /><br />تۈركچىدە قوللىنىۋاتقان «بۇلبۇل» سۆزى ھىندىچە سۆز بولۇپ، سانسىكىرىتچە شەكلى «بۇلبۇلا»دۇر.<br />بۇ سۆز سانسىكىرىتچىدىن پارسچىغا «بۇلبۇلا» ياكى «بۇلبۇل» شەكلىدە كىرگەن بولۇپ، پارسچىدىكى بۇلبۇل سۆزىنىڭ ئەسلى پارسچىسى «ھازار»دۇر.<br />بۇ «بۇلبۇل» سۆزى يەنە پارسچىدىن (ياكى سانسىكىرىتچىدىن) ئەرەبچىگە كىرگەن بولۇپ، ئەرەپ تىلى گىرامماتىكىسىدا «بېلابىل» (بۇلبۇللار) شەكلىدە كۆپلۈك شەكلى ئۇچرايدۇ.<br />ئەرەپچىدىكى «بۇلبۇل» مەنىسىدىكى سۆز بولسا «ئاندەلىب» دىگەن سۆزدۇر.<br /><br />بۇندىن باشقا يەنە «دىۋانۇ لۇغاتىت تۈرك»تە موڭغۇلچە، خەنزۇچە، ھىندىچە (سانسىكىرىتچە) خوتەنچە، خوتەن ساكچىسىچە، كەنجەكچە، توخارچە، سوغدىچە، گېرىكچە، پارسچە ۋە تىبەتچە قاتارلىق تىللارغا تەۋە بولغان 258 سۆز بولۇپ بۇ «دىۋانۇ لۇغاتىت تۈرك»تىكى 6730 سۆزنىڭ %3.83 نى تەشكىل قىلىدۇ. دادىللىق بىلەن قىلىنغان پەرەزلەرگە ئاساسلانغاندا %4 كە يېقىنلىشىدىغان بۇ سۆزلەرنىڭ سىرتتىن كىرگەنلىكى شۈبھىسىزدۇر.<br /><br />شۇڭا «دىۋانۇ لۇغاتىت تۈرك»نى «11-ئەسىرنىڭ كېيىنكى يېرىمىدىكى تۈرك دۇنياسىدا قوللىنىلغان تۈركچە ۋە تۈركچىگە باشقا تىللاردىن كىرگەن سۆزلەرنىڭ ئېنىسكىلوپىدىيىلىك لۇغىتى» دەپ ئاتاش بىرقەدەر مۇۋاپىق.<br />«دىۋانۇ لۇغاتىت تۈرك»تە سىرتتىن كىرگەن سۆزلۈكلەر ئىچىدە ئەڭ كۆپ ئۇچرايدىغىنى خەنزۇچە ئاتالغۇلار بولۇپ، «دىۋانۇ لۇغاتىت تۈرك»تە جەمئىي 71 خەنزۇچە سۆزلۈك ئۇچرايدۇ.<br />بۇنىڭدىن باشقىلىرى ئايرىم-ئايرىم ھالدا<br />موڭغۇلچە سۆزلۈك 57،<br />ھىندىچە (سانسىكىرىتچە) سۆزلۈك 9،<br />خوتەنچە ۋە خوتەن ساكچىسىچە سۆزلۈك 26،<br />كەنجەكچە ۋە قەشقەرچە (قەشقەرنىڭ يەرلىك شىۋىسىنى كۆرسەتسە كېرەك) سۆزلۈك 22+ 6،<br />توخارچە سۆزلۈك 6،<br />سوغدىچە سۆزلۈك 21،<br />گېرىكچە سۆزلۈك 5،<br />پارسچە سۆزلۈك 27+3،<br />تىبەتچە سۆزلۈكلەر 3،<br />ئەرەپچە سۆزلۈكلەر 2.<br /><br />تەرجىماندىن ئىزاھات:<br />ئاپتور گەرچە يۇقۇرىدىكى سانلاردا مىسال ئېلىنغان سۆزلۈكلەرنى شۇ تىللارغا تەۋە دەپ قارىغان بولسىمۇ، لېكىن مىسال ئاخىرىدا ھەر بىر سۆزلۈك ھەققىدە تەتقىقاتچىلارنىڭ ئوخشاش بولمىغان قاراشلىرىنى ئوتتۇرىغا قويۇپ، يەنىلا مەلۇم دەرىجىدە ئېھتىياتچانلىق پوزىتسىيە بىلەن بۇ سۆزلەرنىڭ ئارىسىدىكى بەزى سۆزلەرنىڭ ئەسلى تۈركچىدىن شۇ تىللارغا كىرگەن بولۇش ئېھتىماللىقىنىمۇ ئوتتۇرىغا قويغان.<br />قىزىققۇچىلار ئەسلى ئەسەردىن ئوقۇغاي.<br /><br />(بۇ ئەسەر ئاپتورنىڭ 2008- يىلى بېيجىڭدا ئۆتكۈزۈلگەن «مەھمۇد كاشىغەرى تۇغۇلغانلىقىنىڭ مىڭ يىللىقىنى خاتىرىلەش ئىلمىي مۇھاكىمە يىغىنى»غا تەييارلىغان ۋە شۇ يىغىندا ئوقۇغان ماقالىسىنىڭ قىسقارتىلمىسىدۇر)<br /><br />قىسقارتىپ تەرجىمە قىلغۇچى<br />Yawuz<br />************************************<br /></div></span>uzunjahanhttp://www.blogger.com/profile/16968663042240190902noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-7183981134978492760.post-82740601113923699222009-04-28T23:03:00.003+08:002009-04-28T23:14:47.328+08:00«Diwan Lughatit türk»ning rusche neshri<span class="fullpost"><br /><div style="text-align: right;"><br /><span style="color: rgb(255, 0, 0);font-size:130%;" >«تۈركىي تىللار دىۋانى»نىڭ رۇسچە نەشرى<br /></span><br /><br />ئۇيغۇرلارنىڭ دۇنياغا مەشھۇر ئالىمى، تىلشۇناس مەھمۇت قەشقىرى يازغان «تۈركىي تىللار دىۋانى» رۇسچىگە تەرجىمە قىلىنىپ، باكۇدىكى مىڭ بىر كۈي نەشرىياتى تەرىپىدىن 4 توم قىلىپ نەشر قىلىندى.<br /><br />2008-يىلىنىڭ مەھمۇد كاشغەرىي يىلى دەپ ئېلان قىلىنىشى بىلەن دۇنيانىڭ ھەرقايسى جايلىرىدا مەھمۇد كاشغەرىي ۋە ئۇنىڭ ئۇلۇغ ئەسىرى ھەققىدە نۇرغۇنلىغان كىتاب-ماقالىلەر نەشر قىلىندى ۋە جاي-جايلاردا ئىلمىي مۇھاكىمە يىغىنلىرى ئۆتكۈزۈلۈپ «تۈركىي تىللار دىۋانى» ناملىق بۇ زور ئەسەرگە يۈكسەك باھا بېرىلگەن ئىدى.<br />مەھمۇد كاشغەرىي يىلىغا يەنە بىر سوۋغا سۈپىتىدە بۇ قامۇسنىڭ رۇسچىسىمۇ نەشر قىلىنىپ ئوقۇرمەنلىرى بىلەن يۈز كۆرۈشتى.<br /><br />«تۈركىي تىللار دىۋانى»نى باكۇ دۆلەت ئۇنىۋېرسىتېتى تۈركولوگىيە پەنلىرى فاكۇلتېتى ئوقۇتقۇچىسى رامىز ئەسكەر ئەپەندى رۇسچىغا تەرجىمە قىلىپ چىققان بولۇپ، بۇ «تۈركىي تىللار دىۋانى»نىڭ رۇسچە تەرجىمەلىرىنىڭ ئىچىدە ئەڭ مۇكەممەل نۇسخىسى ئىكەن.<br />رامىز ئەسكەر ئەپەندى 2006-يىلى «تۈركىي تىللار دىۋانى»نى ئۆز خىراجىتى بىلەن ئەزەرىچىگىمۇ نەشر قىلىپ تارقاتقان ئىدى.<br />بۇ كىتابنى ئازەربايجانچە ۋە رۇسچىغا تەرجىمە قىلىش ئۈچۈن 20 يىل ۋاقىت كەتكەنلىكىنى ئىپادە قىلغان رامىز ئەپەندى بۇ ھەقتە توختىلىپ ئۆتتى.<br /><br />ئازەربەيجان بىلىملەر ئاكادېمىيىسىنىڭ ھەممە بۆلۈملىرى ھەر يىلى «تۈركىي تىللار دىۋانى»نى تەرجىمە قىلىپ نەشر قىلىشنى ئۆزىنىڭ يىللىق پىلانىغا قويغان بولسىمۇ، لېكىن بۇ پەقەتلا ئەمەلىيلەشمىدى. ئاخىرى مەن بۇ كىتابنى 20 يىللىق ئەجىر ۋە كۆز نورۇمنى سەرپ قىلىش نەتىجىسىدە تەرجىمە قىلىپ چىقتىم.<br />2006-يىلى «تۈركىي تىللار دىۋانى»نىڭ ئازەرىچىسىنى تۆت توم قىلىپ نەشر قىلدۇردۇم.<br />كېيىن تۈركىيە جۇمھۇرىيىتى سابىق جۇمھۇر رەئىسى سۇلايمان دېمىرەلنىڭ تەلىپىگە بىنائەن رۇسچىغىمۇ تەرجىمە قىلىپ تېخى يېڭىلا نەشر قىلدۇردۇم.<br />ھازىر رۇسچە تەرجىمىسىنىڭ بىرىنچى، ئىككىنچى ۋە ئۈچىنچى توملىرى نەشردىن چىقتى. تۆتىنچى تومىمۇ مەتبۇئاتتا تىزىلىپ بولدى. بېسىلىش ئالدىدا تۇرماقتا.<br />ھازىرچە بۇ تۆت تولۇق قامۇسنى ئىقتىسادنىڭ چەكلىك بولۇشىدىن 250 تىراژ بىلەن بېسىپ چىقاردۇق. كېيىن ئىقتىساد يار بەرسە يەنە نەشر قىلىمىز.<br />بۇ كىتابلارنىڭ ھەممىسىنى رۇسىيىگە ۋە رۇسىيە فېدېراتسىيىسىدىكى تۈركىي قېرىنداش مىللەتلەرگە ئەۋەتىمىز.<br /><br />سوۋېت ئىتتىپاقى مەزگىلىدە «تۈركىي تىللار دىۋانى»نى تەرجىمە قىلىپ نەشر قىلدۇرغانلىقى ئۈچۈن پانتۈركىزىمنى تەشۋىق قىلغان دەپ قارىلىنىپ ئۆلۈم جازاسىغا ھۆكۈم قىلىنغان بىلىم ئادەملىرىنىڭ بارلىقى كىشىنى ھەقىقەتەنمۇ ئويغا سالىدۇ.<br />«تۈركىي تىللار دىۋانى»نى سوۋېت ئىتتىپاقى مەزگىلىدىكى ئازەربايجاندا تۇنجى بولۇپ تەرجىمە قىلىپ نەشر قىلدۇرغان كىشى مىرزا مەھسۇم ئىبراھىموۋ بولۇپ، ئۇ 1925-يىلى دىۋاننى پارچىلارغا بۆلۈپ نەشر قىلدۇرغان ئىكەن، ئەمما كېيىن بۇ ئىش نامەلۇم سەۋەبلەر تۈپەيلىدىن توختاپ قالغان.<br />«تۈركىي تىللار دىۋانى»نى ئازەربايجاندا 1935-1937-يىللىرى ئارىسىدا رۇسچىغا تولۇق تەرجىمە قىلغان كىشى-دەسلەپ ئىستانبۇلدا بىلىم ئىگىلەپ، كېيىن ئازەربايجانغا قايتىپ كەلگەن ئۆزبېك ئالىم-ئالپ سايىت ئەپەندىدۇر.<br />ئۇ ئازەربايجاندا «تۈركىي تىللار دىۋانى»نى تەرجىمە قىلىش گۇرۇپپىسى قۇرغان. دىۋاننىڭ تەرجىمىسى تۈگىگەندە، يەنى 1937-يىلى، موسكۋاغا چاقىرتىلغان ۋە ئۇ يەردە ئۆلۈمگە ھۆكۈم قىلىنغان،<br />ھۆكۈم سەۋەبى: «پانتۈركىزىمنى تەرغىب قىلىش ۋە بۆلگۈنچىلىك قىلىش» دەپ ئېلان قىلىنغان.<br />ھازىر ئالپ سايىت ئەپەندىنىڭ بۇ قول يازمىسى ئازەربەيجان پەنلەر ئاكادېمىيىسىدە ساقلانماقتا ئىكەن.<br /><br />«تۈركىي تىللار دىۋانى»نىڭ رۇسچىغا تەرجىمە قىلىنىشىنىڭ مانا مۇشۇنداق قانلىق تارىخقا ئىگە بولۇشى ئۇنىڭ رۇسچىغا تەرجىمە قىلىنىپ نەشر قىلىنىشىنىڭ ئەھمىيىتىنى تېخىمۇ زور قىلماقتا.<br /><br />دىۋاننىڭ يېزىلىشى تارىختىمۇ بىر بۈيۈك دۇنياۋى ۋەقەدۇر.<br />بىلگىنىمىزدەك ۋىزانتىيە دەۋرىدە، قەدىمىي رومدا بەزى لۇغەتلەر ئوتتۇرىغا چىققان.<br />ئەمما بۇندىن مىڭ يىل بۇرۇن 9000 سۆزلۈككە ئىگە بولغان «تۈركىي تىللار دىۋانى»نىڭ بولۇشى دۇنيادا كۆرۈلمىگەن بىر ۋەقە بولۇپ، ئىنتايىن مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە.<br />بىز تۈركىي خەلقلەرنىڭ قەدىمىي تىلغا، مەدەنىيەتكە ۋە تارىخقا ئىگە ئىكەنلىكىنى دۇنياغا ئىسپاتلاۋاتىمىز.<br />بىز ئەرەبلەردىنمۇ بۇرۇن 9000 مىڭ سۆزلۈك بىر خەزىنىگە ئىگە بولغان خەلق.<br />«تۈركىي تىللار دىۋانى»نىڭ سوۋېتلار ئىتتىپاقىدا نەشر قىلىنىشى ئەزەلدىن توسالغۇغا ئۇچراپ كەلگەن.<br />رۇسلار ئەسلىدە ئەسەرنىڭ قانچىلىك قىممەتكە ئىگە ئىكەنلىكىنى ئېنىق بىلىدۇ.<br />ئەمما ئۇ يىللاردا، رۇسلار تۈركىي مىللەتلەردە پانتۈركىزىمنىڭ كۈچلىنىپ قالايمىقانچىلىق چىقىشىدىن ۋە سىياسىي تۈزۈمگە زىيان كېلىشىدىن قورققان.<br />شۇڭا بۇ كىتابنىڭ نەشر قىلىنىشىغا توسقۇنلۇق قىلغان.<br /><br />ھازىر رۇسىيە فېدېراتسىيىسى ئىچىدە تاتار، ياقۇت، باشقۇرت، قۇمۇك قاتارلىق تۈركىي جۇمھۇرىيەت ۋە مىللەتلەر بار.<br />بۇلارنىڭ «تۈركىي تىللار دىۋانى»نى تەرجىمە قىلىدىغان ئادىمى ۋە ئىقتىسادىي كۈچى كەمچىل.<br />شۇڭا، «تۈركىي تىللار دىۋانى»دىن ئۇلارنىڭمۇ پايدىلىنىشى ئۈچۈن، تۈركىيە جۇمھۇرىيىتى سابىق رەئىس جۇمھۇرى سۇلايمان دەمىرەل بىلەن بىرلىكتە، ئاخىرى «تۈركىي تىللار دىۋانى»نى ئۇلارنىڭ ھەممىسى ئوقۇپ چۈشىنەلەيدىغان تىل-رۇس تىلىغا تەرجىمە قىلىپ رۇسىيە فېدېراتسىيىسىدە ۋە لاتۋىيىدە تارقىتىشنى پىلان قىلدۇق.<br /><br />«ئۇلار بۇنى ئوقۇسۇن، بۇنىڭدىن پايدىلانسۇن، مىڭ يىل بۇرۇن ياۋروپادا تىل يوق ۋاقتىدا، رۇس تىلىمۇ يوق ۋاقتىدا، بىزنىڭ تىلىمىز بولغان ئىكەن، بىز مانا مۇشۇنداق بىر تىلنىڭ ۋارىسلىرىكەنمىز، دېگەننى چۈشىنىپ، بۇنىڭدىن بىر كۈچ-قۇۋۋەت ئالسۇن ۋە ئاسسىملاتسىيە بولمىسۇن» دەپ بۇ قامۇسنى رۇسچىغا تەرجىمە قىلىپ نەشر قىلدۇردۇق...<br />بارلىق قېرىنداشلىرىمىز ئۆزىنىڭ مانا مۇشۇنداق بىر تىلنىڭ ۋارىسچىسى بولغانلىقىنى ئۇنتۇپ قالماسلىقى، بۇنىڭدىن كۈچ قۇۋۋەت ئېلىشى ۋە بار كۈچى بىلەن ئۆزىنى قوغداپ قېلىشى كېرەك.<br /><br />********************************8<br /></div></span>uzunjahanhttp://www.blogger.com/profile/16968663042240190902noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-7183981134978492760.post-84647144971480232822009-04-05T20:19:00.001+08:002009-04-05T20:22:23.953+08:00«diwan»da muzika sen'iti we xelq oyunliri<span class="fullpost"><br /><span style="color: rgb(51, 51, 255);font-size:130%;" >«türkiy tillar diwani»da muzika sen'iti we xelq oyunliri</span><br /><br /><br /><span style="color: rgb(0, 51, 0);font-size:130%;" >Abdurazzaq qadir</span><br /><br /><br /> Uyghurlarning naxsha-ussul sen'iti we oyun medeniyiti nahayiti uzaq tarixqa ige. Tarixiy menbelerge qarighanda, türkiy xelqler owchiliq bilen shughullan'ghan eng qedimki dewrlerdila birer ishtin netije-muweppeqiyet qazan'ghanda, xeyrlik künlerde qéri-yash, er-ayallar bir yerge jem bolup, murasim ötküzüp tentene qilidighan adetning bolghanliqi melum. Uyghurlarning qedimki qehrimanliq dastanliridin biri bolghan «oghuzname» éposidiki oghuzxaqan el-jama'etni teklip qilip, katta toy murasimi ötküzgenlikini we murasimdiki bezi adetlerni qedimki türkiy xelqlerning bir qisim murasim-adetlirining ipadilinishi déyishkimu bolidu. Türkiy xelqler arisida bolidighan bundaq murasimlar xenzu tarixchiliri teripidinmu xatirilen'gen. Miladiye 5 __ 6-esirge a'it «wéy yilnamisi»ning «gawché» (égiz harwiliqlar yeni qangqillar) tezkiriside, égiz harwiliqlarning örp-aditi üstide toxtalghanda: «ularning qebililiri bir yerge yighilip murasim ötküzgende, yighilghuchilar nechche tümen bolatti, mal soyup, at beygisi qilatti, seyle qilatti, naxsha éytip ussul oynaytti» dep xatirilen'gen. Miladiye 5 __ 6-esirlerge te'elluq bolghan qizil ming'öy , qumtura ming'öylirige sizilghan bezi tam resimliridimu er-ayallarning birlikte saz chélip, neghme-nawa qilip, murasim ötküzüwatqan körünüshi eks ettürülgen. Mana bular bundaq neghme-nawa bilen ötküzülidighan murasimlarning uyghur we bashqa türkiy xelqlerning medeniy hayatida xéli keng da'iride omumlashqanliqini chüshendüridu.<br /> Kishilerge melumki, uyghurlar ezeldin naxsha-ussul we muzikigha hérismen millet. Shungimu qedimdila «naxsha-ussulgha mahir», «sen'etxumar» dégen namlar bilen jahan'gha meshhur bolup kelgen. Adettimu uyghurlarning herqandaq bir pa'aliyiti naxsha-muzikisiz bolmaydu. U emdila méngishqa bashlighan balilardin tartip, qérilargha qeder chongqur singip ketken. Nazuk, nepis we köp xil ipadilesh küchige ige uyghur ussuligha mas halda tereqqiy qilghan muzika sen'iti bedi'iylikining yuqiriliqi, ahangining köp xilliqi, ritimining murekkepliki, weznining éniq, ölchemliklikidek alahidiliklirini qedimki dewrlerdila jahan'gha namayan qilghan. Uyghur muzikisining bu xil alahidilikini toluq ipadilesh éhtiyajigha asasen, uyghur chalghulirining türimu intayin köp bolghan. Uyghur chalghulirining miladiyidin nahayiti köp esir iligirila peyda bolghanliqi toghrisida yazma menbeler bar. «türkiy tillar diwani»din uyghur chalghulirining birqanche türini körüshke bolidu. Mesilen, «igeme __ bir türlük chalghu eswabi, qobuzgha oxshash chélinidu», «qobuz __ ud (barbit)qa oxshaydighan tariliq chalghu eswabi» (1-tom, 473-bet). «sibizghu __ sibizgha ney» (1-tom, 636-bet) we uningdin bashqa chang, burgha qatarliqlar.<br /> Meshrep, bezme we türlük ziyapet olturushliri uyghurlarning qoyuq milliy medeniyet alahidilikige ige turmushining muhim namayendisi bolup, «türkiy tillar diwani»da qedimki uyghurlarning meshrep-bezmiliri mundaq izahlan'ghan: «sughdich __ qatar bezme, qish künliri dostlar ara nöwet bilen bolidighan meshrep», «shurchuk __ meshrep, kéchilik olturush», «ketsem __ kéchisi özi kélip qalidighanlargha bérilidighan ziyapet», «kudin __ baligha at qoyush ziyapiti», «buchi __ awazliq, mungluq bir xil ud» (3-tom, 302-bet). «yiraghu __ chalghuchi, sazende, naxshichi» (3-tom, 46-bet). Yuqiriqi melumatlar mexsus xaraktérdiki ziyapet-murasim aditining uyghurlar turmushida qedimdila omumiy xaraktér alghanliqini chüshendüridu. Uningdin bashqa, mehmud qeshqeri «türkiy tillar diwani»da neqil qilghan qoshaqlar ichidimu neghme-saz birleshken, meshrep sheklini eslitidighan qoshaqlarmu uchraydu. Mesilen:<br /><br />Kökler qamugh türüldi,<br />Iwriq, idish tizildi,<br />Sensiz özüm özeldi,<br />Kelgil amul awnalim.<br /><br />Menisi:<br />Hemme sazlar tüzüldi,<br />Iwriq, idish tizildi,<br />Sensiz könglüm buzuldi,<br />Kelgin asta oynayli.<br /><br />Iwriq bashi qazlayu,<br />Saghraq tolu közleyu,<br />Saqnich qudi kizleyu,<br />Tün-kün bile sewnelim.<br /><br />Menisi:<br />Iwriq boyni ghaz kebi,<br />Qedeh toluq köz kebi,<br />Hesretni tüwige yoshurup,<br />Tün-kün bilen söyüneyli.<br /><br />Otuz ichip qiqiralim,<br />Yuqar qopup sekrelim,<br />Arslanlayu kökrelim,<br />Saqnich qachti sewnelim.<br /><br />Menisi:<br />Üch ret ichip warqirayli,<br />Yuqiri qopup sekreyli,<br />Arslandek hörkireyli,<br />Qayghu qachti söyüneyli.<br /><br /> Neqil qilin'ghan bu qoshaqlarning mezmunidin er-ayal birlikte naxsha-saz bilen ussulgha chüshidighan, shad-xuram köngül achidighan bir xil murasim sheklining ene shu chaghlardila birqeder resmiy tüs alghanliqini chüshinish mumkin. Yuqiriqilar bizni hazirqi uyghur meshreplirining xéli qedimki zamanlardila bir xil en'eniwi adetke aylan'ghanliqini, shundaqla uyghur muzika sen'itining belgilik sewiyige yetkenlikini chüshinish imkaniyitige ige qilidu.<br /> Uyghurlarning meniwi hayatida xelq oyunlirimu belgilik salmaqni igiligen bolup, bu heqte mehmud qeshqeri éniq melumat qaldurghan. «türkiy tillar diwani»diki melumatlargha asaslan'ghanda, uyghurlarning en'eniwi tenterbiye pa'aliyetliri xelq oyuni xaraktérini alghan bolup, eyni dewrlerde uyghurlarning irade chéniqturushi we maharet yétildürüshining asasi bolghan.<br />Uyghurlarning en'eniwi xelq oyunliri: at chapturup kétiwétip, oqyani arqigha qaritip étip nishan'gha tegküzüsh, at oyuni, chöwgen top oyuni, oghlaq tartishish, sarghaydi oyuni, darwazliq, séhrigerlik, mollaqchiliq, saqa oynash, tepküch oynash, leglek uchurush we shuningdek nurghun balilar oyunlirini öz ichige alidu.<br /> Ulugh alim mehmud qeshqerining öz hayatini ilim ishlirigha béghishlap, jahan medeniyet xezinisige qoshulghan bu ilmiy eserni wujudqa keltürgenliki bizning menggü qedirlishimizge we hörmet qilishimizgha erziydu.<br /> U türkiy xelqler yashighan keng zéminlarda 15 yildin artuq ilmiy tekshürüsh élip bérish arqiliq, bu zor ilmiy eserni, ulugh qamusni wujudqa chiqarghan.<br /> «türkiy tillar diwani»ning tengdashsiz qimmiti uning sélishturma lughet bolupla qalmastin, belki yene türkiy xelqlerning maqal-temsilliri, örp-adetliri, jughrapiyilik ehwalliri, astronomiye, kaléndarchiliq qatarliq nurghun bilimler bilen baghlinishliq bolghan bir chong qamus bolghanliqida, shundaqla türkiy xelqlirining kélip chiqishi, étnik menbesi, ishlepchiqirish usulliri, hüner-sen'et medeniyiti we meniwi hayatidin bizge melumat béridighan qimmetlik eser bolghanliqida! shunga, biz aldi bilen ulugh alim mehmud qeshqerining ilimge özini béghishlash rohini, ilim öginish jeryanida japa-musheqqetlerdin qorqmaydighan izdinish rohini, shundaqla ejdadlarning medeniyet miraslirini ewladlargha ulap bérishtek aliyjanab rohini, ilim öginishtiki ajayip qeyserliki we shija'itini öginishimiz lazim.<br /> Shuningdek, ilimning yüksek pellisige chiqish üchün harmay ilgirileshtek rohini özimizge qiblinema qilishimiz, ilim we ijadiyet yolida toxtimay ilgirilishimiz, uning ishlirigha ebedil'ebed warisliq qilishimiz lazim. Men bu shé'irim arqiliq alimgha bolghan chongqur séghinishim we hörmitimni bildürimen:<br />Ulugh alim mehmud bowamgha<br /><br />Yirtildi ming qétim kaléndar pütün,<br />Ötkezdi bir-birlep jahan ming yilni.<br />Puridi meripet xezinisidin,<br />Iptixar ichide ming bahar gülni.<br /><br />Bar shundaq riwayet loqman hekimni<br />Üch ming yil yashidi, dégen hékaye.<br />Ming yillap yashidi shundaq bir insan,<br />Ewladlar qelbide yoruq, nurane.<br /><br />U qaysi ewliya, qandaq bir insan?<br />Dep sorap qalsingiz te'ejjüp bilen.<br />Deymiz biz: u alim mehmud qeshqeri,<br />Pezilet igisi aliy möhterem!<br /><br />«ming yil» dep sanimaq éghizda asan,<br />Aylinar ming qétim bu cherxi dewran.<br />U shundaq yashidi elning qelbide,<br />Ölmigen, ölmeydu u ulugh insan.<br /><br />Ming yilgha abide tiklep he bügün,<br />Qilmaqta bu jahan ehli tentene.<br />«diwani lughet»ni qoltuqlap bowam,<br />Aliy bir nezerde qaraydu ene.<br /><br />Ötti bu ming yilliq hayat musape,<br />Kim sizni köz yumdi deydu tupraqqa?<br />Siz goya bir éqin üzülmeydighan,<br />Oxshaysiz uxchighan sirliq bulaqqa.<br /><br /><span style="color: rgb(51, 51, 153);">(aptor: kucha nahiyilik medeniyet yurtidin, hazir pénsiyide)</span><br />*********************************************************<br /></span>uzunjahanhttp://www.blogger.com/profile/16968663042240190902noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-7183981134978492760.post-60012628210702010052009-04-05T20:04:00.002+08:002009-04-28T23:15:54.619+08:00«Türkiy tillar diwani»-(qeside)<span class="fullpost"><br /><span style="color: rgb(204, 0, 0);font-size:130%;" >«Türkiy tillar diwani»</span><br /><br /><br /><span style="color: rgb(0, 0, 153);font-size:130%;" >Turghun yiltiz</span><br /><br /><br />Zer diwan, kewser diwan, dilber diwan, serwer diwan,<br />Türkiy tillargha xaqan, til textide rehber diwan,<br />Iptixarim janijan, pen sethige exter diwan,<br />Tilshunasqa baghiban, dastan ara jewher diwan,<br />Kulliyatqa tejiman, okyani til, munber diwan.<br /><br />Daghdugha quchqan bu yilni ikki ming sekkiz, déduq,<br />Belki «mehmud kashgheriyning yilidur» sheksiz, déduq,<br />Xelqi'alem etti bexish tajdar baha, teqriz, déduq,<br />Hörmiti alimgha insan ehlining cheksiz, déduq,<br />Barche dilni shunche mestxush eyligen enber diwan.<br /><br />Qozghighan dunya ara zor zilzile kimdur özi?<br />Kim u pütkül ehli insan aldida aptap yüzi?<br />Kim u wesli meripette yekke hem ötkür közi?<br />Kim u milyon tonna zerge toxtighan her bir sözi?<br />Ismi mehmud kashgheriydur, qolida eser- diwan!<br /><br />Waderix! ming yil burun dunyagha keldi bir bowaq,<br />Yurti kashgher gül'uzar, opal anga achti quchaq,<br />Jismida örkeshlidi erkek süyi noruz bulaq,<br />Zéhnini tawlashqa pak tawabi'at boldi ochaq,<br />Mektipi aziqta baghashlap qelem, depter, diwan.<br /><br />Atisi emir hüseyin bextiyar elning béshi,<br />Jeng-elem xizmet, qelemde teng yétilgen danishi;<br />Anisidur büwi rabiye xénim, köp perwishi,<br />Pen-bilim perwanisi, exlaq-pezilet xanishi,<br />Arzuluq mehmud ularning baghlirida nöwer, diwan.<br /><br />Shu zaman... Aliy bilim okyani kashgher janjiger,<br />Künchiqishtin künpétishqa dangqi, pen'ge höddiger,<br />«medrise'i sajiye», «hamidiye»... El behriwer,<br />Xuddi shu okyanda ghewwas izchi mehmud mötiwer,<br />Pen-ilimge jan pidaliq könglide mölcher, diwan.<br /><br />Rohni dunyagha chatsa mentiqe, ilmi nujum,<br />Meshghuli tarix, yene jughrapiye boldi udum,<br />Tetqiqat eylep jahansazliq, tébabette choqum,<br />Erebi, paris tillirida qalmidi mujmel uqum...<br />Barche pen goyaki altun, hezritim zerger, diwan.<br /><br />Ordisi qaraxaniylarda éditlap meshghulat,<br />Igilep idare qilmaq heqqide mol tepsilat,<br />Qehriman serkerdiler körsetse telim, iltipat,<br />At minish, oqya étishta quchti yüksek istédat,<br />Oynitip u neyze, qalqan hem qilich, shemsher, diwan.<br /><br />Halqighanda ikki ondin yash, taza pishti yürek,<br />Sürdi bix dil kenglikide bir yéngi, aliy tilek,<br />Medeniyet, til we tarixtin yighip serxil chéchek,<br />Türkiy millet qewmini dunyagha qilmaq chong körek,<br />Melumatlardin yürüshke aldi yol leshker, diwan.<br /><br />Shu ulugh armanda balqip bashlidi qutluq seper,<br />Izdinishte qalmidi u barmighan sehra- sheher,<br />Türkiy el dunyasini tekshürdi puchqaqqa qeder,<br />Ixtirada ötti téz on nechche yil... Toplap xewer,<br />Qaytti kashgherge, munasip teqlinip mermer, diwan.<br /><br />Kölsiman tashqanda zemzemdek toluq matériyal,<br />Per qéqip uchqan qelemning aldigha chüshti so'al,<br />Hezriti mollam shu'an yol aldi baghdadqa xushal,<br />Boldi hel unda chigishler, yüz échip izgü wisal,<br />Ikki yil qurlar chécheklep pütti sham-seher diwan...<br /><br />Yette ming besh yüzdin artuq söz-atalghu, tezkire,<br />Dewri qaraxaniylardin xatire, uz menzire;<br />Ikki yüzde qiriq ikki edebiy ray semere,<br />Ikki yüzdin artuq hékmet jan, hayatqa endize,<br />Her kesip, turmushqa da'im tuz we bal, shéker diwan...<br /><br />Qebile, qowmlar ara jengler ésil dastan suwar,<br />Sej'iler, béyit-qoshaqlargha oqurmen chin xumar,<br />Bat maqal-temsil, rejezler mislisiz ketmes bahar,<br />Ötmüshi ejdadlirimning ünchidek qatar-qatar...<br />Bayliqi uyghur, köngüllerde etir-sebder diwan.<br /><br />Deyduler mehmud bowam: «...Söz déngizi boldi qiyam,<br />Héchkishi qollanmighan uslub bilen ettim tamam,<br />Menggü xelqimge tewerrük chong miras bolsun mudam....»<br />Derheqiqet, bu eserni eng büyük bildi awam...<br />Shunche hékmetlerge bay, katta, lékin kemter diwan!<br /><br />Adimiyat penliride bu eser yéganidur,<br />Her sözi, her jümle, herpi bibaha durdanidur,<br />Özgiche uslub, ajayip möjize, shahanidur,<br />Tengdishi yoqtur jahanda, el shunga heyranidur,<br />Yiltizim, bextim, ghururum, desturum göher diwan!<br /><br /><br />2008-yil, dékabir, ürümchi<br /><br />Menbe: «junggo milletliri» zhornili 2009-yilliq 1-san muqawisidin.<br />Menbe: <a href="http://sheiriyat.cn/ShowPost.asp?ThreadID=1470">http://sheiriyat.cn/ShowPost.asp?ThreadID=1470</a><br />********************************************************<br /></span>uzunjahanhttp://www.blogger.com/profile/16968663042240190902noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-7183981134978492760.post-37600795795805156492009-03-16T04:10:00.002+08:002009-03-16T04:15:23.687+08:00Sowét ittipaqida «Diwanu Lughatit Türk» tetqiqatiToluq Teksti<br /><span class="fullpost"><br /><br /><div style="text-align: center;"><br /><span style="color: rgb(0, 0, 153);font-size:100%;" >Sowét ittipaqida Mehmud Kashgheriyning «Diwanu Lughatit Türk» esiri<br />Üstide élip bérilghan tetqiqatlar<br /></span><br /><br /><span style="color: rgb(255, 0, 0);font-size:130%;" >A. Kononow(Lénin'girad)<br /></span></div><br /><br /> «Diwanu Lughatit Türk»ning yézilishi we neshr qilinishi türkologiye saheside dewr bölgüchlük ehmiyetke ige.<br /><br /> «Diwan» ning Kilisli Rifat teripidin neshr qilinishi (1915-1917) Rus türkologlirining diqqitini diqqini tartqan. Diwan toghriliq deslep tetqiqat élip barghan Rus alimi W.W. Bartold (1769-1930) bolup, SSSR penler akadémiyisi tarixiy höjjetlerni saqlash ishxanisining Lénin'girad bölümidin Bartoldning «Mehmud Kashgheriy diwanining xulase qismi we uningdin parchilar» namliq qolyazmisi tépilghan. Bartold diwandin alghan tarixiy matériyallarni türk tarixi tetqiqatida keng dairide qollan'ghan. Uningdin bashqa, 1926-yil istanbul uniwérsitétida bergen meshhur «Türk tarixidin on ikki léksiye» we 1926-, 1927-yili tashkentte bergen «Türk- Mongghul xelqliri tarixi» namliq léksiye» liride diwandin ünümlük paydilan'ghan.<br /><br /> Rus türkolog- filologlirimu türkiy tillar tarixi üchün bu abidining qimmitige nahayiti yüksek derijide baha bérishken.<br /><br /> Diwan tetqiqatigha qarita maqale yazghan tunji Rus alimi S.É. Malow (1880-1957) bolup, «Kirish söz we sözlük bilen qedimki türk edebiyati abidiliridin örnekler» (Tashkent, 1926-yil) namliq oqushluqta Mehmud Kashgheriyining diwanidin alghan bir qanche shéirlar we ularning Rusche terjimisini bergen. Bir mezgildin kéyin, «Qedimki türk edebiyati abidiliridin örnekler» (1951-yil) atliq esiride Mehmud Kashgheriyining diwani üstide alahide toxtalghan.<br /><br /> Rusiyede diwanning tetqiqati muweppiqiyetlik élip bérilghan bolup, bu heqte ishlen'gen xizmetler töwendikiche: 1926-yil s.É. Malow, K.K. Yudahin we É.A.Shimit diwanning asasi toghrisida qedimki türk tilliri lughitini royapqa chiqirish üchün öz tetqiqatlrini bashlighan. Malow bu heqte mundaq dep yazghan:«proféssor S. Brokélmanning mushuninggha oxshaydighan bir sözlük (lughet) ning neshrdin chiqidighanliqi toghrisida wede bergenliki üchün, bu ortaq esirimizning neshr qilinishi kéyin'ge sürüldi». Shundaq qilip sözlük kartériliri Malowda qalghan. Kéyinche bu sözlük kartilirini retlep chiqqan we kéyinki türkiy tillaning qollanmisi süpitide tarixiy eserler katalogigha kirgüzgen.<br /><br /> Qedimki türkiy tillar lughtining aptorliri (1969-yil) lughetning menbeliri qismida Mehmud Kashgheriyning diwanini alahide tilgha élip ötken. Proféssor Chopanzade Bakuda échilghan tunji nöwetlik türkologiye yighinida bergen «Türk lehjilirining yéqin tughqanchiliqi» namliq maqaliside bez menbelerni diwandin alghan.<br /><br /> Tonulghan sowét ereb til – edebiyatchisi, ezerbayjan dölet uniwérsitéti sherq tilliri fakultéti proféssori, Qazan uniwérstétini püttürgen pelestinlik ereb P.K.Juze (1871-1942) diwan toghrisida izdinishlerni élip barghan.<br /><br /> 1927- Yili tatar alimliridin Jemil Walidow qisqighine bir parche maqaliside diwan we Mehmud Kashgheriy heqqiqide bezi melumatlarni bergen.<br /><br /> 1927-1928-Yilliri tonulghan özbek filologliridin A. Fikret diwandin özbekchige terjime qilghan shéirlar we maqal temsillerni fonétik we girammatik nomurlar bilen bille oqushluq kitabida neqil keltürgen.<br /><br /> A.É. Krimskiy bibilografiye qisimida diwanni tilgha élip ötken. W.I.Belya'éw diwan we Mehmud Kashgheriyge ait bezi bibliografiyilik bilimlerni bergen.<br /><br /> 1930- Yillarning otturilirida SSSR penler akadémiysi Ezerbeyjan shöbisi diwanni ezerbeyjan tiligha terjime qilish üchün H.S. Xojayéw bashchiliqidiki bir hey'et qurghan. 1939-Yili diwanning terjimisi tamamlan'ghan we shu yili malow bilen kononow bu eserning tehrirlikini qilghan.<br /><br /> 1960-Yillarda ezerbeyjanche terjimsining tüzitilmisi we rusche sélishturmisi ishlen'gen. Bu eserni püttürüsh üchün ezerbeyjan filologliridin a. Demirjizade, A. Jeffar, S. Ependiywlar hemkarlashqan.<br /><br /> Sowét tarixchiliri mehmud kashgheriy diwanining barliq türkiy qebililerge a'it bolghan melumatlarni tertip boyiche tizip chiqqan. I.N. Lémanow diwandin oghuzlargha we türkmenlerge a'it melumatlarni roschige terjime qilghan.<br /><br /> S.P. Tolistoy «oghuzlarning sheherliri» namliq büyük esiride mehmud kashgheriyining diwanidin köpligen menbelerni alghan.<br /><br /> Diwanda bérilgen melumatlarning beziliri türkiy qebililer yashighan jaylar toghruluq bizlerni muhim we birinchi qol menbeler bilen teminleydu.<br /><br /> Mehmud kashgheriy we uning diwani sowét türkologlirining diqqitini üzlüksiz türde tartip kelgen bolup, bir qanchilighan tetqiqatlarda xususen diwandiki tarixiy matériyallargha köp tereplime boyiche deslepki qedemde yaxshi bahalar bérilgen.<br /><br /> Diwanning besim atalay teripidin ishlen'gen we türk til qurumi teripidin neshr qilin'ghan terjimisi türkologlarni tarixiy matériyallar bilen teminleydighan eser bolush süpiti bilen, pikirliri chongqur, mehmud kashgheriyidek bir türkologni dunyagha tonutush jehettimu büyük töhpe bolup hésablinidu.<br /><br /> Mehmud Kashgheriy diwanidiki türkiy tillar tarixiigha qarita tunji bolup ishlen'gen tetqiqat s. Ahallining «mehmu kashgheriyining diwani we türkmen tili» namliq esiridur (ashxabad, 1958-yil).<br /><br /> 40- Yillarning béshida özbek alimliridin salih mutellinow diwanni özbekchige terjime qilish üchün izdinish élip barghan. Netijide diwanni töt tom qilip ishlep chiqqan. Bu eserning indeksige töwendikiler kirgüzülgen: alahide namlar indeksi, xelq, qewm, qebile atliri; Sheher we yéza atliri, déngiz, köl, derya atliri; Pilanét, yultuz, mewsum atliri qatarliqlar. Bu alimdin bashqa yene k. Mehmudow ishligen özbekche we rusche girammatika indeksi, g.A. Abdurahmanow bilen sh.Sh. Shükürowlar birlikte ishligen«11- esirdiki qedimki türk tilining girammatika layihesi» bar. (Bu eserning ilawisige diwandiki maqal- temsillerning özbekche terjimisi bérilgen)<br /><br /> Diwanning besim atalay we s. Mutellinow teripidin ishlen'gen terjime nusxiliri türkologlargha bu büyük abidining fonétik, grammatika we sözlük tereplerdin tetqiq qilinishigha toluq bolghan matériyallar bilen temin étidighan, türkiy tillar tarixining chongqur tetqiq qilinishi üchün matériylar bilen teminleydighan yaxshi muhit hazirlidi.<br /><br /> Türkiy tillarning türlerge ayrilishi yillardin buyan türkologlar diqqet qilip kéliwatqan eng muhim mesililerning biri. Bu ehwal hazir hem shundaq bolmaqta.<br /><br />Diwandiki matériyllar türkiy tillarning tesnifi üchün nahayiti muhimdur. A.N. Samoyiliwich «türkiy tillarning tesnifige bezi izahlar» atliq esiride témini yorutup bérish üchün mehmud kashgheriy diwanidin paydilghan.<br /><br /> Türkiy tillar tesnifining diwandiki asasliri bilen pirinsiplirini qolgha alghan we eng yéngi eserler arisida tertip boyiche körsitilgen eserler barliqi bilinmekte.<br /><br /> Türkiy tillarning tesnifidin bashqa yene, türkiy xelqlerning qebile tesnifi heqqidiki bilimler alimlarning diqqet qilishigha tégishlik mesilining biridur. Bulargha a'it melumatlar yenila mehmud kashgheriyning diwanida körstilgen.<br /><br /> Mehmud kashgheriy tillarning özgirishining tilgha a'it bolghan, shuningdek tilgha a'it bolmighan amillarni ochuq bir sürette ayrighan. Xususen, türkiy tillargha tewe bolmighan bashqa tillar heqqidimu toxtilip ötken.<br /><br /> Bezi türk tilliri üstide sélishturush élip barghan mehmud kashgheriy fonétik, grammatikiliq we sözlük jehette omumiy we ayrim nuqtilar boyiche sélishturush élip barghan. Bu bezi türkologlargha mehmud kashgheriyni sélishturma tilshunasliqning asaschisi dep tonush imkanini tughdurdi.<br /><br /> Diwandiki sözlüklerning tetqiq qilinishi büyük bir netije bolup hésablinidu. Biraq nahayiti ehmiyetlik dep qaralghan bu tetqiqat yenila bashlan'ghuch sewiyide turmaqta.<br /><br /> Mehmud kashgheriyning türkiy qebililer we xelqlirige a'it her türlük melumatlirining xezinisi bolghan diwanida türkiy xelqlerning folklorigha, yeni xelq shé'irigha a'it matériyallar diwanda uchraydu.<br /><br /> Pütün mutexesislerning pikirige köre, mehmud kashgheriyning diwanida tarix we jughrapiyige a'it nurghunlighan ehmiyetlik melumatlar bar. Ular mundaq dep qarashqan:«aptorning bergen melumatliri omumiy jehettin alghanda ishenchliktkur. Ottura asiyada yéngi arxé'ologiyilik tépilmilar mehmud kashgheriyining köz qarashlirini ispatlap turmaqta.»<br /><br /> Diwanda izahlan'ghan «yumilaq dunya xeritisi» heqqide tetqiqat élip barghan kishi rosiyilik i.I. Umnyakow bolup, u öz esiride xeritidiki bezi jaylarni éniqlap körsetken.<br /><br /> Kéyinki yillarda özbek tarixchiliridin hemdullah hesenow we bashqa sowét alimlirimu mehmud kashgheriyining diwanidiki jughrapiyilik matériyallar heqqide tetqiqatlarni élip barghan.<br /><br /> Bu büyük eserning 900yilliq munasiwiti bilen échilghan sowét ittipaqi tükologiye ilmiy yighinida diwan'gha yuqiri bahalar bérilgen.<br /><br /> 1971- Yil 10-ayning 7-9-künliri ariliqida ferghane shehiride échilghan bu yinigha sowét ittipaqidin 150 alim qatnashqan. Shuningdek, sowét ittipaqining bashqa sheherliridimu diwanning sélishturmisi nuqtisidin nechchiligen xizmetler ishlen'gen.<br /><br /> Mehmud kashgheriy diwanning tetqiqatliri namida sowét türkologlirini kütüp turghan birinchi derijidiki wezipilerning biri diwanni roschige terjime qilish ishi idi. Özbek filologliridin proféssor alibek rustemow eser üstide izdinishlerni élip bérish arqiliq, axirida diwanning rusche terjimisini püttürgen. Terjime nusxisini istanbul millet kutupxanisidiki qolyazmisining foto nusxsisini asas qilghan. Chünki mehmud kashgheriy diwanini neshr shekilde tunji bolup ishligen kishi kilisli rifatning neshride bezi xataliqlar barliqi bilin'gen. A. Rustemowning terjimisi nechche yil ötmey neshrdin chiqqan.<br /><br /><br /><span style="color: rgb(255, 0, 0);">Türk Dili Araştırmaları Yıllığı, 1978, s181-190</span><br /><span style="color: rgb(0, 102, 0);">Türkchidin Terjime qilghuchi: Osman Jüme</span><br />**************************************<br /><span style="color: rgb(0, 0, 153);">http://www.uighurbiz.cn/forum/viewthread.php?tid=879</span><br />**************************************<br /></span>uzunjahanhttp://www.blogger.com/profile/16968663042240190902noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-7183981134978492760.post-14314384959897147302009-03-16T03:30:00.005+08:002009-03-16T03:54:58.725+08:00«türkiy tillar diwani»ning jughrapiyilik qimmiti<a onblur="try {parent.deselectBloggerImageGracefully();} catch(e) {}" href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhCi71lBFoaPYetgxkNZk08y3LORET5a3LARj32bD2fqjnALQo-hIO2NClm6v567oWF5R3FFjyY4d0ZITBr_TlFDD6FQtJ9QjRAIDqP5FdCnkyj769pbYz9SxxdoFg51RyQiti9q7W6vsVC/s400/13.jpg"><img style="margin: 0px auto 10px; display: block; text-align: center; cursor: pointer; width: 400px; height: 270px;" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhCi71lBFoaPYetgxkNZk08y3LORET5a3LARj32bD2fqjnALQo-hIO2NClm6v567oWF5R3FFjyY4d0ZITBr_TlFDD6FQtJ9QjRAIDqP5FdCnkyj769pbYz9SxxdoFg51RyQiti9q7W6vsVC/s400/13.jpg" alt="" border="0" /></a><br /><span class="fullpost"><br /><br /><div style="text-align: center;"><br /><span style="color: rgb(255, 0, 0);font-size:180%;" >«türkiy tillar diwani»ning jughrapiyilik qimmiti</span><br /><br /><br /><span style="color: rgb(0, 0, 153);font-size:130%;" >ئۆمەر موللا<br />تاشقىن جاپپار</span><br /><br /><div style="text-align: right;"><br /><span style="color: rgb(0, 102, 0);font-size:130%;" >1. «türkiy tillar diwani»diki yumulaq «da'ire» xeritisi asiyaning eng qedimki xeritisidur</span><br /><br />شەرق خەلقىنىڭ ئوتتۇرا ئەسىر مەدەنىيەت تارىخىدا شۆھرەتلىك ئورۇن تۇتقان ئۇيغۇر ئالىمى، سېلىشتۇرما تىلشۇناسلىقنىڭ ئاساسچىسى مەھمۇد كاشىغەرىينىڭ «تۈركىي تىللار دىۋانى»ناملىق ئېنسكلوپىدىيىلىك ئەسىرى تىلشۇناسلىق ۋە فولكلور ئىلمى ساھەسىدە زور ئەھمىيەتكە ئىگە بولۇپلا قالماستىن، بەلكى يەنە جۇغراپىيە ساھەسى جەھەتتىمۇ زور قەدىرلىنىشكە تېگىشلىك ئەسەر بولۇپ، مۇھىم جۇغراپىيىلىك قىممەتكە ئىگە بولغان ئۈنىۋېرسال جۇغراپىيە بىلىملىرى خەزىنىسىدۇر.<br />ھەممىگە مەلۇمكى، «جۇغراپىيە» ناملىق كىتاپنى بۇندىن 2000 يىللار بۇرۇن ئالىكسانىرىيىلىك ئالىم ئېراتوسفېن يازغان. بۇ كىتاپتا يەرنىڭ شەكلى ۋە چوڭلىغى، شۇ ۋاقىتتا ئاپتورغا مەلۇم بولغان دېڭىز- قۇرۇقلۇقلارنىڭ تارقىلىشى تەسۋىرلەنگەن. شۇندىن باشلاپ پۈتۈن يەر يۈزىنى ياكى يەر يۈزىنىڭ بىرەر قىسمىنى(ياكى بىرەر مەملىكەتنى) تەسۋىرلەشنى جۇغراپىيە، دەپ ئاتايدىغان بولغان. ئېراتوسفىندىن كېيىن يەنى مىلادىيە2- ئەسىردە ياشىغان ئاتاقلىق ئاسترونوم، ماتېماتىك ۋە جۇغراپىيىچى كلاۋدى پىتولومى (باتلىموس) ئۆزىنىڭ «جۇغراپىيىلىك يوللانما» ناملىق كىتابىنى ماتېماتىكىلىق بىلىملەرگە ئاساسلىنىپ يازغان بولۇپ، ھەر بىر تەسۋىرلىگەن جاينىڭ كەڭلىك ۋە ئۇزاقلىقلىرىنى كۆرسەتكەن. مىلادىدىن بۇرۇنقى 1-ئەسىردە ئۆتكەن سىترابون جۇغراپىيىلىك كىتابتىن 17نى يازغان،بۇنىڭ سەككىزى ياۋروپانى، ئالتىسى ئاسىيانى، بىرسى ئافرىقىنى( بۇيەردىكى ئافرىقا پەقەت ئافرىقىنىڭ شىمالىي قىسمىنىلا كۆرسىتىدۇ) تەسۋىرلىگەن. شۇندىن ئېتىبارەن جۇغراپىيە ساھەسىدە ئىككى ئېقىم پەيدا بولۇپ، بىر ئېقىم پەقەت يەر يۈزىنى تەسۋىرلەشكە، يەنە بىر ئېقىم ئايرىم-ئايرىم مەملىكەتلەرنى تەسۋىرلەشكە يۈزلەنگەن، كېيىنچىرەك بۇ ئېقىملار تەرەققى قىلىپ، بىرىنچى ئېقىم تەبىئى جۇغراپىيىنى، ئىككىنچى ئېقىم ئەل-يۇرتلارنىڭ ئومۇمىي ئەھۋالىنى تەسۋىرلەيدىغان رايونلار جۇغراپىيسىنى ۋۇجۇتقا كەلتۈگەن.<br />ھازىرقى زامان جۇغراپىيىسى يەر شارىدىكى تەبىئىي ئامىللار بىلەن گومانىتارلىق(ئىنسانىي) ئامىللارنىڭ ئۆز ئارا مۇناسىۋىتىنى، بولۇپمۇ ئۇلارنىڭ بىرى بىرىگە كۆرسىتىدىغان رولىنى تەتقىق قىلىدىغان پەن بولۇپ، تەبىئى جۇغراپىيە(ئومۇمىي تەبىئى جۇغراپىيە، كلىماتولوگىيە، گىئومورفولوگىيە، ھىدرولوگىيە، ئۆسۈملۈك جۇغراپىيىسى، ھايۋانات جۇغراپىيىسى، تۇپراقچىلىق جۇغراپىيىسى، مۇھىت جۇغراپىيىسى...) گومانىتارلىق جۇغراپىيە، ئىقتىسادىي جۇغراپىيە، مەدەنىيەت جۇغراپىيىسى، نوپۇس جۇغراپىيىسى، مەھەللە جۇغراپىيىسى، ساياھەت جۇغراپىيسى، مۇھىتشۇناسلىق، يەر ناملىرى ئىلمى قاتارلىق ساھەلەرنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. «تۈركىي تىللار دىۋانى» دا مۇشۇ ساھەلەرنىڭ ھەممىسىگە بېرىپ چېتىلىدىغان مەلۇماتلار تىلغا ئېلىنغان ۋە تەسۋىرلەنگەن. شۇڭا، مەھمۇت كاشىغەرىي بۈيۈك جۇغراپىيەشۇناس بولۇشقا مۇناسىپتۇر.<br />جۇغراپىيىلىك مۇھىت جەمئىيەت تەرەققىياتىغا زور تەسىر كۆرسىتىدۇ.«جۇغراپىيىلىك مۇھىتنىڭ ھەرقايسى مىللەتلەرنىڭ تارىخىي تەرەققىياتىغا كۆرسىتىدىغان تەسىرى ھەقىقەتەنمۇ سەل قاراشقا بولمايدىغان مۇھىم ئامىل. شۇڭا، گېلىل دۇنيا تارىخىنىڭ تەرەققىيات يۆنىلىشىنى جۇغراپىيىلىك سەھنىدىن ئايرىپ قارىغىلى بولمايدۇ» دەپ كۆرسەتكەن.<br />مەھمۇد كاشىغەرىيمۇ تەكشۈرۈپ تەتقىق قىلىش ئالدىنقى شەرتى ئاستىدا، ئۆز زامانىسىدىكى تۈركىي مىللەتلەر ياشايدىغان كەڭ زىمىننى 15 يىلچە ئايلىنىپ چىقىپ، تەكشۈرۈش نەتىجىسىنى ئۆز ئەسىرى «تۈركىي تىللار دىۋانى»غا مۇجەسسەملىگەن. «تۈركىي تىللار دىۋانى»دا تۈركىي مىللەتلەرنىڭ تىللىرىنى تەكشۈرۈپ سېلىشتۇرغاندىن باشقا، ئۇلار ياشىغان ئەل-يۇرتلارنىڭ جايلاشقان ئورنى، تاغ-دەريالىرى، كۆللىرى، سەھرا-شەھەرلىرى، چۆل-جەزىرىللىرى، ھاۋارايى ۋە باشقا ئەھۋالاردىن مەلۇمات بەرگەن. قەبىلىلەرنىڭ جايلاشقان ئورۇنلىرى، ئۆرپ-ئادەتلىرى، يېمەك-ئىچمەكلىرى توغرىسىدىمۇ كەڭ مەلۇمات بەرگەن. «تۈركىي تىللار دىۋانى»دا يەنە دىھقانچىلىققا دائىر سۆزلەر (زىرائەتلەر، ھەرجايدا ئۆسىدىغان گىياھ-دەرەخلەر)، چارۋىچىلىق ۋە مال-دوختۇرلۇققا دائىر سۆزلەر، ھەر خىل ھايۋانلار، ئۇچار قاناتلاردىن كۆپ ئۇچرايدىغانلىرىنىڭ ناملىرى ۋە ئۇلارنىڭ خۇسۇسىيەتلىرى تونۇشتۇرۇلغان. مەھمۇد كاشىغەرىي تۈركىي تىلىدا سۆزلىشىدىغان مىللەتلەرنىڭ جايلاشقان كەڭ دىيارىنى يەر يۈزىنىڭ يۇمۇلاقلىقى ئۇقۇمى بويىچە قىياسەن خەرىتە قىلىپ سىزىپ بەرگەن. بۇ خەرىتە ئاپتورنىڭ ئۆز تىلى بويىچە «دائىرە» دەپ ئاتالغان(1-خەرىتىگە قاراڭ).<br />مەھمۇت كاشىغەرىي ئۆز ئەسىرىدە «رۇم ئۆلكىسىدىن ماچىنغىچە بولغان تۈرك ئەللىرىنىڭ بويى بەش مىڭ پەرسەخ(پەرسەخ-پارىسچىدا يول ئۆلچىمى بولۇپ، بىر پەرسەخ 6.24km غا تەڭ كېلىدۇ)، ئېنى ئۈچ مىڭ پەرسەخ كېلىدۇ، بۇلارنىڭ ئورنىنى ئېنىق بىلدۈرۈش ئۈچۈن، ھەممىسىنى يەر يۈزى شەكلىدىكى دائىرە ئىچىدە كۆرسىتىپ ئۆتتۈم» دەپ يازغان. تۈركىي خەلقلەرنىڭ زىمىنلىرىدىكى جۇغراپىيىلىك ئۇچۇر مەزكۇر خەرىتە يۈزىدە ئىپادىلەنگەن.«تۈركىي تىللار دىۋانى»نىڭ جۇغراپىيىلىك قىممىتى بۇ خەرىتە ئارقىلىق تېخىمۇ يورۇتۇپ بېرىلگەن.<br />ئېلىمىز ئالىمى جاڭ گۇاڭدا ئەپەندى ئۆز ماقالىسىدە بۇ خەرىتە ھەققىدە توختىلىپ:«تۈركىي تىللار دىۋانى»نىڭ كارتوگرافىيىلىك قىممىتىنى مۆجىزە خاراكتېرلىك يۇقۇرى بالداققا كۆتۈرۈپ، يېڭىلىق سۈپىتىدە تونۇتقان مۇھىم ئامىللارنىڭ بىرى دەل ئەسەرگە كىرگۈزۈلگەن «دائىرە»(يۇمۇلاق) شەكىلدىكى خەرىتىدۇر»دەپ يازغان. مەھمۇد كاشىغەرىينىڭ«دائىرە»(يۇمۇلاق خەرىتە)سى يەر يۇمۇلاق قىياسى بويىچە سىزىلغان بولۇپ، «ئاسىيانىڭ شۇ كەمگىچە يېتىپ كەلگەن ئەڭ مۈكەممەل، ئەڭ قەدىمكى خەرىتىسىدۇر». خەرىتىدە بېرىلگەن زىمىننىڭ دائىرىسى بۇرۇنقىلارسىزىپ چىققان ھەرقانداق خەرىتىدىن كەڭ. خەرىتىنىڭ شەرق تەرىپىدە ياپونىيە، شىمالىدا شىمالىي مۇز ئوكيان، جەنۇبىدا سىرلانكا، غەربىدە ئىبرىيە يېرىم ئارىلى، ئافرىقىنىڭ شىمالىدىكى ئېپىئوپىيە، لىۋىيە قاتارلىق جايلارنىڭ ئورنى كۆرسىتىلگەن. مىلادىدىن بۇرۇنقى4-ئەسىردە ئۆتكەن ھېرودوتنىڭ نەزىرىدىكى دۇنيانىڭ غەربىي تەرىپى ئىبىرىيەگىچە، شەرقىي تەرىپى ھىندىستاننىڭ غەربىي شىمالىدىكى تار چۆللۈكىگىچە،شىمەلىي تەرىپى ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ شىمالىغىچە، جەنۇبىي تەرىپى سەھرايى كەبىرنىڭ جەنۇبىغىچە بولغان زىمىن ئىدى(2-خەرىتىگە قاراڭ)<br />مىلادىدىن بۇرۇنقى 1-ئەسىردە ئۆتكەن پومپونىي مېلا«يەرنىڭ تۈزۈلۈشى»(De citu orbis) ناملىق كىتابىدا ئىككى ئوكيان يەنى غەربىي ئوكيان ۋە شەرقىي ئوكيانلار، شىمالىدىكى بېرتانىيە ۋە سىكىفىيە ئوكيانلىرى بىلەن جەنۇپتا ئېپىئوپىيە دېڭىزى، قىزىل دېڭىز ۋە ھىندى دېڭىزلىرى بىلەن تۇتىشىدۇ» دەپ يازغان (3-خەرىتىگە قاراڭ).<br />پومپونىي مېلادىدىن 100 يىللار كېيىن ئۆتكەن پىتولىمىنىڭ «جۇغراپىيە» ناملىق ئەسىرىدىمۇ بۇنىڭدىن ئارتۇق يەرلەرنىڭ بارلىقى توغرىلىق مەلۇمات بېرىلمىگەن(4-خەرىتىگە قاراڭ).<br />كىشىلەر يۇقىرقى خەرىتىلەرنىڭ ھەممىسى قەدىمقى دەۋرگە خاس، بۇنى ۋاقىت جەھەتتىن 1000يىللار كېيىنكى ئوتتۇرا ئەسىر خەرىتىسى بىلەن ئەلۋەتتە سېلىشتۇرغىلى بولمايدۇ،دىيىشى مۈمكىن. پاكىت سۈپىتىدە مەھمۇد كاشغەرىيدىن كېيىنرەك ئۆتكەن مەشھۇر سەيياھلار تەرىپىدىن سىزىلغان خەرىتىلەرگە سېلىشتۇرۇپ باقساقمۇ بۇنىڭ ئالدىغا ئۆتىدىغان خەرىتىنىڭ تېخى مەيدانغا كەلمىگەنلىكىنى كۆرۈۋالالايمىز. مەسىلەن: 12-ئەسىردىكى مەشھۇر جۇغراپىيىچى،سەيياھ،شىمالىي ئافرىقىلىق ئىدرىس(1160~1100)نىڭ نەزىرىدىكى دۇنيانىڭ كۆرۈنۈشى بېرىلگەن خەرىتىدە ئىپادىلەنگەن جايلارنىڭ دائىرىسىمۇ«دائىرە» دە بېرىلگەن جاينىڭ چوڭلىقىغا يەتمىگەن (5-خەرىتىگە قاراڭ). ھەتتا1490-يىلى سىزىلغان پورتۇگالىيىنىڭ دۇنيا خەرىسىدىكى جايلارنىڭ دائىرىسىمۇ شەرقىي ھىندىتان ۋە جۇڭگونىڭ بىر قىسىم جايلىرىنىلا ئۆز ئىچىگە ئالغان (6-خەرىتەگە قاراڭ).<br />«تۈركىي تىللار دىۋانى»دىكى «دائىرە»دەپ ئاتالغان يۇمۇلاق خەرىتىدە كونا قۇرۇقلۇق ئىپادىلەنگەن بولۇپ، خەرىتىنىڭ شىمالىدىكى جايلاردا قەھرىتان سوغۇق بولىدۇ،ئادەم ياشىمايدۇ،دەپ يېزىلغان. ھازىرقى بىزگە مەلۇم بولغان ئامېرىكا قۇرۇقلۇقى، ئانتاركتىكا،ئاۋسترالىيىلەر تېخى ئىنسانلارغا مەلۇم بولمىغان زىمىنلار ئىدى. شۇڭا، «دائىرە»دە ئۇ جايلار ئۆزىنىڭ ئىپادىسىنى تاپمىغانلىقى تەبىئىي ئەھۋالدۇر. بۇ جايلار 1492-يىلى كولومبونىڭ ئامېرىكىغا، 1498- يىلى ۋاسكادا-گامانىڭ شەرقىي ھىندىستانغا كېلىشى بىلەن كىشىلەرگە مەلۇم بولغان. دۇنيانىڭ يۇمۇلاقلىقى توغرىسىدا قاراشلار مىلادىدىن بۇرۇنلا مەيدانغا كەلگەن. شۇ قاراشلار بويىچە، «دائىرە» سىزىلغان بولسىمۇ،1522- يىلى ماگېللاننىڭ دۇنيانى ئايلىنىپ قىلغان سەپىرىدىن كېيىنلا ئاندىن دۇنيا ھەقىقەتەن شار شەكلىدە ئىكەن، دېگەن قاراش مۇقۇملاشتى. مەھمۇد كاشغەرىينىڭ دۇنيانى يۇمۇلاق، دەپ قىياس قىلىشى تەسادىپىي ئىش ئەمەس. يەرنىڭ شار شەكلىدە ئىكەنلىكى توغرىسىدىكى تەلىماتنى بىرىنچى بولۇپ ئارستوتېل(مىلادىدىن بۇرۇنقى 322~388-يىلى)ئوتتۇرىغا قويغان ئىدى. ئۇنىڭ شاگىرتى دىكېئارخ ۋە ئېراتوسفىنلەرمۇ مۇشۇنداق قاراشتا بولغان. بۇ ئالىملارنىڭ قاراشلىرى ئەرەپ دۇنياسىغا ۋە ئوتتۇرا، مەركىزىي ئاسىيالارغىمۇ تەسىر قىلغان. شۇنىمۇ ئېيتىپ ئۆتۈشكە توغرا كېلىدۇكى، مىلادىيىنىڭ2- ئەسىرلىرىدىن ئوتتۇرا ئەسىرگىچە بولغان ئارىلىقتا جۇغراپىيىنىڭ تەرەققىياتىدا بىر مەھەل توختاپ قېلىش ھالىتى شەكىللەنگەن. ئوتتۇرا ئەسىرگە كەلگەندە يىپەك يولىنىڭ ئوتتۇرىسىدىكى مەركىزىي ۋە ئوتتۇرا ئاسىيالاردا ئىلىم-پەن جۈملىدىن جۇغراپىيە ۋە ئالەم قاراشلىرى يېڭى تەرەققىياتلارغا ئېرىشتى. بۇ زىمىن ھەر خىل مۆجىزىلەرگە تولغان ھېكمەتلىك ماكانغا ئايلاندى. « مۆجىزىلەرنىڭ بىرى تەبىئەتنى بىلىش ھېكمىتىدىن ئىبارەت ئىدى. قەدىمكى مەركىزىي ئاسىيالىقلارنىڭ ئاسترونومىيە، ھاۋارايى، جۇغراپىيە ۋە ھېساپلاش قاراشلىرى ئەڭ قەدىمكى ئادەم يارىلىش ئەپسانىلىرى بىلەن بىللە يىراق ئۆتمۈشتە مەيدانغا كېلىشكە باشلىغان ئىدى. ئىپتىدائىي ئالەم قاراشلرى ئىپتىدائىي كوسمولوگىيىلىك-ئاسترونومىيىلىك قاراشلارنىڭ بىخى ھەم ئۇرۇقى بولدى. يىپەك يولىنىڭ مەركىزىي بەلۋىغىدىكى قەدىمكى ئاھالىلەر توپلىغان ئاسترو-ماتېماتىكىلىق بىلىملەر شەرق بىلەن غەرپنىڭ ئۆلچەش- ھېساپلاش بىلىملىرى بىلەن قوشۇلۇپ يېڭى سېنكىرتىك قاتلام ھاسىل قىلدى. ئەل خارزومى(783~850-يىلى)، فەرغانى(؟~861-يىلى)، فارابى(870~950-يىلى)، ئىبنى سىنا(980~1037-يىلى)، بېرونى(973~1048-يىلى)، ئۆمەر ھەييام (1040~1123-يىلى) قاتارلىق ئۇلۇغۋار ئىلىم ئەھلىلىرى ئۆز پائالىيىتى ۋە ئەسەرلىرى ئارقىلىق ھازىرقى زامان ئاسترو-فىزىكىسىنىڭ ئىلمىي ئۇلىنى قۇردى. بۇلار يىپەك يولىنىڭ مەركىزىي ئوچىقىدا روياپقا چىققان كاتتا ھىكمەت دۇردانىسى».مۇشۇ ھېكمەتلىك دۇنيادا ياشىغان مەھمۇد كاشغەرىيمۇ ئۆز نۆۋىتىدە يېڭى مۆجىزىلەرنى يارىتالىغان.<br />دۇنيانىڭ باشقا جايلىرىدا سىزىلغان خەرىتىلەرنى «دائىرە» خەرىتىسى بىلەن سېلىشتۇرغاندا كىشىلەردە تەبىئىي ھالدا 5000 يىللىق تارىخقا ئىگە جۇڭگودا بەلكىم ياخشى سىزىلغان خەرىتىلەر بولغان بولغىيتى، دىگەن پىكىر توغۇلىدۇ. ۋەتىنىمىزنىڭ ئىچكى رايونلىرىدا مىلادىدىن بۇرۇن ۋە كېيىن خېلى كۆپ خەرىتىلەر سىزىلغان ئەلۋەتتە، ئەپسۇسكى بۇلار بۈگۈنگىچە يېتىپ كېلەلمىگەن، كەلگەنلىرىمۇ «دائىرە» خەرىتىسىدەك مۈكەممەل، ئۈنىۋېرىتسال ئەمەس.<br />بۇ خەرىتىلەر ھەققىدە «جۇڭگو ئېنسكلوپىدىيىسى»(جۇغراپىيە قىسىمى)دا مۇنداق دىيىلگەن: 1700يىللاردىن بۇيان، جۇڭگونىڭ تارقىلىپ يۈرگەن تارىخىي خەرىتىلىرىنىڭ سانى باشقا دۆلەتلەرنىڭكىدىن كۆپ، سەۋىيىسىمۇ ئوخشاش دەۋردىكى باشقا دۆلەتلەرنىڭ ئوخشاش تۈردىكى خەرىتىلىرىنىڭ سەۋىيىسىدىن يۇقۇرى،<br />بىراق ئۇلارنىڭ تۆۋەندىكىدەك كەمچىلىك تەرەپلىرى بار:<br />(1) جۇغراپىيىلىك خەرىتىلەرنى تەگلىك قىلغان بىر قەدەر ئېنىق خەرىتىلەر كەمچىل؛<br />(2) ئۇ خەرىتىلەر پەقەت ئوتتۇرا تۈزلەڭلىك سۇلالىلىرىنىڭ مەمۇرىي رايون دائىرىسىنىلا ئۆز ئىچىگە ئالغان بولۇپ، چەت-چېگرا رايونلار ناھايىتىمۇ تەخمىنىي قىلىنغان ياكى ئاق قالدۇرۇلغان؛<br />(3) ئايرىم خەرىتىلەردىن باشقىلىرىنىڭ ماسىشتابلىرى ناھايىتى كىچىك، سىغىمىمۇ چەكلىك؛<br />(4) مەزمۇنى جەھەتتىن دۆلەت زىمىنىنىڭ مەمۇرىي رايونلار بويىچە تەدرىجىي ئۆزگىرىش تەرەققىياتىنى ئاساس قىلغان بولۇپ، تەبىئىي جۇغراپىيە ۋە باشقا ئىجتىمائىي(گومانىتارلىق) جۇغراپىيىگە دائىر مەزمۇنلار ناھايىتى ئاز؛<br />(5) ھۆججەت- ماتېرىياللارغا ئاساسەن سىزلغان بولۇپ، ئەمەلىي تەكشۈرۈپ ئۆلچەپ سىزىش ناھايىتى ئاز بولغان.<br /><br />خەرىتەشۇناسلىق تارىخىغا ئائىت يۇقىرىدىكى ئەمەلىي پاكىتلىق ماتېرىياللار مەنبىئىگە ئاساسلانغاندا، مەھمۇد كاشىغەرىينىڭ«دائىرە» دەپ ئاتالغان خەرىتىسى يالغۇز جۇڭگو خەرىتەشۇناسلىق تارىخىدىكى بىر مۆجىزە ھىساپلىنىپلا قالماستىن، بەلكى يەنە دۇنيا خەرىتەشۇناسلىق ساھەسىدىمۇ زور شۆھرەتكە ئىگىدۇر.<br /><br />ئۇ تۆۋەندىكىدەك ئالاھىدىلىككە ئىگە:<br /><br />(1) تەرەپ ئۇقۇمى ناھايىتى ئېنىق. «تۈركىي تىللار دىۋانى»دىكى خەرىتىدە تۆت تەرەپ ئۇقۇمى ناھايىتى ئېنىق ئىپادىلەنگەن بولۇپ، شەرق، شىمال، غەرپ ۋە جەنۇپتىن ئىبارەت تۆت تەرەپ سۆزلىرى يۇمۇلاق خەرىتىنىڭ ئەتراپىغا يېزىلغان. قاراخانىلار دەۋرىدىكى خەلقلەرنىڭ كۈن چىقىشنى ئالدى تەرەپ، كۈن پېتىشنى ئارقا تەرەپ، دەيدىغان ئەنئەنىۋى قارىشىنى ئاساس قىلىپ سىزىلغان. خەرىتىنى قولغا ئالغاندا، ئوڭ قول تەرەپ شەرق، سول قول تەرەپ غەرپ، ئۈستى شىمال، ئاستى جەنۇپنى ئىپادىلىگەن. خەرىتىدىكى جۇغراپىيىلىك ئورۇنلارمۇ مۇشۇ تەرتىپتە تىزىلغان. كۆرگۈچىلەرنىڭ مۇشۇ تەرتىپ بويىچە كۆرىشى تەۋسىيە قىلىنغان؛<br /><br />(2) دۆلەت ۋە جايلارنىڭ ئارىلىق ئۇزۇنلۇقلىرى ھازىرقى ۋاقىتتىكى ئارىلىقى بىلەن تەڭ كېلىدۇ. مەسىلەن، تەتقىقاتچىلارنىڭ تەتقىقات نەتىسىگە ئاساسلانغاندا، خەرىتىدىكى ئىسسىقكۆلدىن ياپونىيىگىچە، ئىسسىقكۆلدىن ئېپىئوپىيىگىچە بولغان ئارىلىقنى ئۆلچىگەندە، ھارىزقىغا ئوخشاش چىققان؛<br /><br />(3) شەرتلىك بەلگە ئۇقۇمىغا ئىگە. «تۈركىي تىللار دىۋانى»دىكى خەرىتىدە تاغۇ-دەريالار، شەھەر-قەلئەلەر بىر يۈرۈش شەرتلىك بەلگىلەر ئارقىلىق ئېنىقلىققا ئىگە قىلىنغان. مەسىلەن، تاغ تىزمىلىرى قىزىل رەڭ بىلەن، دېڭىزلار ھاۋا رەڭ بىلەن، دەريا-كۆللەر يېشىل رەڭ بىلەن، قۇملۇقلار سېرىق رەڭ بىلەن ئىپادىلەنگەن. بۇ خىل ئۇسۇل ھازىرمۇ كارتوگرافىيە (خەرىتىشۇناسلىق) ئىلمىدىمۇ ئۆز قىممىتىگە ئىگە؛<br /><br />(4) خەرىتىدىكى شەھەر ۋە ئەل-يۇرتلارنىڭ ئورۇنلاشتۇرۇلىشى، چۆل رايونلاردىكى بوستانلىقلارنىڭ تارقىلىش قانۇنىيىتى بىلەن بىردەك ئىپادىلىنىپ، رەڭمۇ شۇنىڭغا ماسلاشتۇرۇلۇپ بېرىلگەن؛<br /><br />(5) خەرىتىدىكى ئىجادىيلىق كۆپ تەرەپلەردىن ئەينى ۋاقىتتىكى ئىسلام خەرىتەشۇناسلىقىنىڭ كونا قاراشلىرىدىن ھالقىپ چۈشكەن.<br />مەسىلەن، بۇ ھەقتە جاڭ گۇاڭدا ئەپەندى ئۆز ماقالىسىدە مۇنداق دىگەن:« ئاپتور گەرچە ئىسلام مۇرىتى بولسىمۇ،«دائىرە» خەرىتىسىدە مەككە بىلەن مەدىنەنى خەرىتىنىڭ مەركىزىي رايونى ئورنىدا چۈشۈرمىگەن. شۇنداقلا قۇرئاندا تىلغا ئېلىنغان ئىككى دېڭىزدىن باشقا ئۆزى ئىگىلىگەن ئەمىلىي ماتېرىيال ئاساسىدا ھىندى ئوكيان، كاسپىي دېڭىز ۋە يەنە بىر ئۈچ بۇلۇڭ شەكلىدىكى دېڭىزنى خەرىتىگە چۈشۈرگەن.<br />دىمەك، «تۈركىي تىللار دىۋانى»دا سىزىلغان «دائىرە» خەرىتىسىدىكى جۇغراپىيىلىك ئاتالغۇلاردا، ھەم خەرىتىنىڭ ئۆزىدە مۇسۇلمان جۇغراپىيىچىلەرنىڭ ئەسەرلىرىدىكى ئاسمان جىسىم ھادىسىللىرى،ئىقلىم بەلۋىغى نەزەرىيىسى ھەققىدىكى كونا قاراشلارنى تامامەن دىگۈدەك ئىشلىتىلمىگەن.<br /><br /><br /><span style="color: rgb(0, 102, 0);font-size:130%;" >2. «تۈركىي تىللار دىۋانى»نىڭ جۇغراپىيە تەتقىقاتىدىكى رېئال ئەھمىيىتى</span><br /><br />«تۈركىي تىللار دىۋانى» تۈركىيە ۋە ئۆزبېكىستاندا نەشىر قىلىنغاندىن كېيىن، 1981-يىلى شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى تەرىپىدىن ئۇيغۇر تىلىغا نەشىر قىلىنغان ئىدى. بۇ يىل شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى2توملۇق « تۈركىي تىللار دىۋانى»نىڭ تولۇقلانغان نۇسخىسىنى نەشىر قىلىپ جامائەتچىلىك بىلەن يۈز كۆرۈشتۈردى. بۇ مەھمۇد كاشىغەرىي تۇغۇلغانلىنىڭ 1000يىللىقىغا قىلىنغان قىممەتلىك سوۋغا ۋە بىرلەشكەن دۆلەتلەر تەشكىلاتى پەن-مائارىپ-مەدەنىيەت- سەھىيە مەھكىمىسىنىڭ 2008-يىلىنى «2008 مەھمۇد كاشغەرىي يىلى» دەپ ئاتىغانلىقىنى تەبرىكلەش بولۇپ ھىساپلىنىدۇ. مەھمۇد كاشغەرىي يىلىنى تەبرىكلەش ۋە مەھمۇد كاشغەرىي تۇغۇلغانلىقىنىڭ 1000يىللىقىنى (1008-2008) خاتىرىلەش يۈزىسىدىن پايتەختىمىز بېيجىڭدا مەركىزىي مىللەتلەر ئۈنۋېرسىتىتىدا كۆلىمى زور بولغان خەلقئارالىق ئىلمىي مۇھاكىمە يىغىنى ئېچىلدى. ئارقىدىن قەشقەر، ئۈرۈمچىدىمۇ بۇ خىلدىكى ئىلمىي مۇھاكىمە يىغىنى ئېچىلدى.<br />2008-يىلى 12-ئاينىڭ 15-كۈنى شىنجاڭ ئۈنىۋېرسىتىتىدا يەنە 300دىن ئارتۇق ئالىم-مۇتەخەسىسلەر قاتنىشىشى بىلەن ئىلمىي مۇھاكىمە يىغىنى ئېچىلدى. شۇنىڭدەك بۇ يىل يەنە تۈركىيىنىڭ ئەنقەرە، ئىستامبول، رىزە شەھەرلىرىدە، قازاقىستاننىڭ ئالمۇتا شەھىرىدە، تۈركمەنىستاننىڭ ئاشخاباد شەھىرىدە، قىرغىزىستاننىڭ بىشكەك شەھرىدە ئىلمىي مۇھاكىمە يغىنلىرى ئېچىلدى. بۇنىڭ بىلەن دۆلىتىمىز ۋە دۇنيادا «تۈركىي تىللار دىۋانى» قىزغىنلىقى پەيدا بولدى. 2008-يىلىنىڭ ب د ت تەرىپىدىن «2008 مەھمۇد كاشغەرىي يىلى» دەپ ئاتىلىشى دۇنيا مەدەنىيەت غەزىنىسىنى بېيىتىشتا بىزنىڭمۇ ھەسسىمىزنىڭ بارلىقىنى بىلدۈرىدۇ. مەھمۇد كاشغەرىي تۈركشۇناسلىق ئىلمىنىڭ پىشىۋاسى بولۇشتىن سىرت، بىز جۇغراپىيىچىلەرنىڭمۇ پىشىۋايىمىز، شۇنداق ئىكەن بىز مۇشۇ«تۈركىي تىللار دىۋانى» قىزغىنلىقى سېپىدە كېتىۋاتقان قوشۇننىڭ قاتارىدىن ئورۇن ئېلىشقا ھەقلىقمىز، ئەلۋەتتە. «تۈركىي تىللار دىۋانى»نىڭ تەتقىقات ئەھۋالىدىن قارىغاندا، تىلشۇناسلىق دائىرىسىدىكى تەتقىقاتچىلارنىڭ خېلى بۇرۇنلا تەتقىقات ئىشلىرىنى قانات يايدۇرغىنىنى ھېساپقا ئالمىغاندا، جۇغراپىيە ساھەسىدىكى تەتقىقاتلار تېخى ئەسەر بىلەن تونۇشۇش باسقۇچىدا تۇرماقتا. شۇ تونۇشۇش باسقۇچىنى داۋاملاشتۇرۇش ۋە «تۈركىي تىللار دىۋانى»نىڭ جۇغراپىيىگە قوشقان تۆھپىلىرىنى تونۇشتۇرۇش يۈزىسىدىن يېزىلغان ماقالىلارنىڭ قوشۇمچىسى سۈپىتىدە بۇ ماقالىنى يازدۇق. بىز بۇنىڭدىن كېيىن، «تۈركىي تىللار دىۋانى»دىن ئىبارەت بۇ ئەسەرنى تونۇشتۇرۇش بىلەنلا چەكلەنمەي، ئۇنى جۇغراپىيە نۇقتىسىدىن چىقىپ جۇغراپىيە ساھەسى بويىچە تەتقىق قىلىشىمىز ھەم ئۇنى بۈگۈن ئۈچۈن خىزمەت قىلدۇرۇشىمىز لازىم. چۈنكى «تۈركىي تىللار دىۋانى» جۇغراپىيىنىڭ ھەر قايسى ساھەلىرىنى قىممەتلىك مەنبەلەر بىلەن تەمىن ئىتىدۇ. شىنجاڭ جۇغراپىيىسىنى تەرەققىي قىلدۇرۇشتىمۇ ناھايىتى مۇھىم رېئال ئەھمىيەتكە ئىگە.<br /><br /><span style="color: rgb(0, 0, 153);font-size:130%;" >2- (1) «تۈركىي تىللار دىۋانى» شىنجاڭ جۇغراپىيىسىنىڭ تەرەققىياتىغا مۇھىم تەسىر كۆرسىتىدۇ</span><br /><br />جۇغراپىيە تەتقىقاتى يولىدا مەھمۇد كاشىغەرىي روھى بىزنىڭ ئۈگۈنۈش ئۈلگىمىز بولۇپ قالىدۇ.<br />«تۈركىي تىللار دىۋانى»دىن ئىبارەت جۇغراپىيىلىك مەلۇماتلارنى ئۆز ئىچىگە ئالغان ئېنسكلوپېدىيىلىك ئەسەرنى ئوقۇغاندىن كېيىن، شىنجاڭ جۇغراپىيىسىنىڭ تەرەققىياتىنى بىر قۇر ئەسلىمەي تۇرالمايمىز. رايونىمىزدا جۇغراپىيە تەتقىقات ئورۇنلىرى، ئالىي مەكتەپلەردىكى جۇغراپىيە فاكولتېتلىرى دۆلەتنىڭ پىلانىغا ماسلىشىپ نۇرغۇن ئىشلارنى قىلدى. بىزنىڭ بۇ يەردە دېمەكچى بولغىنىمىز، ئۇيغۇر جۇغراپىيىچىلىقى بۇ ساھەدە بەزى ئىشلارنى قىلغان بولسىمۇ، لېكىم ئۇيغۇر مەتبەئەچىلىكى تەرەققىي قىلىپ بۈگۈنكى كۈنگە كەلگىچە بولغان ئارىلىقتا ئىنسانىيەتنىڭ ئاپىرىدىگاھىلىرىدىن بولغان «شىنجاڭ» توغرىسىدا (شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونىنىڭ خەرىتىلەر توپلىمىنىڭ ئىككى قېتىملىق نەشىر قىلىنىشى بۇنىڭ سىرتىدا) ئۇيغۇر ئاپتورلار ئۆزى يازغان بىرەر پارچە چوڭ ھەجىملىك جۇغراپىيىلىك ئىلمىي ئەسەرنى ۋۇجۇتقا چىقارغىنىمىز يوق. يەنە كېلىپ بۇ ھەقتىكى بەزى مەلۇماتلارنى پەقەت چەت ئەل ئالىملىرى ۋە ئېلىمىزدىكى ھەرقايسى مىللەت ئالىملىرىنىڭ ماقالە- ئەسەرلىرىدىن كەلتۈرۈلگەن ئازغىنا ستاتىسكىلىق ماتېرىياللار ئارقىلىق تەھلىل قىلىپ پىششىقلىغىنىمىزنى ئويلىغىنىمىزدا، بۇنى مەھمۇد كاشغەرىينىڭ «تۈركىي تىللار دىۋانى»نى تۈرك ئەللىرىنى 15 يىل كېزىپ چىقىپ، بەش يىل ياقا يۇرتتا يەنى باغدادتا ئولتۇرۇپ يېزىپ چىققانلىغىنى ئويلىساق، ھىچ يەرگە بارماي تۇرۇپ، ئۆيدە ئولتۇرۇپلا ھەممە جاينىڭ ئەھۋالىنى بىلگىلى بولىدىغان مۇشۇنداق ئەۋزەل شارائىت ۋە ئۇچۇر دەۋرىدە تۇرۇپمۇ، شىنجاڭ جۇغراپىيسىگە ئائىت پەخىرلەنگىدەك، كىشىلەرگە سوۋغا قىلغۇدەك جۇغراپىيىلىك ئەسەرلەرنى ئۇيغۇر تىلىدا ھۇجۇتقا چىقىرالمىغانلىقىمىز ئۈچۈن خىجىللىق ھىس قىلماتىمىز. بىز مەھمۇد كاشغەرىينىڭ جاپالىق تەكشۈرۈپ تەتقىق قىلىش، تەتقىق قىلىش، تەتقىقات نەتىجىسىنى ئىلمىي نەتىجىگە ئايلاندۇرۇشتەك ئېسىل روھىدىن ئۈگىنىپ، يېڭى نەتىجىلەرنى يارىتىش ئارقىلىق ئانا يۇرت جۇغراپىيىسىگە دائىر تەتقىقاتنى يېڭى باسقۇچقا كۆتىرىشىمىز، خىجالەت تۇيغۇسىنى شەرەپ تۇيغۇسىغا ئايلاندۇرۇشىمىز لازىم.<br />«تۈركىي تىللار دىۋانى» يەنە شىنجاڭ يەر ناملىرى تەتقىقاتىنى ئىلمىي ئاساس بىلەن تەمىنلەيدۇ ھەم ئىلگىرى سۈرىدۇ. يەر ناملىرى- جۇغراپىيىلىك ناملار كۆپۈنچە ئەھۋاللاردا تارىخىي جەريان بىلەن بەكرەك مۇناسىۋەتلىك بولىدۇ. شىنجاڭنىڭ يەر ناملىرىغا دائىر تەتقىقاتلار ئەگەر «تۈركىي تىللار دىۋانى» تەتقىقاتى بىلەن بىرلەشتۈرۈلسە، ئۇنىڭ ئىشەنچىلىك دەرىجىسى تېخىمۇ يۇقۇرى بولىدۇ. « تۈركىي تىللار دىۋانى» دىكى 106 جۇغراپىيىلىك نامنىڭ 76سى شەھەر نامى بولۇپ، بىزنىڭ تەتقىق قىلىشمىزنى كۈتۈپ تۇرماقتا. «تۈركىي تىللار دىۋانى»دىكى تاشكەنت (شاش)كوساك، قەشقەر، يەركەند، كېرىيە، چەرچەن، كاسپىي دېڭىزى(بەھرى ئوبىسكۈن)، خارەزىم(خاۋەرەزىم)، ئامۇ دەريا(جەيھۇن)، تاراز(جامبۇل)،خوتەن قاتارلىق مەركىزىي ۋە ئوتتۇرا ئاسىيا يەر ناملىرىدىن باشقا، ئەتراپتىكى خوراسان،كەشمىر، ھىندىستان، ماچىن(جۇڭگو)، ياپونىيە(جەپارقا) ۋە باشقا ناملار ھازىرغىچە ئۆز نامى بىلەن ئاتىلىپ كېلىۋاتقان جايلاردۇر. بىز يەر ناملىرى تەتقىقاتى جەريانىدا، دىيارىمىزدىكى يەر ناملىرىنىڭ نىمە دەپ ئاتىلىدىغانلىقى، مەنىسى قاتارلىقلارنىلا ئەمەس، مۇھىمى ئەسلى نامىنى، يەنى ئەزەلدىن ساقلىنىپ كېلىۋاتقان نامىنى قوغدىشىمىز لازىم ئىدى. ئەپسۇس، ئەمەلىيەتتە بۇنداق قىلالمىدۇق. مەسىلەن،«دائىرە» دەپ ئاتالغان خەرىتە ۋە ھازىرمۇ يەركەند دەپ ئاتىلىۋاتقان جۇغراپىيىلىك نام يەنى يەركەند دەرياسى بەزى نوپۇزلۇق قەلەمكەشلەر، ئالايلۇق قۇربانجان ئابلىمىت، نىياز كېرىمى، فېڭ جىۋېن قاتارلىقلار تەرىپىدىن تۇرۇپلا «زەرەپشان»غا ئايلاندۇرۋېتىلدى. بۇنىڭغا ئەگىشىپ بەزىلەر «زەرەپشان»نى چاي ماركىسى قىلسا، ۋە بەزىلەر رېستۇران، مېھمانخانا نامى قىلىۋاتىدۇ. بۇلار «زەرەپشان» دىگەن نامنى ماركا ئورنىدا ياكى بىرەر جاينىڭ نامى قىلسا، ئۇ ئۆزىنىڭ ئىشى، لېكىن بولمىغان يېرى ئۇلار «زەرەپشان» دىگەن نامنىڭ خەنزۇچە نامىنى «叶尔羌河» (يەركەن دەرياسى) دەپ ئېلىۋاتىدۇ، بۇنداق بولغاندا «زەرەپشان»دىگەن شۆزدىن «يەركەند» دىگەن مەنا چىقىدۇ. ئەپسۇسلىنارلىقى شۇكى، دۆلەتلىك ياكى ئاپتونوم رايونلۇق ئۆلچەپ-سىزىش ئىدارىسى تەرىپىدىن تۈزۈپ نەشىر قىلىنغان ئەڭ نوپۇزلۇق خەرىتىلەر توپلىمىنىڭ ئۇيغۇرچىسىدىمۇ يەركەن دەرياسى يەنى «叶尔羌河» «‹زەرەپشان» قىلىۋېتىلگەن. مەسىلەن، جۇڭگو خەرىتە نەشرىياتى بىلەن شىنجاڭ پەن-تېخنىكا نەشرىياتى بىرلىشىپ 2005-يىلى نەشىر قىلغان «شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونى خەرىتىلەر پوپلىمى»دا (بۇ يېڭى نەشىر قىلىنغان خەنزۇچە ئاتلاستىن تەرجىمە قىلىنغان)،تارىختىن بېرى يەركەند دىگەن نام قوللىنىلىپ كېلىۋاتقان ئەزىم دەريا - يەركەند دەرياسى«叶尔羌河»نى ئۇيغۇرچە ئىپادىلىگەندە خاتا ھالدا «زەرەپشان» دەپ ئالغان. يېقىندىن بېرى، بەزى ئاخبارات ئورۇنلىرىنىڭ كۆرسىتىش ۋە ئاڭلىتىش پروگراممىلىرىدىمۇ «يەركەن دەرياسى»نى «زەرەپشان دەرياسى» دەپ ئاتايدىغان؛ بەزى ناخشا تېكىستلىرىدە «زەرەپشان»نى «يەركەند» دەرياسىنىڭ ئورنىغا قويىدىغان ئەھۋاللار پات-پات كۆرۈلمەكتە. بۇ خاتالىقلار بولۇپمۇ، ئاتلاستىكى خاتالىق چوقۇم تۈزىتىلىشى لازىم. ھەيران قالارلىقى شۇكى، ئاتلاسنى نەشىر قىلىشنىڭ ئالدىدىكى تەكشۈرۈپ بېكىتىشكە قاتناشقان جەمىئيەتتە مەلۇم تەسىرى بار، نوپۇزلۇق ئەرباپلارنىڭ «يەركەند» بىلەن «زەرەپشان»نىڭ پەرقىنى بىلمەي تۇرۇپ خاتالىققا يول قويغانلىقىدۇر.<br />كېسىپ ئېيتىش كېرەككى، شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونى تەۋەسىدە «زەرەپشان» دىگەن دەريا يوق. «زەرەپشان» دىگەن نامغا ئامراق كىشىلەرنىڭ «زەرەپشان»نىڭ نەدە ئىكەنلىكىنى بىلىۋېلىشى ئۈچۈن، تۆۋەندىكى «زەرەپشان»لارنى قوشۇمچە قىلىدۇق.<br />(1) زەرەپشان- ئۆزبېكىستاننىڭ بۇخارا ۋىلايىتىگە جايلاشقان شەھەر بولۇپ، ئۆزبېكىستان ئالتۇن ئىشلەپچىقىرىش سانائىتىنىڭ مەركىزى<br />(2) زەرەپشان- تاجىكىستان بىلەن ئۆزبېكىستان جۇمھۇرىيىتى تەۋەسىدىكى شەرقتە تۈركىستان تاغ تىزمىسى، ئالاتاۋ تىزمىسى ۋە زەرەپشان تاغ تىزمىلىرىنىڭ تۇتاشقان ئېگىز جايىدىن باشلىنىپ غەرپكە قاراپ ئېقىپ، سەمەرقەنت، بۇخارا ۋىلايەتلىرىدىن ئېقىپ ئۆتىدىغان دەريانىڭ نامى، ئۇزۇنلۇقى 781km دىن ئاشىدۇ. سەمەرقەنت، بۈخارا، كاتتا قورغان، ناۋايى، كاگان قاتارلىق شەھەرلەرنى سۇ بىلەن تەمىنلەيدۇ.<br />(3) زەرەپشان- تاجىكىستان بىلەن ئۆزبېكىستان تېررىتورىيىسىدىكى تاغ تىزمىسى.<br />(4) زەرەپشان- ئۆزبېكىستان جۇمھۇرىيىتىدىكى سەمەرقەند شەھىرىنىڭ شەرقىي تەرىپىگە ئۇدۇل كېلىدىغان تەبىئىتى قوغدىلىدىغان ھايۋانات باغچىسى.<br />(5) زەرەپشان- تاجىكىستان جۇمھۇرىيىتىنىڭ غەربىي شىمالىدىكى ياغناپ دەرياسىنىڭ بويىغا جايلاشقان بىر كىچىك يېزا.<br />(زەرەپشان دەرياسىنىڭ تەپسىلاتىنى مۇشۇ سان ژورنالنىڭ 204- بېتىدە ئايرىم مەلۇمات قىلىپ بەردۇق. تەھرىردىن)(ئاخىرىغا قوشۇمچە قىلىپ يوللاپ قويغۇم.)<br />يەركەن دەريسى تارىم دەرياسىنىڭ ئۈچ چوڭ مەنبە ئېقىنلىرىنىڭ بىرى سانىلىدۇ، ئۇ قۇرۇم تاغلىرىنىڭ شىمالىي يانباغرىدىكى رەسكەم دائىرىسىدىن باشلىنىدۇ. دەريا باش ئېقىنىدا كۈلچىن دەرياسى بىلەن تاشقورغان دەرياسىدىن ئىبارەت ئىككى تارماق ئېقىننىڭ قوشىلىشىدىن شەكىللىنىدۇ. يەكەن، پوسكام، مەكىت، مارالبېشى ناھىيىلىرىنى سۇ بىلەن تەمىنلەيدۇ. مەنبەدىن تاكى شورچاقتىدا تارىم دەرياسىغا قۇيۇلغىچە بولغان دەريا ئۇزۇنلۇقى 1165 كىلومېتىر، دەريا ساھىلىنىڭ كۆلىمى 96500 كۋادرات كىلومېتىر كېلىدۇ.<br /><br /><span style="color: rgb(0, 0, 153);font-size:130%;" >2- (2) «تۈركىي تىللار دىۋانى» تەتقىقاتى يەنە جۇغراپىيىلىك ئاتالغۇلار تەتقىقاتىنى ئىلگىرى سۈرىدۇ</span><br /><br />ئۇيغۇرچە جۇغراپىيە قوللانمىلىرىدا قوللىنىپ كېلىۋاتقان ئاتالغۇلارنىڭ ئىچىدە چەتتىن كىرگەن ئاتالغۇلار كۆپ سالماقنى ئىگىلەيدۇ. شۇڭا، بەزى چەتتىن كىرگەن ئاسان چۈشەنگىلى بولمايدىغان، ئۆز تىلىمىزنىڭ ئىچىدىن ئىزدەپ ئات قويساق تامامەن بولىدىغانلىرىنى «تۈركىي تىللار دىۋانى» دىكى سۆزلەردىن ئىزدىسەك بولامدۇ-يوق؟ بۇ ھەقتە ئىزدىنىپ كۆرۈشىمىزگە توغرا كېلىدۇ. بۇرۇن بىزنىڭ تىلىمىزدىكى «يار»، «يارداڭ»، «توقاي»، «تاقىر»(تۈركىي تىللار دىۋانىدىكى ئىستىمال مەنىلىرى تېتىر،تېقىر)، «قۇرۇم»، «قىر»(خاقاسلار خىر دەيدۇ)، «مىئاندىر»، «تايغا»، «تەڭگە»، «بازار»، «كارىز» قاتارلىق گىئومورفولوگىيىلىك ۋە ئىقتىسادىي جۇغراپىيىلىك ئاتالغۇلار روس تىلىغا، بۇ ئارقىلىق ئېنگىلىز تىلىغا، بەزىلىرى ھەتتا خەنزۇ تىلىغا سىڭىپ كىرگەن. مەسىلەن، جوڭگو شىنجاڭ ئالتاي رايونىغا يېقىن بىر چېگرا رايونى بولۇپ، كىراسنويار، دەپ ئاتىلىدۇ. بۇ جايدا «يار» سۆزى بىر دەريا جىلغىسى ئورنىدا قوللىنىلغان. تايغا ئەسلى تۈركىي خەلقلەردىن تۇۋالار ياشايدىغان جايدا يىڭنە يوپۇرماقلىق ئورمان ئۆسىدىغان جايلارنى كۆرسىتەتتى. (ئالتاي تۈرك تىل سىستىمىسىغا كىرىدىغان موڭغۇللاردىمۇ تايغا دەيدۇ)، روسلار بۇ زىمىنغا كەلگەندىن كېيىن، يىڭنە يوپۇرماقلىق ئورمان بار رايوننى ۋە شۇ خىل ئۆسۈملۈك بەلۋىغىنى يىڭنە يوپۇرماقلىق ئورمان رايونى ياكى بەلۋىغى دىگەن مەنادا «تايگا» دەپ ئاتىغان. چۈنكى روسلاردا «غ» ھەرپى بولمىغاچقا، ئۇنى «گ» ھەرىپى بىلەن ئىپادىلىگەن، كېيىن بۇنى ئېنگىلىزلارمۇ «تايگا» پېتى قوبۇل قىلغان. خەنزۇلارمۇ ئاھاڭ تەرجىمىسى بويىچە تەيجا ئورمىنى(泰加林) دەپ قوبۇل قىلغان. يەنە روس ۋە خەنزۇلار «توقاي» دېگەن سۆزنى ئاھاڭ تەرجىمىسى بويىچە «توگاي» دەپ قوبۇل قىلغان. چۈنكى چۆللەردىن ئېقىپ ئۆتىدىغان دەريانىڭ ئىككى قاسنىقىدىكى ئورمان مەنزىرىسى روس ۋە خەنزۇ رايونلىرىدا ئۇچرىمايتتى. شۇڭا، ئۆز پېتى قوللانغان.«تاقىر» سۆزى روسچە ماتېرىياللاردا ئاھاڭ تەرجىمىسى بويىچە «تاكىر» دەپ قوللىنىلىدۇ. چۈنكى بۇ خىل مەنزىرە ياۋروپادىكى روس رايونلىرىدا بولمىغاچقا، روسلار ئۆزلىرىنىڭ گېئومورفولوگىيە ئىلمىگە دائىر ماتېرىياللىرىدا شۇ پېتى قوللانغان. گېئومورفولوگىيە ئىلمىدە يىلاننىڭ مېڭىشىغا ئوخشايدىغان، غەرپكە، جەنۇپقا،شىمالغا بۇرۇلۇپ ئاقىدىغان دەريا ئېقىنىنى مېئاندىر شەكلىدىكى دەريا دەيدۇ. بۇمۇ بۇرۇنقى مېئاندىر تاللارنىڭ يۇرتىدىكى مېئاندىر (مىئاندرىس) دەرياسىنىڭ نامى، بۇ دەريا دەل شۇنداق ئاقىدۇ. «تەڭگە» بۇرۇنقى پۇل نامى بولۇپ، روسلاردا ئەينى زاماندا تېخى پۇل نامى بولمىغانلىقتىن، دەسلەپ بۇ ئاتالمىنى پۇلنىڭ نامى قىلىپ، ئاھاڭ تەرجىمىسى بويىچە «دېنگى» دەپ قوبۇل قىلغان (ھازىر قازاقىستاندا پۇلنى تەڭگە دەپ ئاتايدۇ).<br />دېمەكچى بولغىنىمىز، بىزنىڭ تىلىمىزدا بەزى جۇغراپىيىلىك ناملار بۇرۇنلا قويۇلغان. باشقا تىللاردىن ئاتالغۇ قوبۇل قىلىش نورمال ئىش، لېكىن، تېپىلسا ئىلاجى بار ئۆزىنىڭ ئانا تىل بايلىقىدىن قېزىپ چىقىپ، شۇ ئاتالغۇغا ۋارىسلىق قىلغان ياخشى. «تۈركىي تىللار دىۋانى» تەتقىقاتى دەل بۇ جەھەتتە بىزگە يېقىندىن ياردەم بېرەلەيدۇ. «تۈركىي تىللار دىۋانى» بىزنىڭ قىممەتلىك مەدەنىيەت مىراسلىرىمىزدىن بىرىدۇر. ئۇنىڭغا ۋارىسلىق قىلىش بىزنىڭ مۇناسىپ بۇرچىمىزدۇر. شۇڭا بىز، تۈركىي تىلىدا سۆزلىشىدىغان مىللەتلەر ئارىسىدىكى سېلىشتۇرما تىلشۇناسلىق ئىلمىنىڭ ئاساسچىسى سانىلىدىغان، شۇنداقلا تۈركىي تىلىدا سۆزلىشىدىغان مىللەتلەرنىڭ تىلى، ئۆرپ-ئادىتى ۋە جۇغراپىيىلىك جايلىشىش ئەھۋالى ھەققىدە بىۋاستە ماتىرىيال سۈپىتىدە مەلۇمات بېرىدىغان ئېنسكلوپېدىيىلىك قامۇس- «تۈركىي تىللار دىۋانى»نى چوڭقۇر تەتقىق قىلىپ، ئۇنىڭدىن تولۇق پايدىلانساق، ئۇنىڭ جۇغراپىيىلىك قىممىتىنى بۈگۈن ئۈچۈن تېخىمۇ ياخشى خىزمەت قىلدۇرالايمىز.<br /><br /><a onblur="try {parent.deselectBloggerImageGracefully();} catch(e) {}" href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhgJ1Jzgz1lTv-swtPvoKnuQDLVFbgxUAoWVHYAMolANsnucszll9B879n4H7SyM_kl5r-TYdm2prS61Xj0NkW9gFpnL9ToTH5oeYzOihZpGOZq1ITPMjIU2n0DTOQ6_Wxul5AVjyA_AN4/s1600-h/x-1.jpg"><img style="margin: 0px auto 10px; display: block; text-align: center; cursor: pointer; width: 274px; height: 400px;" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhgJ1Jzgz1lTv-swtPvoKnuQDLVFbgxUAoWVHYAMolANsnucszll9B879n4H7SyM_kl5r-TYdm2prS61Xj0NkW9gFpnL9ToTH5oeYzOihZpGOZq1ITPMjIU2n0DTOQ6_Wxul5AVjyA_AN4/s400/x-1.jpg" alt="" id="BLOGGER_PHOTO_ID_5313503576206143538" border="0" /></a><br /><br /><a onblur="try {parent.deselectBloggerImageGracefully();} catch(e) {}" href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEibSy7Ryst0p1JDKzMLBdJrL4VPktcG95hLj4zTKgGC7hwY_cJK2Z0EhuJ-4ESFfrnjMBXzV-aldeSAUFa1DR3EkLpjBjH4e8qX1XUpoimq7ltnwjWtgRsiP_PRLHvKgQTyYVGuoWOG3hg/s1600-h/x-2.jpg"><img style="margin: 0px auto 10px; display: block; text-align: center; cursor: pointer; width: 274px; height: 400px;" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEibSy7Ryst0p1JDKzMLBdJrL4VPktcG95hLj4zTKgGC7hwY_cJK2Z0EhuJ-4ESFfrnjMBXzV-aldeSAUFa1DR3EkLpjBjH4e8qX1XUpoimq7ltnwjWtgRsiP_PRLHvKgQTyYVGuoWOG3hg/s400/x-2.jpg" alt="" id="BLOGGER_PHOTO_ID_5313503571273039346" border="0" /></a><br /><span style="color: rgb(0, 0, 153);">مەنبە: قۇرغاق رايونلار جۇغراپىيىسى 2008-يىللىق4-سان.</span><br /><br /><br />قوشۇمچە:<br /><br /><span style="color: rgb(255, 0, 0);font-size:130%;" >«زەرەپشان» ھەققىدە قىسقىچە مەلۇمات</span><br /><br />زەرەپشان (پارىس-تاجىكچە زەر- ئالتۇن، ئافشان-چاچقۇچى-چاپار) تاجىكىستان ۋە ئۆزبىكىستاندىكى دەريا. تارىخىي مەنبەئەلەردە پولستىمېت،نومىق، رۇدى مۇساف، ھاراكوم، رۇدى شارف ياكى رۇدى ژارف(چورف)، سومژان، ۋادىي ئۇسسۇفد، ناھىر ئۇل-بۇخارا،دەريائىي كۇھەك قاتارلىق ناملار بىلەن تىلغا ئېلىنىدۇ. 18-ئەسىردىن باشلاپ ئاندىن زەرەپشان دەپ ئاتالغان. دەريانىڭ ئۇزۇنلۇقى 781 كىلومېتىر، دەريا باسسېيىنىسىنىڭ (ھەۋزىنىڭ) مەيدانى 41مىڭ 860 كۋادرات كىلومېتىر. ھەۋزىنىڭ تاغلىق قىسمىنىڭ مەيدانى 17مىڭ 710 كۋادرات كىلومېتىر. زەرەپشان دەرياسى تۈركىستان، زەرەفشان ۋە ئالاي تاغلىرى تۇتاشقان جاي-ماستچوھ(كۆكسۇ) تاغ تۈگىنىدىكى مۇزلۇقتىن ماستچوھ دەرياسى نامى بىلەن باشلىنىدۇ. 200 كىلومېتىرچە ئاققاندىن كېيىن، ئۇنىڭغا فاند دەرياسى قوشۇلۇپ زەرەفشان دەپ ئاتىلىدۇ. يەنە 100كىلومېتىرچە ئاققاندىن كېيىن، تاجىكىستان تەۋەسىدىن چىقىپ ئۆزبىكىستاننىڭ سەمەرقەند ۋە بۇخارا ۋىلايەتلىرىدىن ئېقىپ ئۆتىدۇ. سەمەرقەند، كاتتا قورغان، ناۋايى ۋە بۇخارا، كاگان قاتارلىق شەھەرلەرنى سۇ بىلەن تەمىنلەيدۇ. قەدىمكى زاماندا زەرەفشان سۈيى ئامۇ دەرياغا قۇيۇلغان دېگەن پىكىرلەرمۇ بولغان، لېكىن، كونا تارىخىي مەنبەلەردە بۇ ھەقتە ئېنىق مەلۇماتلار يوق ئىدى. مەسىلەن ئالىكساندىر ماكىدونىسكىنىڭ تارىخچىسى كىۋىنت كۇرتسې رۇف ۋە يۇنان جۇغراپىيىچىسى سترابون (مىلادىدىن ئىلگىرىكى1-ئەسىر) پولىتىمېت (زەرەپشان) قۇمغا سىڭىپ كېتىدۇ دەپ يېزىشقان، بىراق ھافىز ئابدۇئابى كۆھەك(زەرەفشان) سۈيى ئامۇ دەرياغا يېتىپ بارىدۇ، دەيدۇ. يا.ف.غۇلاموۋ زەرەپشان دەرياسىنىڭ ئامۇ دەرياسىغا قۇيۇلغانلىقى توغرسىدىكى ئىزلارنىڭ بارلىقىنى ئېنىقلىغان.<br />زەرەفشان-ئۆزبېكىستان جۇمھۇرىيىتىنىڭ بۇخارا ۋىلايىتىدىكى شەھەر بولۇپ، بۇخار شەھىرىدىن 200كىلومېتىرچە شىمالغا جايلاشقان. قىزىلقۇم چۆللىكىنىڭ مەركىزىي قىسمىدا، تامدى تېغىنىڭ غەربىي يانباغرىدا، مۇرۇنتاۋ ئالتۇن كېنىنىڭ ئېچىلىشىغا ئەگىشىپ، 1967-يىلى شەھەر بولۇپ قۇرۇلغان. ھازىر ئۆزبېكىستاننىڭ ئالتۇن قېزىپ چىقىرىش سانائىتىنىڭ مەركىزىي شەھىرى ھېسابلىنىدۇ.<br />(« ئۆزبىك سوۋېت ئېنسكلوپېدىيىسى»دىن ئېلىپ جۇغلاندى)<br /><br />م<span style="color: rgb(255, 0, 0);">ەنبە: قۇرغاق رايونلار جۇغراپىيىسى 2008-يىللىق4-سان</span><br />********************************<br /><span style="color: rgb(0, 0, 153);">http://www.orkhun.com/BBS/read.php?tid=2446</span><br />********************************<br /><br /></div></div></span>uzunjahanhttp://www.blogger.com/profile/16968663042240190902noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-7183981134978492760.post-59051030104137534132009-03-04T01:08:00.004+08:002009-03-04T02:14:40.063+08:00مەھمۇد كاشغەرىي ئىزىدىن-مىرسۇلتان ئوسمانوۋToluq Teksti<br /><span class="fullpost"><br /><br /><div style="text-align: right;"><br /><span style="color: rgb(0, 102, 0);font-size:180%;" >مەھمۇد كاشغەرىي ئىزىدىن - مىرسۇلتان ئوسمانوۋ</span><br /><br /><br /><span style="color: rgb(255, 0, 0);">(ئەدەبىي خاتىرە)</span><br /><br /><br /><span style="color: rgb(0, 0, 153);font-size:180%;" >غالىب بارات ئەرك</span><br /><br /><br />تىلدا خەلقنىڭ بارلىقى، ئۇنىڭ پۈتۈن ۋەتىنى گەۋدىلىنىدۇ... تىل خەلقنىڭ ئۆتمۈشى، ھازىرى ھەم كېلىچەك ئەۋلادىنى مۇستەھكەم بىر پۈتۈنلۈككە، تارىخىيلىق ۋە جانلىقلىق جەھەتتە جىپىسلىققا ئايلاندۇرغۇچى ئەڭ ھاياتىي ، ئەڭ باي، ئەڭ مۇستەھكەم ۋاستىدۇر.<br /> - ك. د. ئوشنىسكىي<br /><br />ئانا تىل - مىللەت مەۋجۇتلۇقىنىڭ يىلتىزى. ئانا تىلنى ئۆگىنىش ۋە قوللىنىش، راۋاجلاندۇرۇش، ئەنە شۇ تىل ئارقىلىق تىلى چىققان ھەر قانداق بىر كىشىنىڭ باش تارتىپ بولمايدىغان مەسئۇلىيىتى، بۇرچى شۇنداقلا ئانا تىل ئالدىدىكى قەرزى.<br />بىر نېمىس ئالىمى شۇنداق دەيدۇ: «بىر مىللەتنىڭ تىلى شۇ مىللەتنىڭ روھى، بىر مىللەتنىڭ روھى شۇ مىللەتنىڭ تىلىدۇر».<br />ئۇيغۇر تىلى نەچچە مىڭ يىللىق تارىخنى باشتىن كەچۈرۈپ دەۋرىمىزگە يېتىپ كەلدى. ئورخۇن – يېنسەي ۋادىسىدىكى مەڭگۈ تاش پۈتۈكلىرىدىن ھېسابلىغاندىمۇ، ئاز بولمىغان مىللەتسۆيەرلەر ئانا تىلىمىزنىڭ ساپلىقى، مەۋجۇتلۇقى، روناق تېپىشى ئۈچۈن ئۆزىنىڭ بۇرچىنى ئادا قىلىپ كەلگەن.<br />11– ئەسىردىكى ئۇلۇغ ئالىمىمىز مەھمۇد كاشغەرىنى ئالساق، ئەرەب تىلى بىلەن بەيگىدىكى ئاتتەك چېپىپ كېتىۋاتقان ئانا تىلنىڭ ئۇتۇقى ئۈچۈن مېھنەت قىلىپ، «تۈركىي تىللار دىۋانى»دەك مەڭگۈلۈك ئابىدىنى بارلىققا كەلتۈرگەن ئىدى.<br />16– ئەسىردە ياشىغان بۈيۈك شائىر، مۇتەپەككۇر ئەلشىر نەۋائىي ئۆزىنىڭ «خەمىسە»سى ۋە باشقا ئەسەرلىرى بىلەن تىلىمىزنىڭ يۈكسەك پەللىسىنى يارىتىش بىلەن بىرگە، «مۇھاكەمەتۇل لۇغەتەيىن» ناملىق ئەسىرى بىلەن «ئەرەب تىلى ھەسەلگە ئوخشايدۇ، پارس تىلى شېكەرگە ئوخشايدۇ» قارىشىغا «تۈركىي ھۈنەرەست» قارىشىنى قوشۇپ، پارسگۇيلىقتىن تۈركىگۇيلىققا يەنى تۈركىي - ئۇيغۇر تىلىنى قەدىرلەشكە يول ئاچقان ئىدى.<br />ئانا تىلنىڭ ساپلىقى ۋە تەرەققىياتى ئۈچۈن بارلىقىنى بېغىشلىغان سېڭقۇسەلى تۇتۇڭ، مەھمۇد كاشغەرىي، يۈسۈپ خاس ھاجىپ، ناسىرىددىن رابغۇزى، ئەلشىر نەۋائىي، ئابدۇرېھىم نەزارىيلارنى تىلغا ئېلىش بىلەن بىرگە، نام شەرىپى بىزگە نامەلۇم بولغان «ئىدىقۇت مەھكىمىسى سۆزلۈكى»(توغرىراق تەرجىمە قىلساق «ئۇيغۇر مەھكىمىسى سۆزلۈكى» - چۈنكى ئەسەردە گاۋچاڭ سۆزىگە ئۇيغۇر دەپ ئىزاھات بېرىلگەن)، «مانجۇچە بەش تىللىق لۇغەت»... قاتارلىق بىر قاتار ئەسەرلەرنىڭ ئىشتىراكچىلىرىنى، 9– ئەسىردىكى ئۇيغۇرچە – خەنزۇچە لۇغەتنىڭ تۈزگۈچىلىرىنىمۇ ئۇنتۇماسلىقىمىز كېرەك.<br />20– ئەسىردىن بۇيان، بولۇپمۇ 11– نۆۋەتلىك 3– ئومۇمىي يىغىندىن كېيىن، پارتىيىنىڭ مىللەتلەر سىياسىتىنىڭ پارلاق نۇرى ئاستىدا، ئىنتايىن زور ئۇتۇقلار قولغا كەلدى. نەچچە ئونلاپ لۇغەتلەر ئىشلەندى، توم–توم كلاسسىك ئەسەرلەر نەشىر قىلىندى.<br />مانا بۇ شانلىق ئۇتۇقلارغا<br />«ھازىرقى زامان ئۇيغۇر ئەدەبىي تىلىنىڭ ئىزاھلىق لۇغىتى»،<br />«ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىنىڭ تەلەپپۇز ۋە ئىملا لۇغىتى»،<br />«تۈركىي تىللار دىۋانى»نىڭ ئۇيغۇرچە، خەنزۇچە نەشرىلىرى،<br />«خەنزۇچە – ئۇيغۇرچە لۇغەت»،<br />«ئۇيغۇرچە – خەنزۇچە لۇغەت»،<br />«چاغاتاي تىلىنىڭ ئىزاھلىق لۇغىتى» ...<br />قاتارلىق ئىلمىي قىممىتى يۇقىرى ، زور ھەجىملىك ئەسەرلەرنى پەخىرلىنىش ھېسياتىمىز بىلەن تىلغا ئالىمىز.<br />شانلىق ئۇتۇقلار ئاسان قولغا كەلگەن ئەمەس، بۇ ئۇتۇقلار تىلشۇناس ئالىملىرىمىزنىڭ ئۈنسىز، مىننەتسىز مېھنىتىنىڭ مەھسۇلى ئەلۋەتتە.<br />ئەنە شۇنداق، ئانا تىلىمىزنىڭ ساپلىقى، مۇككەممەللىكى ۋە تەرەققىياتى ئۈچۈن مېھنەت قىلىۋاتقان ئالىملىرىمىز ئىچىدە، 50 نەچچە يىلدىن بۇيان مۇقەددەس بۇرچىنى ئادا قىلىش ئۈچۈن مىننەتسىز تەتقىقات ئېلىپ بېرىۋاتقان، تەر تۆكۈۋاتقان، ھېرىش–چارچاشنى بىلمەيدىغان بىر ئالىم بار،<br />ئۇ بولسىمۇ مىرسۇلتان ئوسمانوۋ ئاكىدۇر.<br /><br />مىرسۇلتان ئوسمانوۋ ئاكا 1929– يىلى 7– ئاينىڭ 31– كۈنى قازاقىستان جۇمھۇرىيىتىنىڭ ياركەنت شەھىرى ئاقكەنت يېزىسىدا خوتەن قاراقاشلىق ئازنىباقى ئائىلىسىدە دۇنياغا كەلگەن.<br />1932– يىلى ئاتىسى بىلەن بىرگە غولجا شەھىرىگە قايتىپ كېلىپ شۇ يەردە ئوقۇغان.<br />1943– يىلى ئىلى بىلىم يۇرتىنى پۈتتۈرگەن.<br />غۇلجىدا ئۈچ ۋىلايەت ئىنقىلابى پارتلىغاندىن كېيىن، ئۈچ ۋىلايەت ئىنقىلابى ياشلار تەشكىلاتى ئورگىنىدا كاتىپ ۋە ئورگان ژۇرنىلىدا كوررېكتور بولۇپ ئىشلىگەن.<br />1951– يىلى بېيجىڭغا بېرىپ مەركىزىي مىللەتلەر ئىنستىتۇتىدىكى ئاز سانلىق مىللەت كادىرلىرىنى يېتىشتۈرۈش كۇرسىدا بىلىم ئاشۇرغان.<br />مىرسۇلتان ئوسمانوۋ ئاكا بىر يىلدىن ئارتۇق بىلىم ئاشۇرغاندىن كېيىن، مەركىزىي مىللەتلەر ئىنىستىتۇتىغا ئوقۇتقۇچىلىققا ئېلىپ قېلىنغان ۋە خەنزۇ ئوقۇغۇچىلارغا ئۇيغۇر تىلىدىن دەرس بەرگەن.<br />(1952– يىلى لى جىڭۋېي، چېن زوڭجېن، جىن شىياڭيى، لۇ بىڭروڭ، گاۋ شىجې... قاتارلىقلارغا ئۇيغۇر تىلىدىن دەرس بەرگەن).<br />ئۇ ئەنە شۇ يىللاردىن باشلاپ ئانا تىلىنى چوڭقۇرلاپ ئۆگىنىش ۋە تەتقىق قىلىشنى باشلىغان.<br />1957– يىلى شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونىغا قايتىپ كەلگەن ۋە 1965– يىلىغىچە شىنجاڭ ئۇنۋېرستېتىدا ئوقۇتقۇچى بولغان.<br />1965– يىلى ش ئۇ ئا ر مىللەتلەر تىل يېزىق خىزمىتى كومىتېتىغا يۆتكەلگەن ۋە 1980– يىلىغىچە شۇ يەردە خىزمەت قىلغان.<br />1981– يىلىدىن 1989– يىلىغىچە ش ئۇ ئا ر ئىجتىمائىي پەنلەر ئاكادېمىيىسىدە خىزمەت قىلغان.<br />1989– يىلىدىن باشلاپ 1997– يىلى ئارامغا چىققۇچە ش ئۇ ئا ر مىللەتلەر تىل يېزىق خىزمىتى كومىتېتىدا خىزمەت قىلغان.<br /><br />ئالىم ئۆزىنىڭ ئانا تىل ئىشقى بىلەن يانغان ئوتتەك قىزغىنلىقى بىلەن، 1955– يىللىرىدىكى ئاشۇ جاپالىق شارائىت دەۋردىن باشلاپ، بوۋىمىز مەھمۇد كاشغەرىي ئىزىدىن مېڭىپ ئۇيغۇر تىلى دالالىرىنى، يېزا قىشلاقلىرىنى ئايلىنىپ تەكشۈرۈشكە باشلىغان. ئۇ ئۇيغۇر تىلى بايلىقىنى تەكشۈرۈش ئۈچۈن 1955– يىلى قەشقەر شەھەر ئىچى، ئوپال يېزىسى، پەيزىۋات ناھىيىسىدە؛<br />1956-، 1957–يىللىرى خوتەن ۋىلايىتىنىڭ گۇما، قاراقاش، ئېلىچى، لوپ، چېرىيە، نىيا، كېرىيە ناھىيىلىرىدە تىل تەكشۈرگەن.<br />قېلىن 4 خاتىرىگە يېزىلغان تىل تەكشۈرۈش ماتېرىياللىرىنى ئەينى ۋاقىتتا جۇڭگو ئىجتىمائىي پەنلەر ئاكادېمىيىسى مىللەتلەر تەتقىقات ئورنىغا تاپشۇرۇپ بەرگەن.<br />1960- يىلى 5– ئايدىن 10- ئايغىچە لوپنۇر ناھىيىسىنىڭ مىرسالى، كۈزلەك، تىكەنلىك(ھازىرقى دېھقانچىلىق 2– دىۋىزىيىسى 34– پولك تۇرۇشلۇق ئورۇن) يېزىلىرىدا، چاقىلىق ناھىيىسىنىڭ مىرەن يېزىسى ۋە يېڭىسۇدا تىل تەكشۈرگەن.<br />1959-، 1960– يىللىرى ئۇيغۇر ئەدەبىي تىلىنىڭ تەلەپپۇز مەسىلىسىنى مەركەز قىلغان ھالدا، تۇرپاننىڭ ئاستانە يېزىسى ۋە ئۈرۈمچىدە تىل تەكشۈرگەن.<br />1965– يىلى ئۇيغۇر ئەدەبىي تىلىنىڭ ئىملا لۇغىتىنى تۈزۈشتە بەزى مەسىلىلەرنى ئېنىقلاش يۈزىسىدىن قەشقەرنىڭ شەھەر ئىچى ۋە خوتەن ئىلىچىدا تىل تەكشۈرگەن.<br />1967– يىلىدىكى قازاق تىلىنى تەكشۈرۈش خىزمىتىدە ئىلى، ئالتاي رايونىدا يېتەكچى بولۇپ قاتناشقان، تىل ماتېرىياللىرىنى خاتىرىلىگەن. قازاق تىلىنى تەكشۈرۈش ماتېرىياللىرىنى ئەينى ۋاقىتتا، ئىلى ئوبلاستلىق مىللەتلەر تىل–يېزىق كومىتېتىغا تاپشۇرۇپ بەرگەن.<br />1981– يىلى ش ئۇ ئا ر ئىجتىمائىي پەنلەر ئاكادېمىيىسىگە خىزمەتكە چۈشكەن.<br />1980– يىلى «تۈركىي تىللار دىۋانى»نى نەشىرگە تەييارلاش مۇناسىۋىتى بىلەن بەزى لېكسىكىلىق مەسىلىلەرنى ئېنىقلاش ۋە مەھمۇد كاشغەرىنىڭ قەبرىسىنى ئىزدەش ئۈچۈن ئاتۇش، قەشقەر كوناشەھەر ۋە يېڭىسار ناھىيىلىرىدە تەكشۈرۈشتە بولغان.<br />1986– يىلى ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىنىڭ تەسۋىرىي گرامماتىكىسىنى تۈزۈش گۇرۇپپىسىنىڭ ھاۋالىسى ۋە ئۇيغۇر تىلى دېئالېكىتلىرىنىڭ چېگرىسىنى ئايرىشنى نۇقتا قىلىپ ئاتۇش، يەكەن، قاغىلىق، مەكىت، يوپۇرغا، مارالبېشى، كەلپىن، ئاقسۇ، كۇچا ناھىيىلىرىدە ئېلىپ بېرىلغان تىل تەكشۈرۈشكە قاتناشقان.<br />1986- يىلى خوتەننىڭ لاڭرۇ كەنتىدە تىل تەكشۈرۈشتە بولغان.<br />1988– يىلى پىچان ناھىيىسىنىڭ دىغار، لۈكچۈنلەردە تىل تەكشۈرگەن.<br />1989– يىلى قاغىلىق ناھىيىسىنىڭ پاخپۇ يېزىسىدا تىل تەكشۈرگەن.<br />1996– يىلى 5– ئايدىن 7– ئايغىچە قۇمۇل ۋىلايىتىنىڭ تۆمۈرتى، ئاققاش(داڭسىڭ) قاتارلىق جايلىرىدا تىل تەكشۈرۈش خىزمىتىگە كەسپىي يېتەكچى بولۇپ قاتناشقان.<br />1987– يىلى تەتقىقاتچى(ئالىي دەرىجە) ئۇنۋانىغا ئېرىشكەن.<br />1988– يىلى ئاپتونوم رايون دەرىجىلىك گەۋدىلىك تۆھپە قوشقان مۇنەۋۋەر مۇتەخەسسىس بولۇپ باھالانغان.<br />1989– يىلىدىن 1994– يىلىغىچە ش ئۇ ئا ر بويىچە مۇنەۋۋەر مۇتەخەسسىسلەرنى باھالاش گۇرۇپپىسىنىڭ ئەزاسى بولۇپ ئىشلىگەن.<br />1991-، 1992– يىلى قاغىلىق ناھىيىسىدە تىل تەكشۈرگەن.<br />1991– يىلى «دۆلەت دەرىجىلىك تۆھپە قوشقان مۇنەۋۋەر مۇتەخەسسىس» بولۇپ باھالىنىپ، ئالاھىدە تەمىناتتىن بەھرىمەن بولغان.<br />2005– يىلى قەشقەردە ئېچىلغان مەملىكەتلىك ئىلمىي مۇھاكىمە يىغىنى – «مەھمۇد كاشغەرىي تۇغۇلغانلىقىنىڭ 1000 يىللىقىنى خاتىرىلەش مەملىكەتلىك ئىلمىي مۇھاكىمە يىغىنى»دا مۇكاپاتلانغان.<br /><br />ئالىم بىر ئۆمۈر تىرىشىپ ئۆگىنىش، تەتقىق قىلىش ئارقىلىق قەدىمكى ئۇيغۇر تىل–يېزىقى، تۈرك–رونىك يېزىقى، چاغاتاي ئۇيغۇر تىل–يېزىقلىرىنى ئۆگەنگەن ۋە مۇشۇ يېزىقلاردىكى كلاسسىك يازمىلارنى تەتقىق قىلغان.<br />ياش ۋاقىتلىرىدىن تارتىپلا تىل ئۆگىنىشكە ئەھمىيەت بەرگەنلىكتىن خەنزۇ، پارس، قازاق، تۈرك تىللىرىدىن بىمالال پايدىلىنالايدىغان سەۋىيە يەتكەن.<br /><br />1964– يىلى تىلشۇناس نەسرۇللا يولبولدى بىلەن بىرلىشىپ يازغان 3 قىسىملىق «ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلى» ناملىق كىتابى يېڭى يېزىقتا نەشىر قىلىپ تارقىتىلغان.<br />1977- يىلىدىن 1984– يىلىغىچە «تۈركىي تىللار دىۋانى»نى ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىغا تەرجىمە قىلىپ نەشىرگە تەييارلاش خىزمىتىگە قاتناشقان ۋە ئىككى تومىنىڭ مۇھەررىرلىكىنى ئىشلىگەن.<br />«ئۇيغۇرچە – خەنزۇچە لۇغەت»نىڭ شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى نەشىر قىلغان يېڭى يېزىق نۇسخىسىنى تەكشۈرۈپ بېكىتىش خىزمىتىنى ئىشلىگەن.<br />1984–، 1988–، 1997- يىللىرى<br />«ھازىرقى زامان ئۇيغۇر ئەدەبىي تىلىنىڭ ئىملا لۇغىتى»،<br />«ھازىرقى زامان ئۇيغۇر ئەدەبىي تىلىنىڭ تەلەپپۇز لۇغىتى»،<br />«ھازىرقى زامان ئۇيغۇر ئەدەبىي تىلىنىڭ تەلەپپۇز ۋە ئىملا لۇغىتى»(باش تۈزگۈچى)نى<br />تۈزۈشكە قاتناشقان، بېكىتىش ۋە مەسئۇل مۇھەررىرلىكىنى ئىشلىگەن.<br />«ھازىرقى زامان ئۇيغۇر ئەدەبىي تىلىنىڭ تەلەپپۇز ۋە ئىملا لۇغىتى» ش ئۇ ئا ر بويىچە ئىجتىمائىي پەن تەتقىقات ئەسەرلىرىنى باھالاشتا 2– دەرىجىلىك مۇكاپاتقا ئېرىشكەن.<br />1991– يىلى تىلشۇناس، تۈركولوگ مەترېھىم سايىت بىلەن بىرلىشىپ تۈزگەن «قىسقىچە تىلشۇناسلىق لۇغىتى» شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى تەرىپىدىن نەشىر قىلىنغان.<br />ئۇ ئاساسلىق بولۇپ ئىشلىگەن «ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىدىكى تىنىش بەلگىلىرى ۋە ئۇلارنىڭ قوللىنىلىشى» ناملىق كىتاب 1991– يىلى شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى تەرىپىدىن نەشىر قىلىنغان.<br />1988-، 1989– يىللىرى «ھازىرقى زامان ئۇيغۇر ئەدەبىي تىلىنىڭ ئاكۇستىكىلىق تەتقىقاتى» دېگەن كىتابنى تۈزۈشكە قاتناشقان.<br />2002- يىلىدىن باشلاپ 2006– يىلىغىچە «ئۇيغۇرچە – خەنزۇچە لۇغەت»نى تۈزۈش خىزمىتىنى ئىشلەشكە قاتناشقان،<br />بۇ لۇغەت 2006– يىلى مىللەتلەر نەشرىياتى تەرىپىدىن نەشىر قىلىنىپ تارقىتىلدى.<br />2002– يىلى مىللەتلەر نەشرىياتى «تۈركىي تىللار دىۋانى»نىڭ خەنزۇچە تەرجىمىسىنى نەشر قىلىپ تارقاتتى، ئالىم بۇ نۇسخىنىڭ تەكشۈرۈپ بېكىتىش خىزمىتىگە قاتناشتى.<br />«دىۋانى گۇمنام»(گۇمنام ئەسەرلىرىدىن تۈزۈلگەن دىۋان)نى گە تەييارلاپ نەشر قىلدۇردى.<br />«ھازىرقى زامان ئۇيغۇر ئەدەبىي تىلىنىڭ ئىملا ۋە تەلەپپۇز سىناق ئېلىش پروگىراممىسى»نى تۈزۈشكە قاتناشقان،<br />بۇ كىتاب 2003– يىلى شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى تەرىپىدىن نەشر قىلىندى.<br />تەكلىپ بىلەن ش ئۇ ئا ر ئىجتىمائىي پەنلەر ئاكادېمىيىسى تىل تەتقىقات ئورنى تۈزگەن «ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىنىڭ دىئالېكت ۋە شېۋىلىرى لۇغىتى»نىڭ مۇھەررىرلىكىنى ئىشلىگەن.<br />بۇ لۇغەت 2007 – يىلى مىللەتلەر نەشرىياتى تەرىپىدىن نەشر قىلىندى.<br />1990– يىلى ئالىمنىڭ «ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلى دىئالېكتلىرى» ناملىق كىتابى شىنجاڭ ياشلار-ئۆسمۈرلەر نەشرىياتى تەرىپىدىن نەشىر قىلىپ تارقىتىلدى.<br />بۇ كىتاب ئۇيغۇر تىلى دىئالېكتلار ئۈستىدە ئېلىپ بېرىلغان ئەتراپلىق تەتقىقاتنىڭ مەھسۇلى بولۇپ «ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلى دىئالېتكىتلىرىنى بۆلۈشنىڭ توغرا ئۆلچىمى، شۇ ئۆلچەم بويىچە ئۇيغۇر تىلى دىئالېكتلىرىنىڭ بۆلۈنۈشى(جۈملىدىن ئاساسىي جۇغراپىيىلىك چەك چېگرىسى)، ھەر بىر دىئالېكتنىڭ، خۇسۇسەن ھازىرقى زامان ئۇيغۇر ئەدەبىي تىلىنىڭ ئاساسىي دىئالېكتى بولغان مەركىزىي دىئالېكتنىڭ مۇھىم ئالاھىدىلىكلىرى، ئۇلارنىڭ ئەدەبىي تىل بىلەن بولغان ئىچكى باغلىنىشى، ھەر بىر دىئالېكتقا تەۋە شىۋىلەر ۋە باشقا ئالاقىدار مەسىلىلەر جانلىق، تىپىك ماتېرىياللار بىلەن بىر قەدەر تەپسىلىي بايان قىلىنغان».<br />بۇ كىتاب بىزنىڭ ئۇيغۇر تىلى دىئالېكتلىرىنى ئۆگىنىشىمىزدە يېتەكچى ماتېرىيال ھېسابلىنىدۇ.<br />بۇ كىتاب 1990– يىلى ش ئۇ ئا ر بويىچە پەلسەپە – ئىجتىمائىي پەن تەتقىقات نەتىجىلىرىنى باھالاشتا 2– دەرىجىلىك مۇكاپاتقا ئېرىشتى.<br />1997– يىلى شىنجاڭ پەن – تېخنىكا سەھىيە نەشرىياتى «ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىنىڭ قۇمۇل شىۋىسى» ناملىق كىتابنى نەشىر قىلدى.<br />بۇ كىتاب ئالىمنىڭ مۇشەققەتلىك ئەمگىكىمنىڭ مەھسۇلى بولۇپ، قۇمۇل ۋىلايەتلىك قەدىمكى ئەسەرلەر ئىشخانىسىدىكىلەر ۋالىي مەھكىمىگە دوكلات يوللاپ تەستىقلىتىش ئارقىلىق، ئالىمنى تەكلىپ قىلىپ بىر گۇرۇپپا قۇرغان، بۇ گۇرۇپپا ئالىمنىڭ كەسپىي يېتەكچىلىكىدە 1996– يىلى 5– ئاينىڭ 17– كۈنىدىن 7– ئاينىڭ 1– كۈنىگىچە تەكشۈرۈش ئېلىپ بارغان.<br />بۇ گۇرۇپپىدىكىلەر ئالىمنىڭ يېتەكچىلىكى ۋە بىۋاسىتە قول سېلىپ ئىشلىشى بىلەن قۇمۇل شىۋىسى ھەققىدە يېڭى تونۇشقا كەلدى. تەكشۈرۈش ۋە تەتقىقات «قۇمۇل شېۋىسىنىڭ ھەقىقەتەن مەركىزىي دىئالېكت رايونى ئىچىدە ئالاھىدە ئەھمىيەتلىك بىر شىۋە ئىكەنلىكىنى، ئەدەبىي تىلنى بېيىتىشتا ناھايىتى مۇھىم رول ئوينايدىغانلىقىنى كۆرسەتتى»، شۇنداقلا «بۇ ساھەدىكى مۇھىم بىر بوشلۇقنى تولدۇردى». بۇ ئەسەر مالوۋنىڭ مۇشۇ ھەقتىكى كىتابىدىن كېيىنكى دەۋر بۆلگۈچ ئەھمىيەتكە ئىگە مۇھىم ۋە مەخسۇس ئەسەر ھېسابلىنىدۇ.<br />1999– يىلى شىنجاڭ ئۇنۋېرستېتى نەشرىياتى «ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىنىڭ لوپنۇر دىئالېكتى» ناملىق كىتابىنىڭ قىسقارتىلغان خەنزۇچە نۇسخىسىنى نەشىر قىلىپ تارقاتتى.<br />بۇ كىتاب ئالىمنىڭ 1961– يىلى لوپ رايونىدا ئېلىپ بارغان 6 ئايلىق تەكشۈرۈش ماتېرىياللىرىدىن قولىدا ساقلىنىپ قالغانلىرى ۋە كېيىنكى تەتقىقاتلىرىنى ئاساس قىلىپ يېزىپ چىققان ۋە لوپنۇر دىئالېكتىنىڭ پۈتۈن ئالاھىدىلىكىنى يورۇتۇپ بەرگەن،<br />بۇ كىتاب لوپنۇر دىئالېكتىنىڭ پۈتۈن ئەھۋالىنى يورۇتۇشتا مۆلچەرلىگۈسىز ئەھمىيەتكە ئىگە ئىلمىي ئەسەر ھېسابلىنىدۇ.<br />2006– يىلى بۇ ئەسەرنىڭ تولۇق نۇسخىسى شىنجاڭ ياشلار–ئۆسمۈرلەر نەشرىياتى تەرىپىدىن ئۇيغۇرچە نەشىر قىلىنىپ ئوقۇرمەنلەر بىلەن يۈز كۆرۈشتى.<br />بۇ ئىلمىي ئەسەرنىڭ يەنە بىر مۇھىم ئالاھىدىلىكى شۇكى، ئۇنىڭغا لوپنۇر دېئالىكتىنى يورۇتۇپ بېرىدىغان مول تارىخىي قىممەتكە ئىگە ئېغىز ئىجادىيىتى ئەسەرلىرى، خەلقئارا ترانسكرىپسىيەدە ئەسلىي تەلەپپۇزى بويىچە ئېلان قىلىنغان. بۇ كىتاب لوپنۇر دېئېكتىنى چۈشىنىشتىلا ئەمەس، لوپنۇر خەلق ئېغىز ئەدەبىياتىنى، بۇ ئەل ئېغىز ئەدەبىياتى ئارقىلىق لوپلۇقلار ۋە لوپنۇر خەلقىنى چۈشىنىشتە ئىنتايىن زور قىممەتكە ئىگە.<br />2004- يىلى شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى ئالىمنىڭ «ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىنىڭ خوتەن دىئالېكتى» ناملىق كىتابىنى نەشىر قىلىپ تارقاتتى.<br />بۇ كىتاب ئالىمنىڭ 1956– يىلى 9– ئايدىن 1957– يىلى 3– ئايغىچە بولغان تىل تەكشۈرۈش داۋامىدا ئىگىلىگەن ماتېرىياللىرىدىن ئۆزىدە ساقلىنىپ قالغانلىرىنى ئاساس، كېيىنكى تەكشۈرۈشتە ئېرىشكەن ماتېرىياللىرىنى قوشۇمچە پايدىلىنىش ماتېرىيالى قىلىپ يېزىپ چىققان.<br /><br />ئالىمنىڭ يۇقىرىقى كىتابلاردىن باشقا نۇرغۇنلىغان يۇقىرى ئىلمىي قىممەتكە ئىگە ماقالىلىرى بار.<br />بۇلاردىن<br />«ئون بىرىنچى ئەسىر ئوتتۇرا تۈركىي تىل يادىكارلىقلىرىدىكى<br />ż<br />ھەرپى ۋە ئۇ ئىپادە قىلغان تاۋۇش توغرىسىدا مۇلاھىزە»(«ئۇيغۇر تىلى مەسىلىلىرى» 1984 – يىلى ئۇيغۇرچە ى)،<br />«ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىنىڭ لوپنۇر دىئالېكتى» («تۈركىي تىللار تەتقىقاتى(2)»، مىللەتلەر نەشرىياتى 1983–يىلى ئۇيغۇرچە نەشرى)،<br />«چاغاتاي تىلى توغرىسىدىكى بەزى قاراشلىرىمىز» (مەرھۇم ئۇستاز خەمىت تۆمۈر بىلەن بىرلىشىپ يازغان بولۇپ، «شىنجاڭ ئۇنۋېرستېتى ئىلمىي ژۇرنىلى»نىڭ 1993– يىلى 1- سانىدا ئېلان قىلىنغان)،<br />«مەھمۇد كاشغەرىينىڭ يۇرتى، ھاياتى ۋە قەبرىسى توغرىسىدا»(ئۇستاز تىلشۇناس ئىبراھىم مۇتئىي بىلەن بىرلىشىپ يازغان، «تارىم» ژۇرنىلى 1984– يىللىق 3– سان، «مەھمۇد كاشغەرىي» ناملىق كىتاب ۋە رۇسچە ژۇرنال «سوۋېت تۈركولوگىيىسى»دە ئېلان قىلىنغان)،<br />«مەھمۇد كاشغەرىي ۋە ئۇ ‹تۈركىي تىللار دىۋانى›دا بايان قىلغان ئەدەبىي تىل ھەققىدە» («مەھمۇد كاشغەرىي» ناملىق توپلام 1985– يىلى قەشقەر ئۇيغۇر نەشرىياتى ئۇيغۇرچە نەشرى. خەنزۇچە نۇسخىسى «‹تۈركىي تىللار دىۋانى› تەتقىقاتى ماقالىلىرىدىن توپلام» شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى 2006– يىلى خەنزۇچە نەشرىگە كىرگۈزۈلگەن)،<br />«‹قۇتادغۇبىلىك›تە ئىپادىلەنگەن ئەدەبىي تىل توغرىسىدا»(خەمىت تۆمۈر، ئامىنە غاپپارلار بىلەن بىرلىشىپ يازغان بولۇپ، «شىنجاڭ ئىجتىمائىي پەنلەر تەتقىقاتى» ژۇرنىلىدا 1997–يىلى 2-، 3- سانلىرىدا ئېلان قىلىنغان ۋە مىللەتلەر نەشرىياتى نەشر قىلغان «خەمىت تۆمۈر ئىلمىي ماقالىلىرى» ناملىق كىتابقا كىرگۈزۈلگەن)،<br />«ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىدىكى رەۋىشلەر توغرىسىدا» («تىل ۋە تەرجىمە» ژۇرنىلى 1993–يىلى 2–سان)،<br />«‹ قۇتادغۇبىلىك›تە غۇ \ گۈ قوشۇمچىلىرى ئارقىلىق ياسالغان ئىسىمداشلارنىڭ قوللىنىلىشى»(«تىل ۋە تەرجىمە» ژۇرنىلى 2005– يىللىق 4– سان)،<br />«قاغىلىق ناھىيىسىنىڭ پاخپۇ شېۋىسى توغرىسىدا»(تىلشۇناس ئامىنە غاپپار بىلەن بىرلىشىپ يازغان، «تىل ۋە تەرجىمە» 1990– يىلى 3– سان)،<br />«ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىدىكى تەقلىدىي سۆزلەر توغرىسىدا»... قاتارلىق نەچچە ئون پارچە ماقالىسىنى مىسال قىلىش مۇمكىن.<br /><br />مىرسۇلتان ئوسمانوۋ يەنە «جاھاننەما» (ئايازبېك قۇشچىنىڭ داستانى، 1985– يىلى نەشرى)،<br />«ئۇيغۇر شىۋىلىرى سۆزلۈكى» (غۇلام غوپۇر تۈزگەن) ... قاتارلىق كىتابلارنىڭ مەسئۇل مۇھەررىرلىكىنى ئىشلەش بىلەن بىرگە، چاغاتاي ئۇيغۇر يېزىقىدىكى بىر قىسىم ئەسەرلەرنى نەشىرگە تەييارلاپ ئېلان قىلدۇرغان.<br /><br />ئۇ بىر تىل تەتقىقاتچىسى بولۇپلا قالماستىن يەنە بىر ئىقتىدارلىق ئۇستاز ھېسابلىنىدۇ. ئۇ ئۇنۋېرستېتلاردا 13 يىل دەرس ئۆتكەن بولسا كېيىنكى ۋاقىتلاردا ئاسپىرانتلارغا دەرس ئۆتۈپ، يۇقىرى سەۋىيىلىك ئىختىساس ئىگىلىرىنى تەربىيىلەشكىمۇ ئاز بولمىغان تۆھپىلەرنى قوشتى.<br />1952– يىلىدىن 1957– يىلىغىچە مەركىزىي مىللەتلەر ئىنىستىتۇتىدا ئىككى قارارلىق خەنزۇ ئوقۇغۇچىلارغا ئۇيغۇر تىلى دەرسى ئۆتكەن، بۇلارنىڭ ئىچىدىن لى جىڭۋېي، چېن زوڭجېن، گاۋ شىجېغا ئوخشاش تىلشۇناسلار يېتىشىپ چىققان.<br />1957– يىلىدىن 1965– يىلىغىچە شىنجاڭ ئۇنۋېرستېتىدا ئۈچ قارارلىق ئۇيغۇر ئوقۇغۇچىلارغا ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلى ۋە ئومۇمىي تىلشۇناسلىق دەرسىنى ئۆتكەن.<br />1964-، 1985-، 1999– يىلى ئۈچ قېتىملىق كۇرستا ئۇيغۇر ئوقۇغۇچىلارغا ئۇيغۇر تىلى ۋە چاغاتاي ئۇيغۇر تىلى گرامماتىكىسى دەرسىنى ئۆتكەن.<br />1991– يىلى 10– مايدىن 24– مايغىچە ش ئۇ ئا ر مىللەتلەر تىل يېزىق خىزمىتى كومىتېتىنىڭ ۋەكىللەر ئۆمىكى تەركىبىدە سابىق سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ قازاقىستان جۇمھۇرىيىتىدە ئىلمىي زىيارەتتە بولغان ۋە قازاقىستان جۇمھۇرىيەتلىك قازاق پېداگوگىكا ئىنىستىتۇتىدا ئۇيغۇر يېزىقى ئىملاسى توغرىسىدا لېكسىيە سۆزلىگەن.<br />1999– يىلى 12– ئايدا تەكلىپ بىلەن ياپونىيەگە چىقىپ توكيو ئۇنۋېرستېتى ئۇيۇشتۇرغان «جۇڭگو شىنجاڭ قەشقەر ۋىلايىتى شەيخلەر كەنتىدىكى ئاھالىنىڭ لېكسىكىسى ھەققىدىكى مۇھاكىمە يىغىنى»غا قاتناشقان ۋە كىيوتو ئۇنۋېرستېتىدا «لوپنۇر دىئالېكتىنىڭ ئالاھىدىلىكى توغرىسىدا» دېگەن تېمىدا لېكسىيە سۆزلىگەن.<br />2000– يىلى ئۆكتەبىردە تۈركىيەنىڭ ئىزمىر ۋە ئەنقەرەدە ئۇنۋېرستېتلاردا خوتەن دىئالېكتى ۋە لوپنۇر دىئالېكتى ھەققىدە لېكسىيە سۆزلىگەن.<br /><br />مىرسۇلتان ئوسمانوۋ ئاكا ھازىر شىنجاڭ ئۇنۋېرستېتىنىڭ تەكلىپلىك پروفېسسورى.<br />ئۇ 1989– يىلىدىن باشلاپ، ئۇيغۇر ۋە باشقا مىللەت مىللەتتىن بولغان 8 قارارلىق 10 نەچچە نەپەر ئاسپىرانىتقا ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلى، چاغاتاي ئۇيغۇر تىلى ۋە ئۇيغۇر تىلى دىئالېكتلىرىدىن دەرس ئۆتكەن، 20 نەچچە ئاسپىرانىتنىڭ دېسىرتاتسىيىسىگە يېتەكچىلىك قىلغان ۋە باھالاشقا قاتناشقان.<br /><br />2005 – يىلىنىڭ ئالتۇن كۈز پەسلى، مەدەنىيىتىمىزنىڭ ئاستانىسى بولغان ئەزىزانە قەشقەرگە ئېلىمىزنىڭ ھەرقايسى جايلىرىدىن كەلگەن 150 تەك ئالىم، ئەدىب، تەتقىقاتچىلار يىغىلىپ، 11– ئەسىردە ئۆتكەن ئۇلۇغ مۇتەپەككۇر، تىلشۇناس ئالىم مەھمۇد كاشغەرىي تۇغۇلغانلىقىنىڭ 1000 يىللىقىنى خاتىرىلەش پائالىيىتى بولدى.<br />«مەھمۇد كاشغەرىي تۇغۇلغانلىقىنىڭ 1000 يىللىقىنى خاتىرىلەش مەملىكەتلىك ئىلمىي مۇھاكىمە يىغىنى» دېگەن تېمىدىكى ئىلمىي مۇھاكىمە يىغىنى 10– ئاينىڭ 4– كۈنىدىن 6– كۈنى كەچكىچە ئېلىپ بېرىلدى.<br />مەنمۇ «‹تۈركىي تىللار دىۋانى›دىكى چىن، ماچىن ۋە تاۋغاچ ناملىرى ھەققىدە مۇھاكىمە» ناملىق ماقالەم بىلەن تاللىنىپ يىغىنغا قاتناشتىم. مېنىڭ مەملىكەتلىك ئىلمىي مۇھاكىمە يىغىنىغا تۇنجى قېتىم قاتنىشىشىم بولغانلىقى ئۈچۈن، ماڭا ئاجايىپ ئىزگۈ ھېسلارنى ئاتا قىلدى.<br />يىغىنغا مۇھەممەد سالىھ داموللا ھاجىم، ئۇيغۇر سايرانى، مىرسۇلتان ئوسمانوۋ، ئىمىن تۇرسۇن، تۇرسۇنئاي ساقىم كەبى پېشقەدەم ئالىملار؛ ئابدۇرەئوپ پولات تەكلىماكانىي، ئابدۇبەسىر شۈكۈرى، غەيرەتجان ئوسمان كەبى ئۇنۋېرستېتلاردىكى دوكتور، پروفېسسورلار ۋە يەنە ئىلىمگە ئوتتەك ئىنتىلىۋاتقان ياشلار بار ئىدى.<br />يىغىنغا قاتناشقانلارنىڭ كۆپ سانلىقىنى ئۇيغۇرلار تەشكىل قىلغان، تاپشۇرۇلغان 270 پارچىگە يېقىن ماقالە ئىچىدىن تاللىۋېلىنغان 130 پارچىدەك ماقالىنىڭ ئاپتورلىرى ئىدى. پروفېسسور ئابدۇكېرىم رەھمان بوچى ئەپەندى بۇ ھەقتە توختىلىپ «ئىلگىرىكى يىللاردا ئىلمىي مۇھاكىمە يىغىنى دېسە ماقالە كەلمەيتتى، بۇ يىل ناھايىتى ياخشى، قاتناشتۇرۇلغان ماقالىلەر كۆپ، تاللاشقا توغرا كەلدى» دەيدۇ.<br />بۇ يىغىن قىزغىن مۇزاكىرىلەر، ئۆز ئارا تونۇشۇش پۇرسەتلىرىنى ئاتا قىلدى.<br />يىغىن داۋامىدا مەن ئۇزۇن يىلدىن بېرى تونۇشۇشنى ئىستەپ كەلگەن ئۇستاز تىلشۇناس مىرسۇلتان ئوسمانوۋ ئاكا بىلەن تونۇشۇش پۇرسىتىگە ئېرىشتىم، لېكىن يىغىن بولغانلىقى ۋە ئالىمنى ئىزدەيدىغانلار كۆپ بولغانلىقتىن بىرلا سوئالىمنى سوراشقا ئۈلگۈردۈم. ئالىمدىن سورايدىغانلىرىم كۆپ بولسىمۇ ئىمكان بولمىغان ئىدى. شۇ يىلى كۈزدە شىنجاڭ تېلېۋىزىيە ئىستانسىسى ئۇنىۋېرسال سەنئەت قانىلى «مەدەنىيەت بوستانى» پروگراممىسىنىڭ تالانتلىق رىياسەتچىسى ئابلەت ئابدۇرېھىمنىڭ دىيارىمىزغا كېلىپ، «لوپنۇرنىڭ ئۆتمۈشى ۋە بۈگۈنى» دېگەن تېمىدا فىلىم ئىشلىشى سەۋەبىدىن كورلىدا، ئالىم بىلەن 10– ئاينىڭ 22– كۈنىدىن 26– كۈنى كەچكىچە بەش كۈن بىرگە بولۇش پۇرسىتىگە ئېرىشتىم.<br />بۇ ئىنتايىن قىممەتلىك پۇرسەت بولدى. بۇ جەرياندا كەڭ كۇشادە سۆزلىشىش ئىمكانىيىتىگە ئېرىشتىم، گەرچە سورايدىغانلىرىم كۆپ بولسىمۇ، ئالىمنىڭ ئوبلاستلىق مەدەنىيەت ئىدارىسى يىغىن زالىدا 10– ئاينىڭ 27– كۈنى سۆزلەيدىغان لېكسىيىسىگە قارىماي قايتتىم، چۈنكى «ئۆزىنى سورىغان خاننىڭ ئالدىغا بارماپتۇ» دېگەن سۆز بار، بىر كارخانىدا ئىشلىگەن ئىكەنمەن ئەلۋەتتە ئالدى بىلەن كارخانىنىڭ ئادىمى بولۇشۇم كېرەكتە.<br /><br />تۆۋەندە ئالىم بىلەن تونۇشۇپ، بىرگە بولغان مەزگىلدە سوراپ بىلگەن بەزى ئىشلارنى سوئال جاۋاب تەرىقىسىدە كىتابخانلارغا تەقدىم قىلدىم:<br /><br />سۇئال: مىرسۇلتان ئاكا، قەشقەر ئۇيغۇر نەشرىياتى 1985– يىلى موللا مىر سالىھ كاشغەرىي ئاپتورلىقىدىكى «چىڭگىزنامە» ناملىق كىتابنى، مەرھۇم تارىخچى ھاجى نۇر ھاجىنىڭ تەييارلىشىدا نەشىر قىلغان ئىدى. لېكىن مەرھۇم تارىخچىنىڭ «ياركەند سەئىدىيە خانلىقىنىڭ قىسقىچە تارىخى» ناملىق كىتابىدا «قەشقەر تارىخى» دەپ ئېلىنغان ئىكەن، بۇ ئىككىسى بىر كىتابمۇ؟<br />جاۋاب: بۇ كىتابنىڭ نەشىر قىلىنىشى ۋە باشقا ئىشلىرى ھەققىدە تونۇشلۇقۇم بار، چۈنكى مەن بۇ كىتابنىڭ كوررېكتورلۇقىنى بىر قانچە قېتىم قىلغان ئىدىم . شۇ يىللاردا بېرەيلەننىڭ ، بۇ چىڭگىزخان ھەققىدىكى كىتاب ئىكەن دېيىشى بىلەن، «چىڭگىزنامە » دەپ ئاتىلىپ قالغان ۋە شۇ نامدا نەشىر قىلىنغان . ئاپتورى مەسىلىسىگە كەلسەك «بۇ كىتابەت رۇز سەھشەنبە كۈنى تەمام بولدى . راقىم موللا مىر سالىھ كاشغەرىي » دەپ يېزىلغان . مانا بۇنىڭدىن قارىغاندا، موللا مىر سالىھ كاشغەرىي بۇ كىتابنىڭ ئاپتورى بولماستىن كۆچۈرگۈچى كاتىبتۇر . كىتابنىڭ ئەسلىي ئاپتورى نامەلۇم.<br /><br />سۇئال: مىرسۇلتان ئاكا، لوپلۇقلارنىڭ 1914– يىلىدىكى ئۈن لېنتىسى بار دەيدۇ، راستمۇ؟<br />جاۋاب: راست. 2000 – يىلى فرانسىيىلىك بىر ئايال تەتقىقاتچى كەلگەندە كۆرۈشكەن ئىدىم . مالوۋ 1914 – يىلى يېڭىسۇدا ھاشىم شاڭزوڭ ئېيتىپ بەرگەن بەزى ئاۋازلارنى ئۈن ئالغان ئىكەن . فرانسىيىلىك ئايال تەتقىقاتچىنىڭ ئېلىپ كەلگەن لېنتىسىدىكى ئاۋاز ناھايىتى تۆۋەن بولسىمۇ ئاۋازنى پەرق ئەتكىلى بولىدۇ . بۇلار : قوشاق «مۈز ئاسسىدا كۈن پاتىپ » ( بەزى كىشىلەر بۇ قوشاقنى”مۇز ئاستىدا كۈن پاتىپ“ دەپ ئېيتىۋاتىدۇ ، مۇزنىڭ ئاستىدا كۈن پاتقان نەدە بار ، توغرىسى ”مۈز ئاسىسىدا كۈن پاتىپ “ بولۇپ ”مۈڭۈز ( مۈڭگۈز ) ئاستى دېگەن جاي نامىدۇر ) “ بىلەن ئەزان ئاۋازى ئىكەن.<br /><br />سۇئال: مىرسۇلتان ئاكا ، گېرمانىيىلىك گابائىن خانىم شىنجاڭغا كەلگەندە كۆرۈشكەنمىدىڭىز ؟<br />جاۋاب: گابائىن خانىم بىلەن كۆرۈشكەن ، ئۇ ئۆزىنى «مېنى مەرىيەم ئاپا دەڭلار» دېگەن. دېمىسىمۇ ئۇ بىر ئۆمۈر ئۇيغۇرلارنى تەتقىق قىلىپ ئۆتكەن . تىلشۇناس ئامىنە غاپپار خانىمنىڭ ئېيتىشىچە ، گابائىن خانىم تۇرپانغا كەلگۈچە يول بويىدا ئۇچرىغان گۈللەردىن گۈلدەستە تەييارلايمەن دەپ تۇرپانغا بېرىشقىمۇ كېچىككەن ئىكەن. ئۇ ئىدىقۇت قەدىمكى شەھىرىگە بارغاندا يەرنى سۆيۈپ ، توپىلىرىنى يۈزىگە سۈرتۈپ كەتكەن ئىكەن.<br /><br />سۇئال: مىرسۇلتان ئاكا، سىز خوتەن ۋىلايىتى ۋە باشقا جايلاردا كۆپ تەكشۈرۈشتە بولدىڭىز ۋە 50 يىلدىن بۇيان تىل تەتقىق قىلىپ كەلدىڭىز، سىزچە «ئەينۇ تىلى»، «شەيخلەر تىلى»، «ئابداللار» دېگەننى قانداق چۈشىنىمىز، بەزىلەر ئۇلارنى ھەتتا مىلادىيەنىڭ بېشىدىكى ئارىئانلاردىن ساقلىنىپ قالغان تىل دەپ قارايدۇ، بۇ ھەقتىكى قاراشلىرىڭىزنى سۆزلەپ باقسىڭىز؟<br />جاۋاب: 1999– يىلى مەن، سابىت روزى، تاھىرجان مۇھەممەدلەر بىلەن ياپونىيەدە بىر ئىلمىي مۇھاكىمە يىغىنىغا قاتناشتىم، شۇ يىغىندا بۇ ئاتالمىش «ئەينۇ تىلى» ياكى «شەيخلەر تىلى» ھەققىدە مۇزاكىرىلەر بولدى. مەن بۇ تىلنى خوتەننىڭ تامئېغىل شەيخلەر كەنتىدە تەكشۈرگەن. گېرمانىيىلىكلەرمۇ بۇلارنى تەكشۈرگەن ۋە ئابداللارنى مىللەت دەرىجىسىگە كۆتۈرگەن. تىل بولۇش ئۈچۈن فونېتىكىلىق سىستېمىسى، گرامماتىكىسى، لېكسىكا سوستاۋى بولۇشى كېرەك. ئاتالمىش «ئابدال تىلى» بۇ شەرتلەرنى قانائەتلەندۈرەلمەيدۇ. مۇشۇ قېتىمقى ئىلمىي مۇھاكىمە يىغىنىدا ھاياشى تورو «شەيخلەر كەنتىدىكى ئادەملەرنىڭ لېكسىكىسى» دېگەن بىر بىشورىنى تارقاتتى. ھاياشى تورو «بىز بۇلارنى بىر تىل ياكى مىللەت دەپ قارىمايمىز» دەپ قارايدۇ. مېنىڭ يىغىندىكى سۆزلىرىمنى ئابدۇرەشىد ياقۇپ ياپونچىغا تەرجىمە قىلدى. مەن: «ئۇلارنى مىللەت دېگىلى بولمايدۇ، ئۇلار ئەزەلدىن ئۆزلىرىنى ئۇيغۇر دەپ ئاتاپ كەلگەن. ئۇلارنىڭ لېكسىكىسىدا 370 تەكلا سۆز بار، ئەنە شۇ لېكسىكىلارغا قاراپلا مىللەت ياكى تىل دېگىلى بولمايدۇ. بۇلار ئەسلىدە خوتەننىڭ تۆمۈر دەۋزا دېگەن يېرىدە ئولتۇراقلاشقان بولۇپ، ئازادلىقتىن كېيىن لوپ ناھىيىسىنىڭ تامئېغىل دېگەن يېرىگە كۆچكەن» دېگەن پىكرىمنى ئوتتۇرىغا قويدۇم . يىغىندا «ئابداللارنى داۋاملىق تەتقىق قىلىش كېرەك» دەپ خۇلاسە چىقاردى.<br /><br />سۇئال: مىرسۇلتان ئاكا ، ئەبداللار ~ شەيخلەر تىلى توغرىسىدا كۆپرەك توختىلىپ بەرگەن بولسىڭىز ؟<br />جاۋاب: ئابداللار مەسىلىسى چەت ئەل ئالىملىرىدىن كەلگەن، بۇ ”تىل“نى 19- ، 20 – ئەسىرلەردىكى ف . گراند ، گ . راكۋېتتى ، پ . پېللىئوت قاتارلىق ئالىملار بايقىغان ۋە بىر قىسىم ماتېرىياللارنى ئېلان قىلغان، بۇلارغا ۋېنادا نەشىر قىلىنغان «شىنجاڭدىكى ئابداللار » دېگەن كىتابنى مىسال قىلىشقا بولىدۇ. چەتئەللىك بەزى تەتقىقاتچىلار ئەمەلىي ئەھۋال بىلەن ھېسابلاشماي ، ”ئابدال“~”ئەينۇ“ دېگەن نام بىلەن ئاتاپ ، ئۇلارنى ئۇيغۇرلار ئارىسىدىكى ئالاھىدە بىر جامائە ھېسابلاپ ، ئۇلار قوللىنىۋاتقان بىر قىسىم ئەرەبچە ، پارسچە سۆزلەرنى مىللىي تىل دەرىجىسىگە كۆتۈرۈپ قاراۋاتىدۇ. بىزنىڭ تەكشۈرۈشىمىزچە ، بۇ تىلنىڭ گرامماتىكىسى بىلەن فونىتىكىسى ئۇيغۇرچە . لېكسىكا قىسمىدا ئۇيغۇر تىلىغا ئوخشىشىپ كەتمەيدىغان 370 تەك سۆز بار ، بۇ سۆزلەر ئەمەلىيەتتە بىر جۈپ ئەر – خوتۇننىڭ سۆزلىشىشىگىمۇ يەتمەيدۇ . ئۆزىنىڭ گرامماتىكىسىمۇ يوق تىل بولمايدۇ ، مۇشۇلارغا ئاساسلانساق ھەرگىزمۇ تىل دېيىشكە بولمايدۇ. ئۇلار ئەسلىدە تۈركىي تىللىق خەلق بولۇپ ئافغانىستاننىڭ شىمالىي ، پاكىستاننىڭ شىمالىي ياكى كەشمىر تەرەپلەردە ياشاپ ، تۇرمۇش سەۋەبىدىن مۇشۇ يەرگە كۆچۈپ كەلگەن ، كەلگىنىگە 3 – 4 ئەۋلاد بولغان ، ئۇلار ئۆزلىرىنى تەكتىمىز مۇشۇ يەرلىك دەپ قارايدۇ . ئۇلار نېمىشقا 370 تەك سۆز بىلەن سۆزلىشىدۇ ؟ ئۇلارنىڭ ئولتۇراقلاشقان يەرلىرى شەھەرنىڭ سىرتى ، دەريا ئېقىنلارنىڭ ئاياق قىسمى بولغاچقا ، كىرىم ۋە تۇرمۇش سەۋىيىسى بەك تۆۋەن. لوپ ناھىيىسىنىڭ تامئېغىل ، خوتەننىڭ گىۋوز ، چېرىيەنىڭ چاقا ، كېرىيەنىڭ قاچۇن ، قەشقەر يېڭىشەھەر ناھىيىسىنىڭ شەيخلەر كەنتى ، قەشقەرنىڭ پايناپ قاتارلىق جايلاردا ئولتۇراقلاشقان . ئۇلارنى ياپونلار ئىككى قېتىم تەكشۈردى . بۇ ھەقتە ياپونىيەدە ئېچىلغان ئىلمىي مۇھاكىمە يىغىنىدا ” ئابداللارنى داۋاملىق تەتقىق قىلىش كېرەك “ دېگەن خۇلاسىنى چىقاردى . بەزىلەرنىڭ ئاتىشىدىكى ”ئابداللار “، ” شەيخلەر“، ”ئەينۇلار“ ئېتنىك جەھەتتىن ئۆزلىرىنى ھېچ ئىككىلەنمەستىن ” ئۇيغۇر “ دەپ ئاتايدۇ ، بىزمۇ ئىككىلەنمەي ئۇلارنىڭ ئاتىشىغا ھۆرمەت قىلىشىمىز كېرەك. ئۇلارنىڭ نارازىلىقىغا قارىماي باشقا ناملارنى تېڭىپ يۈرمەسلىگىمىز كېرەك.<br /><br />سۇئال: مىرسۇلتان ئاكا، ئاڭلىسام سىزنى ئۇيغۇر تىلى دىئالېكتلىرىنى چەتئەل ئىلىم ساھەسىدىكىلەرگىمۇ تونۇشتۇردى دەيدىغۇ؟<br />جاۋاب: 1999– يىلى 12– ئاينىڭ 17– كۈنىدىن 27– كۈنىگىچە توكيو ئۇنۋېرستېتىدىكى توئورو ھاياشى ئەپەندىنىڭ تەكلىپى بىلەن ياپونىيىدە ئىلمىي مۇھاكىمە يىغىنىغا قاتناشتىم ۋە زىيارەتتە بولدۇم. 12 – ئاينىڭ 20 – كۈنى توكيو ئۇنۋېرستېتىنىڭ ئىلىم سارىيىدا «جۇڭخۇا خەلق جۇمھۇرىيىتى ش ئۇ ئا ر نىڭ غەربىي جەنۇبىدىكى ‹ئەينۇ› لېكسىكىسى »دېگەن تېمىدا ئىلمىي مۇھاكىمە يىغىنى ئۆتكۈزۈلدى. بىز – تاھىرجان مۇھەممەد، سابىت روزى ۋە مەن – ئۈچىمىز يىغىنغا قاتناشتۇق ، ماقالە ئوقۇدۇق. مەن «ئۇيغۇر تىلى دىئالېكتلىرى نۇقتىسىدىن ئەينۇ لېكسىكىسىغا نەزەر » دېگەن تېمىدا لېكسىيە ئوقۇدۇم، شۇ ۋاقىتتا كيوتو ئۇنۋېرستېتىدا تەكلىپلىك پروفېسسور سالاھىيىتىدە قەدىمكى ئۇيغۇر تىلى تەتقىقاتى بىلەن شۇغۇللىنىۋاتقان دوكتور ئابدۇرەشىد ياقۇپ ياپونچىغا تەرجىمە قىلدى. شۇ قېتىمدا ھاياشى تورونىڭ ھەمراھلىقىدا كىيوتو شەھىرىنى زىيارەت قىلدىم ۋە 12 – ئاينىڭ 25 – كۈنى كىيوتو ئۇنىۋېرستېتىدا «لوپنۇر دىئالېكتىنىڭ مۇھىم خۇسۇسىيەتلىرى» دېگەن تېمىدا لېكسىيە سۆزلىدىم . ياپونىيىلىك ئالىم ماساگىرو شوگايتو مېنىڭ لېكسىيەمنى ئاڭلىغاندىن كېيىن : ”بىز ئىلگىرى لوپنۇر دىئالېكتىنى رۇس ئالىمى مالوۋنىڭ تەتقىقات ۋە تەكشۈرۈشلىرى ئاساسىدا چۈشىنەتتۇق . مانا ئەمدى، سىزنىڭ لېكسىيىڭىز ئارقىلىق، بىزنىڭ لوپنۇر دىئالېكتى توغرىسىدىكى چۈشەنچىمىز يېڭىلاندى “ دەپ ئۆز قارىشىنى بايان قىلدى.<br />2000 – يىلى تۈركىيەدە بەش كۈن ئېچىلغان خەلقئارا تۈركىي تىللار قۇرۇلتىيىغا قاتناشتىم . بۇ قۇرۇلتايغا ھاشىم تۇردى ، گېڭ شىمىن ئۈچىمىز قاتناشتۇق . ئېزمىردا خوتەن دىئالېكتىنى تونۇشتۇردۇم. خوتەن دىئالېكتىنى تونۇشتۇرغاندا رۇسىيىلىك ئاتاقلىق تاتار تىلشۇناس ئەدھەم راھمانوۋىچ تېنىشىۋ ( ئۇ 1956 – يىلىدىكى تىل تەكشۈرۈشكە قاتناشقان ۋە بەزى تەتقىقات نەتىجىلىرىنى ئېلان قىلغان ) مۇ كېلىپ ئاڭلىدى . تۈركىيىگە ئوقۇشقا چىققان ئۇيغۇر ئوقۇغۇچىمنىڭ ھەمراھلىقىدا ئەنقەرەگە باردۇق. ئەنقەرە ئۇنىۋېرستېتىدا ساما باروتچى خانىم بىزگە زىياپەت بەردى . ئۇلارنىڭ تەلىپىگە بىنائەن لوپنۇر دىئالېكتىنى تونۇشتۇردۇم . مېنىڭ لېكسىيەمنى ئاڭلىغان قىرغىزىستانلىق بىر دوكتور ئاسپىرانت ( تېخى يېقىندىلا دېسسىرتاتسىيە ياقلىغان ئىكەن ) ئايال لوپنۇر دىئالېكتىنى قىرغىز تىلى دەپ پىكىر قىلدى . مەن قىرغىز تىلىدا بۇ دوكتور ئاسپىرانتقا ” ئىنسانىيەت زۆرۈرىيەت ئالىمىدىن ئەركىنلىك ئالىمىگە تەرەققىي قىلىدۇ ، پەنمۇ شۇنداق. ئەگەر لوپنۇر دىئالېكتىنى قىرغىز تىلى دېسىڭىز پاكىتىڭىزنى قويۇڭ ، پەندە پاكىت كېرەك ، قالغىنىنى پاكىت سۆزلىسۇن “ دېدىم . 1991 – يىلى قازاقىستانغا چىقتىم . ئالمائاتادا بولغان ئىلمىي سۆھبەتلەردە ، ئۇيەردىكى ئىلىم ئەھلىلىرى ”مالوۋنىڭ بەزى نەرسىلىرى تازا مۇۋاپىق ئەمەس دەيدۇ “ . مەن ئېيتتىم : ” مالوۋنىڭ قورغانلىرىنى ئالغىلى بولمامدىكەن ؟ “ دېسەم ، ئۇلار : ” سىلەر توپ ئاتمامسىلەر “ دەيدۇ. مەن ئېيتتىم : ” سىلەر نېمىشقا ئاتمايسىلەر ؟ ئەلۋەتتە، مالوۋنى ھۆرمەت قىلىمىز ، گۇننار ياررىڭنىمۇ شۇنداق . لېكىن خاتالىرىغا كۆز يۇمساق بولمايدۇ . مالوۋنىڭ قۇمۇل شېۋىسى ھەققىدىكى خاتىرىلىرىگە قارىساق ، ق ، ك ، غ تاۋۇشلىرىنى خاتىرىلەشتە خاتالىق بار . ئەيتاۋۇر تۇرغان ۋاقتى قىسقا بولغاچقىمۇ، بەزى تاۋۇشلارنى خاتىرىلەشتە خاتا قىلغان . گۇننار ياررىڭمۇ I تاۋۇشىنى ئۈچ خىل خاتىرىلىگەن، ئۇ بەزى تېكىستلەرنى كەشمىرگە چىققانلاردىن ئالغان . شۇنداقتىمۇ ئۇلار يول ئاچقۇچى ئالىملاردۇر ، ئۇلارنى ھۆرمەت قىلىمىز ، لېكىن خاتالىرىنى تۈزۈتىشىمىز كېرەك ، بىز تىل تەكشۈرۈش داۋامىدا چەت ياقا رايونلاردا ياشاۋاتقان ، جامائەت سورۇنلىرىغا كەلمىگەن كىشىلەرنى ئاۋاز بەرگۈچىلىككە تاللىغان ، بۇلار باشقىلار بىلەن بېرىش – كېلىش قىلمىغانلىقتىن تىلنىڭ ساپلىقىنى ساقلاپ قالغان. شۇڭا يول ئاچقۇچى ئالىملارنىڭ ئەمگەكلىرىنى ھۆرمەت قىلىشىمىز ۋە ئىشەنچلىك ماتېرىياللار ئارقىلىق خاتا كەتكەن تەرەپلىرىنى تۈزۈتىشىمىز كېرەك “، دېدىم.<br /><br />سۇئال: مىرسۇلتان ئاكا، سىز، «تۈركىي تىللار تەتقىقاتى» ناملىق 2– توپلامىدىكى «ھازىرقى زامان جاۋاب: ئۇيغۇر تىلىنىڭ لوپنۇر دىئالېكتى» ناملىق ماقالىڭىزدا «لوپنۇر دىئالېكتىنىڭ ھەم قىرغىز تىلىنىڭ، ھەم قەدىمكى ئۇيغۇر تىلىنىڭ ئوخشاش بىر دەۋردىكى خۇسۇسىيەتلىرىنى ئۆزىدە ساقلىقىنىغا قاراپ، بۇ تىلنى تىل خۇسۇسىيىتى جەھەتتىن شەرقىي ھۇن تارمىقىغا، ۋاقىت ئېتىبارى جەھەتتىن ئوغۇز(ئۇز)، قەدىمكى قىرغىز، قەدىمكى ئۇيغۇر ئومۇمىيلىقى تېخى دېگەندەك بۆلۈنۈپ كەتمىگەن دەۋرگە ئائىت بولسا كېرەك دېگىلى بولىدۇ» دەپ يازغان ئىكەنسىز، لېكىن مەن «ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىنىڭ لوپنۇر دىئالېكتى» ناملىق كىتابىڭىزنىڭ خەنزۇچە نۇسخىسىنى كۆردۈم (سۆھبەت ئۆتكۈزگەن ۋاقىتلاردا ئۇيغۇرچىسى تېخى چىقمىغان ئىدى)، بۇ قارىشىڭىزدا ئۆزگىرىش بولغاندەك قىلىدىغۇ؟<br />- شۇ ۋاقىتتىكى قارىشىمغا كەلسەك، ئاساسلىقى مالوۋنىڭ تەسىرىگە ئۇچرىغان ئىدىم . لوپنۇر دىئالېكتىنى تەكشۈرگەندىكى ماتېرىياللىرىمنىڭ 4 تىن 3 قىسمى مەدەنىيەت زور ئىنقىلابىدا يوق بولدى . ساقلىنىپ قالغان ماتېرىياللىرىم ۋە باشقا ئۇچۇرلارنى ئەستايىدىل تەتقىق قىلىپ «لوپنۇر دىئالېكتىدا ( مىرسالى – چارا ، يېڭىسۇ – ئويمانكۆل – كۈزلەك ، مىرەنلەرنىڭ ھەممىسىدە) باشقا ئۇيغۇر تىلى دىئالېكتلىرىدا ئوخشاشلا y بىلەن قوللىنىلىدىغان يىرگەن ، يوسۇن دېگەن ئىككىلا سۆزنى jirgεn ، josun شەكلىدە j لاشتۇرۇپ ئېيتقاندىن باشقا y – j نۆۋەتلىشىدىغان سۆزلەرنى ئۇچراتمىدىم» ، شۇڭا ئەمەلىي تەكشۈرۈش ۋە تەتقىق قىلىشلار ئارقىلىق شۇ ماقالەمدە لوپنۇر دىئالېكتىنى «قەدىمكى قىرغىز ، قەدىمكى ئۇيغۇر ئومۇمىيلىقى تېخى دېگەندەك بۆلۈنۈپ كەتمىگەن دەۋرگە ئائىت بولسا كېرەك» دېگەن قارىشىمنىڭ تازا مۇۋاپىق بولمىغانلىقىنى ھېس قىلدىم ، شۇڭا «ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىنىڭ لوپنۇر دىئالېكتى » ناملىق كىتابىمنىڭ ئۇيغۇرچە ، خەنزۇچە نەشرلىرىدە بۇ قارىشمنى قايتا تىلغا ئالمىدىم . ئەمەلىيەتتە لوپنۇر دىئالېكتىنىڭ قىرغىز تىلى بىلەن ھېچقانداق مۇناسىتى يوق ، بەلكى ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىنىڭ بىر دىئالېكتىدۇر.<br /><br />سۇئال: مىرسۇلتان ئاكا، لوپنۇر دىئالېكتىنىڭ ئەسلىي ماكانى قەيەر؟<br />جاۋاب: بۇ دىئالېكت شىمالدىن جەنۇبقا تارالغانمۇ ياكى جەنۇبتىن شىمالغا تارالغانمۇ؟<br />لوپنۇر دىئالېكتى جەنۇبتىن شىمالغا تارالغان ، ئۇنىڭ ئەسلىي ماكانى قاراقۇشۇن كۆلى بويىدۇر . جەنۇبتىكى جايلاردا ( مىرەن ، قاراقۇشۇن كۆلى بويلىرى) خوتەن دىئالېكتىنىڭ ي لىشىش تەسىرىنى ھېسابقا ئالمىغاندا ساپراق . شىمالدا ( تىكەنلىك ۋە ئۇنىڭ شىمالىي تەرەپلىرى)، تۇرپان - پىچاننىڭ تەسىرى كۆپرەك . لوپنۇر دىئالېكت رايونىنىڭ شىمالىي تەرەپلىرىدە w/g ئالمىشىش ھادىسىسى كۆرۈلىدۇ ، لېكىن جەنۇبتا بۇ ھادىسە يوق. جەنۇبتىن شىمالغا تارقىلىش مەسىلىسىنى ئالساق، بىرەر ۋاقىئە ، ھادىسە بولغاندا جۈملىدىن كېسەل تارقىغاندا دەريانىڭ يۇقىرى ئېقىنىغا قاراپ سۈرۈلگەن ، كېسەل كىشىلەرنىڭ يېنىدا ئوزۇق قالدۇرۇپ دەريانىڭ يۇقىرى ئېقىنىغا قاراپ قاچقان ، قېچىپ ھەتتا دۆڭقوتان ، قارچۇغالارغىچە كەتكەن . لوپنۇر دىئالېكتىنى ئەمەلىيەتتە قاراقۇشۇن دىئالېكتى دېيىشكە بولىدۇ . لوپنۇر دىئالېكتىنىڭ ئاساسى قاراقۇشۇنلۇقلارنىڭ تىلىدۇر . مىرەندە ”يانلار“ ،”جوداقتار“ ،”قالماقتار“ يوق . لوپنۇر دىئالېكتىدا سۆزلىشىدىغانلارنىڭ ئاساسىي قىسمى قاراقۇشۇنلاردۇر.<br /><br />سۇئال: مىرسۇلتان ئاكا، سىز مەھمۇد كاشغەرىي ۋە «تۈركىي تىللار دىۋانى» ھەققىدە كۆپ ئىزدەندىڭىز. جاۋاب: بەزى ئۇچۇرلارغا قارىغاندا ئەھمەد زىيائىي «تۈركىي تىللار دىۋانى»نى تەرجىمە قىلغان ئىكەن، لېكىن بۇ تەرجىمە روياپقا چىقمىدى، نېمە ئۈچۈن؟<br />- «تۈركىي تىللار دىۋانى»نى ئەھمەد زىيائىي ئاكىسى مەھەممەد فەيزى بىلەن بىرگە تەرجىمە قىلىپ چىققان، لېكىن ئەرەب تىلىنىڭ پىركامىللىرىدىن بولغان مۇھەممەد فەيزى شۇ ۋاقىتلاردا نازارەت ئاستىدا بولغانلىقتىن، بۇ تەرجىمە ئۇكىسى ئەھمەد زىيائىنىڭ نامىدا تارالغان. مەن تەرجىمە ئورىگىنالىنى كۆرگەن، ئۇنىڭدا «قەشقەر ۋالىيسى سەيپۇللايوپنىڭ ئەمرى بىلەن تەرجىمە قىلدىم. ئەھمەد زىيائىي» دەپ يېزىلغان ئىكەن. ئەھمەد زىيائىيلار بۇ تەرجىمىنى دەپتەرگە ئىشلىگەن. دەپتەرنىڭ بىر تەرىپىدە ئەرەبچە ئەسلىي تېكىستنىڭ كۆچۈرمىسى، بىر تەرەپتە تەرجىمىسى بار ئىكەن. بۇ تەرجىمە تۆت كونىنى يۇقۇتۇش نامىدا، شىنجاڭ ئۇنۋېرستېتىدا بىر ئۇيغۇر تەرىپىدىن كۆيدۈرۈۋېتىلگەن. كۆيدۈرۈلگەن ۋاقتى 1966– يىلى 7-. 8– ئايلار.<br /><br />سۇئال: مىرسۇلتان ئاكا، «تۈركىي تىللار دىۋانى»نى تەرجىمە قىلىشتا سىز مۇھەررىرلىكتىن باشقا قانداق ئىشلارنى قىلغان؟<br />جاۋاب: «تۈركىي تىللار دىۋانى»نى نەشىرگە تەييارلاشتا 1– تومنى ئاساسلىقى ئابلىمىت يۈسۈپى، 2– ۋە 3– توملارنى ئابدۇرەشىد سابىد قارىھاجىم ئەرەبچىدىن ئۇيغۇرچىغا تەرجىمە قىلغان. مەن ئىبراھىم مۇتئىي ۋە ئىمىن تۇرسۇنلار بىلەن پۈتۈن ئەسەرنىڭ مۇھەررىرلىگىنى قىلغان، مەن يەنە ئەسەرنىڭ گرامماتىكا قىسمىنىڭ تەرجىمىسىنى ئىشلىگەن. ئەرەبچە كۆرگۈچىلەر تەرجىمە قىلىپ بەرگەندىن كېيىن، تۈركچە ۋە ئۆزبېكچە نۇسخىلار بىلەن سېلىشتۇرۇپ ئاندىن ئىشلىگەن.<br /><br />سۇئال: مىرسۇلتان ئاكا، سىز ش ئۇ ئا ر ئىجتىمائىي پەنلەر ئاكادىمىيىسىدە خىزمەتتە بولدىڭىز، «قۇتادغۇبىلىك»نىڭ 1984– يىلىدىكى نەشرىي نۇسخىسىدىن بۇرۇنقى تەرجىمىسىمۇ بولغانمۇ؟<br />جاۋاب: «قۇتادغۇبىلىك»نىڭ بىر تەرجىمىسى بولغان. بۇ تەرجىمە ئۈرۈمچىدە بىر تاتار داموللا تەرىپىدىن ئىشلەنگەن بولسا كېرەك، «قۇتادغۇبىلىك»نىڭ بۇ تەرجىمە نۇسخىسى يۇمىلاق دۈگۈلەك قەغەزگە يېزىلغان. «قۇتادغۇبىلىك»نىڭ بۇ تەرجىمىسى نەمانگان نۇسخىسى ئاساسىدا ئىشلەنگەن بولۇپ، قەغىزىنىڭ كەڭلىكى 20 سانتىمېتىر ئەتراپىدا ، ئەسلى تېكىست بېيىت بويىچە ئۈستىگە كۆچۈرۈلۈپ ئاستىغا تەرجىمە قىلىنغان ئىكەن. تەرجىمە شۇ دەۋر تىلىغا ئۆرۈلگەن بولۇپ تاتار زىيالىيسىنىڭ تەرجىمە قىلىنغانلىق ئېھتىمالى چوڭراق، بۇ تەرجىمىمۇ 1966 – يىلى 7-~ 8- ئايلاردا شىنجاڭ ئۇنۋېرستېتىدا «دىۋان لۇغاتىت تۈرك» بىلەن بىرگە، بىر كىشى تەرىپىدىن كۆيدۈرۈۋېتىلگەن.<br /><br />سۇئال: مىرسۇلتان ئاكا، سىز 1960 – يىلى كورلا ۋە لوپنۇرلارغا كەلگەن ئىكەنسىز ، شۇ ۋاقىتتىكى لوپنۇر ۋە ئۇنىڭ كورلا بىلەن بولغان ئارىلىقتىكى يولنىڭ ئەھۋالى ھەققىدە سۆزلەپ بېرەمسىز؟<br />جاۋاب: ئۇ چاغلاردا كورلىدىن كۆنچىگە بارغۇچە يول بويىدا ئاق تېرەك بىلەن سۈگەتلا بار ئىدى ، شۇ يىللاردا يولنىڭ ئىككى قاسنىقىدا ناھايىتى چوڭ سۆگەتلەر بار ئىدى، كۆنچى بازار ئىچىدىكى بەزى قاراسۆگەتلەرگە 2 – 3 ئادەمنىڭ غولىچى يەتمەيتتى . ھازىرقى كىنوخانا ئورنىدا تۈرمە بولۇپ ئۇنىڭ چۆرىسىدىمۇ سۆگەت بىلەن سېرىق تېرەك ئىدى . كۆنچىنىڭ ئەسلىدىكى كوچىسى ھازىرقى بېكەتنىڭ يېنىدىكى تۆت كوچىدىن كۈنچىقىشقا قاراپ سوزۇلغان ئىدى. كۆپلىگەن ۋادەك ئۆي – چاپلىما ئۆي، ياغاچ بىلەن يۇلغۇنلارنى توقۇپ، لاي ۋە يۇلغۇننى چاپلاپ سالغان ئۆيلەر ئىدى (شۇ قېتىمقى سۆھبىتىمىزدە ساتتار مۇتەللىپ بار بولۇپ ، ئۇ ئەسلەپ: 1965 – يىلى كۆنچى بازىرىدىكى سۆگەتلەرنىڭ ھەممىسىنى قومۇرىۋەتكەن. 1966 -، 1967 – يىللىرى قايتىدىن كۆچەت قويۇلغان ، شۇ يىلى كۆنچى بازىرىنى چېقىپ قايتىدىن قۇرۇلغان دەيدۇ). 1960 – يىلى ماڭا تاۋۇش بەرگە ئاتاۋۇللا قاسىمنىڭ ئېيتىشىچە، كورلا بىلەن لوپنۇرنىڭ ئارىسىدىكى كۆچەتلەرنى ھادى ھاجى ئىسىملىك كىشى قويدۇرغان ئىكەن، بىر قىسىم سۆگەتلەر سۇ قويۇلماي قۇرۇپ كەتكەنلىكتىن ئامبال ھادى ھاجىنى جازالىغان .<br /><br />قوشاقتا شۇنداق دېيىلىدۇ :<br /><br />كۆنچۈنۈ توروقتارى ،<br />بىرى قالماي قۇرۇپتۇ .<br />ئامبالما خاپا بولۇپ ،<br />ئاداجىنى ئۇرۇپتۇ .<br />شاڭيەنى يايلاغىنى ،<br />كۆرلۆلۈككە بۇرۇپتۇ .<br /><br />رىۋايەتلەرگە قارىغاندا، بۇ يەرلەردىكى توغراقلار قۇرۇپ كەتكەندىن كېيىن ھادى ھاجى ئىسىملىك شاڭيۇ سۆگەت ، ئاق تېرەك قاتارلىقلارنى قويدۇرغان ئىكەن. ئامبال ھادى ھاجىنى جازالاش ئۈچۈن يايلىقىنى كورلىلىقلارغا بۇيرۇپ بەرگەنلىكىنى بىلىشكە بولىدۇ.<br /><br />سۇئال: مىرسۇلتان ئاكا، سىز بىر ئۆمۈر ئانا تىلىمىزنىڭ ئىشقىدا كۆيۈپ ئۆتۈپسىز، ئەمدى بىز ياشلاردىن كۈتىدىغان قانداق ئۈمىدىڭىز بار؟<br />جاۋاب: يازغۇچى يولداشلاردا ئانا تىل توغرىلىق مەسئۇلىيەت تۇيغۇسى بولسا ياخشى بولاتتى . ئۇيغۇر تىلىغا مەسئۇل بولغاندىلا ئۇيغۇر تىلىنى يۈكسەك دەرىجىگە كۆتۈرگىلى بولىدۇ . بولۇپمۇ ھازىرقى قوش تىل مائارىپى تەكىتلىنىۋاتقان بۈگۈنكى كۈندە ئانا تىل ئوقۇتۇشىنىمۇ كۈچەيتىش كېرەك . بىزنىڭ ياشلاردىن كۈتىدىغىنىمىز، ئۆز – ئۆزىنى تونۇشنى چوڭقۇرلاشتۇرۇشى كېرەك . ئۆزىنى تونۇش بىلىمدىن كېلىپ چىقىدۇ، بىلىمگە تايانمىغان تونۇش ھېسسىي تونۇش بولىدۇ . توغرا ، ھەر قانداق مىللەتتە يامان خۇي، ئىللەتلەر بولىدۇ . ئابدۇقادىر داموللا «نادانلىق جاھىللىقتىن كېلىپ چىقىدۇ » دەيدۇ. ياشلار مىللەتنى روناق تاپقۇزىمىز دەيدىكەن جىقراق ئوقۇسا ، ئۆگەنسە بولىدۇ . بىز ئوقۇغاندا كىتاب ماتېرىيال يوق ياكى بەك ئاز ئىدى ، ھازىر ماتېرىيال تولا، لېكىن ئۆگەنمەيدۇ.<br />ھەممە كىشى ئۆزىنىڭ غۇرۇرىنى تىكلىشى كېرەك . بىز مەيلى قەيەرلىك بولايلى، مەن قانداق قىلىشىم كېرەك، نېمە ئىش قىلىۋاتىمەن دەپ ئويلىشى كېرەك. نادانلارنىڭ قارىشى ناھايىتى ئاجىز بولىدۇ ، ئازراق مەنپەتنى كۆرسىلا ئۆزگىرىدۇ . بىزنىڭ مىللەت قارىشىمىز ئىنتايىن سۇس ، ياشلار ھەتتا كلاسسىك مۇزىكىلىرىمىزنى ئاڭلىمايدۇ، نىمىشقا ئىكەنلىكىنى سورىسىڭىز چۈشەنمىسەك، دەيدۇ. بىز تىل مەسىلىسىنى ئالساق، ئۇچرىغان ئاتالغۇلارنى قايسى قورال كىتابلارغا ئاساسلىنىپ توغرىلىشىمىز كېرەك؟ بىزدە ئۆلچەم قىلغۇدەك كىتابمۇ يوق. لۇغەتلەرنى تۈزۈۋاتىمىز، ئۇلارنى ئۆلچەملەشتۈرۈشكە تىرىشىۋاتىمىز، خاتا قوللانغانلارنى ھېچكىم ھېچنەرسە قىلالمايدۇ. تىلنىڭ ئۆزى بىر زېمىن. بىزدە، ھازىر تىلنى ئادەتكە تارتىدىغان خاھىش بار، چۈنكى ئۇلار خاھىشىنى ئۆزگەرتىشنى خالىمايدۇ، ئىملا قائىدىسىنى مورفولوگىيىلىك پرىنسىپقا تەس ئەكەلدۇق. يېزىقتا سۆزلەرنىڭ تۈپ يىلتىزى – غولىنى ساقلاپ قېلىش، جانلىق تىلغا ئەگىشىپ كەتمەسلىكتە چىڭ تۇرۇشىمىز كېرەك. ياشلار ئانا تىلنى قەدىرلىشى، پىششىق ئۈگۈنۈپ توغرا قوللىنىشى، ئۆز غورۇرىنى تىكلىشى كېرەك.<br /><br />سۇئال: مىرسۇلتان ئاكا، ئۇيغۇر تىلىنى قوللىنىشتا ساقلىنىۋاتقان ئەڭ ئېغىر مەسىلە قايسى؟<br />جاۋاب: ھازىر ئىملا مەسىلىسى بىر قەدەر ئىزىغا چۈشۈپ قالدى ، بەزى ئورۇنلاردا دىققەت قىلماي ئۆتكۈزىۋەتمىسە . لېكسىكىلىق بۇزۇلۇش مەسىلە بولۇپ قېلىۋاتىدۇ ، مۇمكىن بولسا ئەرەب – پارس تىللىرىنى چىقىرىۋېتىپ، تىلىمىزنى ساپلاشتۇرۇشقا تېرىشىشىمىز لازىم . مەسىلەن : بەتقىلىق – قىلىقسىز ، بىسوراق – سوراقسىز، بىئەدەپ – ئەدەپسىز ... ئەمما بەزى سۆزلەرنى بۇنداقلا قوللانغىلى بولمايدۇ . م: ناتونۇش ( تونۇش ئەمەس ) ، نائەھلى ( ئەھلىسىز دېگىلى بولمايدۇ) ، بىكار ( كارسىز دېگىلى بولمايدۇ ) ... يازغۇچىلىرىمىز دىققەت قىلمايدىغان نۇقتىلار ، ئەسەر يازغاندا قولىغا قەلەمنى ئېلىپلا مەن ئۇيغۇرغۇ ، تىلنى پىششىق بىلىمەن دەپ يېزىۋېرىدۇ ، لېكىن ئۇيغۇر تىلىغا مەسئۇل بولۇپ يازاي دەيدىغان چۈشەنچە يوق . بىز تىلىمىزغا مەسئۇل بولىدىغان بولساق، تىلىمىز ناھايىتى مۇكەممەل تىلغا ئايلانغان بولاتتى. چۈنكى تىلىمىزدا قەدىمكى ئۇيغۇر تىلىدىن ناھايىتى ياخشى قائىدىلەر قالغان، يوقالمىغان. ئۇيغۇر تىلىنىڭ نۇرغۇن ئەۋزەللىكلىرى بولسىمۇ ، تىلىمىزنى ئەرەب – پارس سۆزلىرى بىلەن ئوراپ، ئۆزىمىزنى بىلىملىك قىلىپ كۆرسىتىشكە تىرىشىمىز. ئەرەب – پارس تىللىرىنىڭمۇ بەزى ئەۋزەللىكلىرى بار ، پايدىلانساق بولىدۇ ، لېكىن چوقۇم ئۆز تىلىمىزنىڭ ئەۋزەللىكىنى جارى قىلدۇرۇشىمىز كېرەك . ئۇيغۇر تىلى تەتقىقاتى تېخى يېتەرلىك ئەمەس ، مۇشۇ تەتقىقاتنىڭ يېتەرسىزلىكنى نەدە دېسىڭىز ، تەتقىقاتىڭىزدا يول ئوچۇق بولىشى كېرەك .<br />بۇ قېتىم تۈزۈلگەن «ئۇيغۇرچە – خەنزۇچە لۇغەت»تە 60 مىڭدەك سۆز ھەم سۆز بىرىكمىسى كىرگۈزۈلدى . بۇ لۇغەتتە ئۇيغۇر تىلىنىڭ بايلىقىنى نامايان قىلىش ئۈچۈن، 10 مىڭ ئەتراپىدا قەدىمكى ئۇيغۇر تىلى سۆزلۈكى ھەم دىئالېكت سۆزلەر كىرگۈزۈلدى ، زۆرۈر تېپىلغاندا بۇلاردىن پايدىلىنىپ ئەدەبىي تىلنى بېيىتىشقا بولىدۇ . بۇ لۇغەتتە يەنە «ھازىرقى زامان ئۇيغۇر ئەدەبىي تىلىنىڭ ئىزاھلىق لۇغىتى»دە سەل قاراپ كىرگۈزۈلگەن ، ئەمما ئىستېمالدىن قالغان بەرھەق ، ئەلھەق ، ئەلھاسىل ، ئەلھەزەر دېگەندەك سۆزلەر كىرگۈزۈلمىدى. تىل تەتقىقاتىدا ئۇيغۇر تىلىنى بىر پۈتۈن تىل نۇقتىسىدىن قاراش كېرەك. يازغۇچىلار ئۇيغۇر تىلىنىڭ قېلىپلىشىشىدا ، تەرەققىي قىلىشىدا ئۆز ھەسسىسىنى قوشۇشى كېرەك . بىزنىڭ تىل ھەققىدىكى چۈشەنچىلىرىمىز بەك يۈزە ، مەسئۇلىيەتسىزمىز، كۆپىنچە ئويلايدىغانلىرىم ئۇيغۇر تىلىنى خاتا يېزىپ، خاتا ئوقۇپ شەرمىسار بولمىساق دەيمەن.<br /><br />سۇئال: مىرسۇلتان ئاكا، سىز بىر ئۆمۈر تىل تەتقىق قىلغىنىڭىزدىن پەخىرلىنەمسىز ؟ قانداق ئارزۇ – ئارمانىڭىز بار؟<br />جاۋاب: ئەلۋەتتە پەخىرلىنىمەن . ئانا تىل ئانا ۋەتەندۇر . 1984 – يىلىدىن باشلاپ ئۇيغۇر تىلىنىڭ ئىملا مەسىلىلىرى ئۈچۈن ئىشلىدىم . بۇنىڭدا مورفولوگىيىلىك ئۆلچەمنى 1 – ئورۇنغا قويۇپ چىڭ تۇردۇم ، ئۈچ دىئالېكتنى يىغىپ ، تىلىمىزغا قايسىسى پايدىلىق بولسا شۇنى قوللاندىم ، گەرچە بەزى سەۋەبلەر بىلەن ئىزچىللاشتۇرۇالمىغان بولساممۇ . بىز ھەرگىزمۇ فونېتىكىلىق ئۆزگىرىشكە ئەگىشىپ ماڭماسلىقىمىز كېرەك . شۇڭا مەن ئانا تىلىمىز ھەققىدە بىر ئۆمۈر ئىشلىگەن ئەمگەكلىرىمدىن پەخىرلىنىمەن.<br />بىز بىر ئەۋلاد كىشىلەر ئۇيغۇر تىلى تەتقىقاتى ساھەسىدە بىر ئۆمۈر ئىزدەندۇق ، ئەمدىلىكتە ياشىنىپ بىر يەرگە بېرىپ قالدۇق . كەينىمىزگە باقساق ھەم سۆيۈنىمىز ھەم ئەندىشە قىلىمىز. سۆيۈنىشىمىز، تەتقىقات ھاياتىمىزدا خەلقىمىزگە قالدۇرغان ئازغىنە ئەمگەك مېۋىمىزدىن بولسا ، ئەندىشىمىز كەينىمىزدىن ئىز بېسىپ كېلىۋاتقان ئىزباسارلارنىڭ كەملىگى ۋە ئۇلارنىڭ ئۈزۈلۈپ قېلىشىدىن بولىۋاتىدۇ . ئۇيغۇر تىلى تەتقىقاتى ساھەسىدە ئارقىمىزدىن ئىز بېسىپ كېلىۋاتقان ياشلار بەكلا ئاز ، بىز ئۇيغۇر تىلى تەتقىقاتى خىزمىتىدىن ئىبارەت بۇ «قان تومۇر»نىڭ بىزنىڭ نەپىسىمىز بىلەن تەڭ ئۈزۈلۈپ قېلىشىدىن ئەنسىرەيمىز. بىز ھازىرقى زامان ئۇيغۇر ئەدەبىي تىلىنى يېزىق ۋە تەلەپپۇزدا بىرلىككە كەلتۈرۈش ، قېلىپلاشتۇرۇش ۋە ئۇنى تەرەققىي قىلدۇرۇش ئىشلىرىنى بىزنىڭ زامانىمىزدا ئەمەلگە ئېشىشىنى ، ئەڭ كېچىككەندىمۇ سىلەرنىڭ سىلەرنىڭ زامانىڭلاردا بىر باشقا چىقىشىنى ئارزۇ قىلىمىز. بۇ ئارزۇيىمىز ئەلۋەتتە ئىز باسارلارنىڭ «كۈچ ئۇلاپ يۈگۈرۈشى» ئارقىلىق ئەمەلگە ئاشىدۇ. شۇڭا، بۇ، تىل تەتقىقاتى بىلەن شۇغۇللانغۇچى ، تىل ئۆگەنگۈچىلەرنىڭلا ئەمەس، ئۇيغۇر تىلىنى قوللانغۇچى بارلىق كىشىلەرنىڭ ئۇيغۇر تىلىنى تېخىمۇ ياخشى ئۆگۈنىشىنى، ئۇيغۇ رتىلىنىڭ تەرەققىايتىغا كۆڭۈل بۆلۈشىنى، ئۇيغۇر تىلى تەتقىقاتى خىزمىتىگە ئىشتىياق باغلىشىنى ۋە بىزنىڭ ئىشلىرىمىزغا ۋارىسلىق قىلىپ ، ھازىرقى زامان ئۇيغۇر ئەدەبىي تىلىنىڭ ... ئىپادىلەش كۈچىنى تېخخمۇ يۈكسەكلىككە كۆتۈرۈشىنى ئۈمىد قىلىمەن.<br /><br />سۇئال: مىرسۇلتان ئاكا، مەھمۇد كاشغەرىنىڭ قەبرىسىنى بېكىتىشتە ئۇستازىڭىز ، ئاتاقلىق تىلشۇناس ئىبراھىم مۇتئىي بىلەن كۆپ رىيازەت چەككەنسىلەر ھە؟<br />جاۋاب: بىز ئەلۋەتتە جىق مۇشەققەت چەكتۇق، شۇ ۋاقىتتا ياتىدىغان يەر يوق ، قەشقەر دوختۇرخانىنىڭ بىر بالنىسنى ياتاق قىلىپ ئورۇنلاشتۇق، بۇ ۋاقىت 1982 – يىلىنىڭ ئاخىرقى كۈنلىرى ئىدى. مۇشۇ تېمىنى نۇقتا قىلىپ قەشقەردە بىر نەچچە رەت يىغىن ئېچىپ ، پېشقەدەملەرنىڭ ، ئۆلىما ۋە ئەدىب – شائىرلارنىڭ پىكرىنى ئالدۇق. ئوپالغا چىقىپ كۆپ رىۋايەتلەرنى ئاڭلىدۇق ۋە مۇلاھىزە قىلدۇق. گەرچە رىۋايەت ۋە ھېكايەتلەر ئارقىلىق ئوپالدىكى «ھەزرىتى موللام» قەبرىسىنىڭ مەھمۇد كاشغەرىينىڭ مەقبەرىسى ئىكەنلىكىنى جەزىملەشتۈرگەن بولساقمۇ، تېخىمۇ كۈچلۈك پاكىت - يازما ئىسپات يوق ئىدى. بىر كۈنى ئىمىر ھۈسەيىن قازى ئاخۇنۇمدا ئاتىسى قۇتلۇق ھاجى شەۋقىيدىن قالغان مۇناسىۋەتلىك قوليازما ئىسپات بارلىقىنى ئاڭلىدۇق . بۇ ئۆلىماغا ئابدۇرەشىد قارىمنى ئارىغا سالدۇق ۋە 1983 – يىلى 2– ئايدا بۇ قوليازما ئىسپاتقا ئېرىشتۇق ، شۇ ئاينىڭ 24 – كۈنى يىغىن ئېچىپ ئىمىر ھۈسەيىن قازىئاخۇنۇمغا تون ياپتۇق ھەمدە 300 يۈەن پۇل بىلەن مۇكاپاتلىدۇق ، شۇ قاتاردا يەنە يەتتە كىشىمۇ تونلۇق رەخت بىلەن مۇكاپاتلاندى.<br />ئىمىر ھۆسۈيۈن قازىئاخۇنۇمدىكى بۇ قوليازما ئالتە دەپتەر بىر قىلىپ تۈپلەنگەن «مەسنەۋىي شېرىپ» ناملىق ئەسەر بولۇپ، ئۇنىڭ ئىچىدىكى بىر ئاق بەتكە:<br />«ھىجرىيە 1252– (كالا) يىلى، ئۇلۇغ رەجەپ ئېيىنىڭ ئون تۆرتىنچى كۈنى شەرىئەت ئاساسىغا قۇرۇلغان قەشقەر قازى مەھكىمىسىنىڭ قازىسى – مەنكى موللا سادىق شاھ ئەلا ئاخۇن ئوغلى شۇ ھەقتە ھۆججەت قىلىپ مۆھۈرۈمنى باستىمكى... ئالتە دەپتەرنى بىر مۇقاۋىغا تۈپلەپ ، ئىجتىھات قەلىمى بىلەن ۋاراقلىرىغا زىننەت بېرىپ يېزىلغان، قىممەت باھالىق، ئالتۇنغا سېتىپ ئالغان مۈلۈكۈم بولغان ‹مەسنەۋىي شېرىپ› ناملىق كىتابىمنى قەشقەرنىڭ ئوپال رايونى تاغ باغرىدا، سۈزۈك بۇلاق ئۈستىدە دەپنە قىلىنغان ھەزرىتى مەۋلام، دىننىڭ قۇياشى، ھۈسەيىن (ئوغلى)، قەلەم ئىگىسى بولغان مەھمۇد كاشغەرىينىڭ مازارىغا مۇتلەق ۋەخپە ۋە ئەبەدىي سەدىقە ( قىلدىم ) ... موللا سادىق ئىبىن شاھ ئەلا ...»<br />دەپ يېزىلغان ۋە مۆھۈر بېسىلغان ئىكەن.<br />موللا سادىق ئەلەم ئاخۇنۇم ئۆز دەۋرىنىڭ داڭلىق ئۆلىماسى، تارىخچىسى، شائىر مۇھەممەد سادىق كاشغەرىي بولۇپ ئەينى ۋاقىتتا قەشقەرنىڭ قازىسى ئىدى. مۆھۈرىدە ھىجرىيە 1252 – يىلى دەپ يېزىلغان ، يۇقىرىقى ۋەقپىنامىمۇ شۇ يىلى يېزىلغان، مىلادىيە 1836 – يىللارغا توغرا كېلەتتى. مەھمۇد كاشغەرىي دۇنياغا داڭلىق ئالىم ، بۇ ئىشقا ھەرگىز يېنىكلىك قىلىشقا بولمايتتى . بۇ قوليازمىغا يېزىلغان ۋەقپىنامە ھەقىقەتەن 1836 – يىلى يېزىلغانمۇ ياكى ھازىرقى دەۋرنىڭ مەھسۇلىمۇ، بۇنى ئېنىقلىشىمىز كېرەك ئىدى . مەن شۇ قېتىم ئىمىر ھۆسۈيۈن قازىئاخۇنۇمنىڭ پوچۇركىسىنى ئېلىپ بېرىپ ئاپتونوم رايونلۇق ج . خ نازارىتىدە باھالاش قىلدۇردۇم، دەسلەپكى قەدەمدە ۋەقپىنامىنىڭ ھازىرقى دەۋرنىڭ مەھسۇلى ئەمەسلىكى ، پوچۇركىنىڭ ئىمىر ھۈسەيىن قازىئاخۇنۇمنىڭ ئەمەسلىكى ۋە قەلەمنىڭ پولات قەلەم بولماستىن ياغاچ قەلەمدە يېزىلغانلىقى ئىسپاتلاندى. شۇنداقتىمۇ بىز ئىشنى تېخىمۇ پۇختا قىلىش ئۈچۈن ج . خ مىنىستىرلىكىگە ئاپىرىپ باھالاتماقچى بولدۇق. مەخسۇس «مەسنەۋىي شېرىپ ئەنزىسى» دەيدىغان ئەنزە تۇرغۇزۇپ، بېيجىڭغا ئاپىرىپ، ج خ مىنىستىرلىكىدىكى مۇناسىۋەتلىك ئورۇنلارغا قەغەز، سىيا ۋە باشقىلارنى باھالىتىپ چىقتۇق . مۇناسىۋەتلىك ئورۇنلار ۋەقپىنامەنىڭ 100 نەچچە يىللار بۇرۇن ئىكەنلىكىنى ، ۋەقپەنامەنى يېزىشتا ئىشلىتىلگەن سىياھنىڭمۇ مۇشۇ دەۋرنىڭ سىياسىي ئەمەسلىكىنى تېخنىكىلىق باھالاپ ئىسپات چىقىرىپ بەردى، بىز شۇنىڭ بىلەن بۇ ۋەقپىنامىنىڭ جامائەتكە ئېلان قىلدۇق . مەھمۇد كاشغەرىينىڭ قەبرىسى كۆپ ئىزدىنىش، دەلىللەش ئارقىلىق بېكىتىلگەن.<br /><br />سۇئال: مىرسۇلتان ئاكا، سىز ئۇيغۇر تىلىنى تەكشۈرۈش خىزمىتىگە 1955– يىلىدىن باشلاپ قاتناشقان ئىكەنسىز، ئۇ ۋاقىتلاردىكى شارائىت ھازىرقىدىن كۆپ مۇشەققەتلىك بولىشى مۇمكىن. سىز ئۆز بېشىڭىزدىن ئۆتكۈزگەن ئىشلارنى بولۇپمۇ لوپنۇر دىئالېكتىنى تەكشۈرۈش ئەھۋالىڭىزنى ئەسلەپ، بىزنى شۇ ۋاقىتتىكى تىل تەكشۈرۈش خىزمىتىدىن ۋاقىپلاندۇرغان بولسىڭىز؟<br />جاۋاب: مەن شىنجاڭ ئۇنۋېرستېتى رەھبەرلىكىگە دوكلات يازغان ئىدىم، تەستىقلاپ دەرسىمنى باشقىلارغا ئېلىپ بەردى ۋە تىل تەكشۈرۈشكە 600 يۈەن پۇل تەستىقلاپ بەردى. 1960– يىلى 5- ئايدىن 10- ئايغىچە 6 ئاي لوپ (نۇر) لۇقلار ئارىسىدا تىل تەكشۈردۈم . ئۇندىن ئۈچ يىل بۇرۇن خوتەندە تىل تەكشۈرگىنىم ئۈچۈن خېلى تەجرىبىلىك بولۇپ قالغان ئىدىم ، تەجرىبەمگە ئاساسەن 40 ياشتىن ئاشقانلارنى تىل تەكشۈرۈش ئوبيېكتى قىلدىم . كىچىكلەرنى ئاساسەن تىل ئالاھىدىلىكىنى تەكشۈرۈشتە ئاساس قىلدىم. بۇنداق بولىشى ئىمكانقەدەر بالدۇرقىلارنى تەكشۈرۈش ئىدى. ماڭا شۇ ۋاقىتتا خەلقنىڭ ئاقكۆڭۈللۈكى، ساددا، سەمىمىيلىكى ئالاھىدە تەسىر قىلدى . ئۇلار بىلگىنىنى مەندىن ئايىمىدى، مېنى لوپنۇرلۇقتەك بىلدى. بىر قېتىم گۆش – ياغ بولمىغاچقا قوسۇغۇم كۆپۈپ كەتكەن ئىدى. مەن ئاغرىپ ياتسام، خاماندا ئىشلەۋاتقان 60 ياشلاردىكى ئايال ئەھۋالىمنى كۆرۈپ «ماڭا ئوخشاش ئىنىلەرىڭ باردۇر» دېدى. ئۇ ئايال مەھەللىسىگە بېرىپ ( تىكەنلىك – ھازىرقى 34– پولك دائىرىسىدە ) ياغلىقىغا تۈگۈپ، چاي دورىسى ئېلىپ كەپتۇ . ئۇ ئۈچئاياقنى ئېسىپ سۇ قويۇپ قاينىتىپ ، چاي دورىسىنى سېلىپ ”غورتاپ ، غورتاپ “ ئىچ دېدى ، ئىچىۋىدىم بىر ئازدىن كېيىن ساقايدىم . بۇنداق ياردەملەر كۆپ بولغان. ئۇ ۋاقىتتا سەنتوڭ دەيدىغان گەپ بار ئىدى ، بۇ دېگەنلىك بىرگە ئىشلەش ، بىرگە تۇرۇش ، بىرگە يېيىش دېگەنلىك بولۇپ ، ئۆزۈمنىڭ يوتقان كۆرپەم بار ئىدى . ئۇلار بىلەن يېتىپ قوپۇپ ، بىرگە ئىشلەپ ، بىرگە ئوزۇقلىناتتۇق . ئەشۇ يەرلىكلەر بىلەن نورما ئوخشاش ، ئۇلار نېمە يېسە مەنمۇ شۇنى يەيمەن ، ھېچقانداق پەرق يوق ، مىرەنگە بارغاندا ھېچ ھالىم قالمىدى . تىكەنلىكتە ئىككى موماي بولىدىغان ، ئاق ئۇستا بىلەن قارا ئۇستانىڭ قىزلىرى ئىكەن . ئۇلارنىڭ ئۆيى كۈزلەكتە ئىكەن ، يېشى 90 دىن ئاشسىمۇ بىكار تۇرماستىن يۇڭ يىپ ئىگىرىپ، تاغار توقۇيدىكەن . 1960 – يىلى 7 – ئاينىڭ 17 – كۈنى نىياز ئاتا دېگەن قوشاقچى بىلەن تۇرۇش ئۈچۈن كۈزلەكتىن بىر كىچىك بالىغا يول باشلىتىپ ، ئەتتىگەندىن نامازشامغىچە ئېشەك بىلەن مېڭىپ ، نىياز قۇلى ئاتا ئەترەتكە بېلىق تۇتۇۋاتقان يەرگە باردۇق . ئۇ تور بىلەن بېلىق تۇتۇپ ئەترەتكە ئىبەرتىپ بېرىدىكەن . كۈزلەك بىلەن چارانىڭ ئېيتىشىشىنى نىياز قۇلى ئاتا ئېيتىپ بەرگەن . شۇ قېتىمدا 2000 كوپلېتتەك قوشاق ، 10 نەچچە چۆچەك خاتىرىلىگەن . ئابدۇرېھىم ئۆتكۈر كۈزلەكتە ئوقۇتقۇچى بولغاندا ئوقۇتقان 25 ياشلاردىكى بىر چوكان پۈتۈن بىر كۈن قوشاق ئېيتىپ بەرگەن ئىدى . شاگىرتىم نۇرئەھمەد قاسىم پوچتا ماشىنىسى شوپۇرىغا يالۋۇرۇپ ماقۇل قىلغانىكەن، چاقىلىققا ئاران بېرىۋالدۇق . چاقىلىقتىن تاشپاختا كانغا ماڭغان ماشىنا بىلەن مىرەنگە بېرىۋالدۇق . مىرەندە ئېتىپ كەلگەن قۇلاننىڭ سۈر گۆشىنى يەيدىكەن ، قىپ – قىزىل قۇلان گۆشى ئىچىمىزنى سۈرگەچكە، مىرئەھمەد بېرىپ سەيگۇا ئەكەلگەندىن كېيىن شۇنى يىدۇق . كاۋىنى راسا قاينىتىپ سۈيى قالمىغاندا يېسە ھالۋىدەك بولىدىكەن . كاۋىنى قاينىتىپ قويۇق بولغاندا موما ياكى ۋاۋاتۇ ( قوناق مومىسى )نى چىلاپ يەيمىز. سۇيۇق يۇغۇرۇپ جىمبىلدا پىشۇرغان ھور مومىنى بىر سىقسىلا ھېچنېمىسى قالمايدۇ . ئايلىق نورمىمىز 29 جىڭ ، كۈنلۈك نورما 420 گرام ئىدى . ئومۇمەن بىر كۈن تاۋۇش بەرگەنلەرگە ئاز بولغاندا 1 يۈەن 20 تىيىن ، كۆپ بولغاندا 1 يۈەن 50 تىيىن بېرەتتۇق . ئۇ ۋاقىتلاردا مەن شىنجاڭ ئۇنىۋېرستېتىدا لېكتور بولۇپ ئايلىق مائاشىم 110 يۈەن ئىدى. مەن 60 – يىلى مىرەندە 23 كۈن تۇرۇپ تىل تەكشۈردۈم ، شۇ ۋاقىتتا مىرەندە 180 دەك لوپلۇق بولۇپ ھەممىسى دېگۈدەك باينىيازنىڭ ئۇرۇق – تۇغقانلىرى ئىكەن، ئۇ ۋاقىتتا بىر ئەترەت خەنزۇلار تېرىقچىلىق قىلاتتىكەن . شۇ ۋاقىتتا باي نىيازنىڭ بىر قىزى چىگىلىك ئۆيدە كالا بېقىۋاتقان ئىكەن . باي نىياز 1960 – يىلى 124 ياشقا كىرگەن ئىكەن ، بۇ ۋاقىتلار ئاچارچىلىق يىلى بولغانلىقتىن، نەۋرە قىزىنىڭكىدە سۈت ئىچىپ ياشاۋاتقان ئىكەن . باي نىيازغا خەۋەر بەرگەندىن كېيىن، ئېشەككە مىنىپ مىرەنگە يېتىپ كەپتۇ . مېڭىشىمۇ جايىدا، ئۇ ئېيتىپ بەرگەن قوشاقلار شىنجاڭ ئۇنىۋېرستېتىدا يوقالدى . بۇ كىشىنىڭ يېشىنىڭ راست يالغانلىقىنى بىلەلمەي ، بەدۆلەت زامانىدا قانچە ياشتا ئىدىڭىز دېسەم،”نۆبۆر گاخلىرىم“ ئىدى دەيدۇ.<br />دېمەك ئۇنىڭ 1960 – يىلى 120 ياشتىن ئاشقانلىقى راست چىقتى. ”ئولغۇن تىشلىرىممۇ قامىدى“ – دېدى . 100 ياشقا كىرگەندە چىققان چىشلىرىمۇ چۈشۈپ كەتكەن ئىكەن . شۇ ۋاقىتتىكى بەستى 32 ياشلىق مېنىڭدىن بەستلىك تۇراتتى . ئۇكىشى تاكى يېقىنغىچە قاپقان قۇرۇپ ئوۋ ئوۋلاپ يۈرۈيدىكەنتۇق . ئاتلىق بېرىپ قاپقاننى يوقلاپ ، كېيىك بىر نەرسىلەر چۈشسە، ئاتقا سۆرىتىپ ئېلىپ كېلەتتىكەنتۇق . ” ئانجىلىس تۆيۆ“ (ستەيىن) ،”پىيۋالىس تۆيۆ“ (پېرژىۋالىسكىي)، ”ئايدىن تۆيۆ“ ( سېۋىن ھېدىن)لەرگە ئىشلەپ بىر نەرسىلەرنى قازغانلىقىنى ، بىر نەرسە سۇنۇپ كەتسە، سۇندىرىۋەتتىڭ دەپ كايىغانلىقىنى سۆزلەپ بەرگەن. چاينۇت توغرىسىدا سورىسام ”پېيۋالىس تۆيۆ“نىڭ ”چاينۇت“ دېگەن ئادىمى ساتما ياسىغان يەر بولغاچقا شۇنداق ئاتالغان دېدى. باي نىيازنىڭ چىشى بولمىغاچقا ئاۋاز بېرەلمىدى ، ئۇ بۇ يەرنىڭ ھەممە يېرىنى بىلمەن .” قويساغىمنى تۇيغۇزۇپ قويسا ئۈچ كۈندە دۇخانغا ئالىپ چىقامەن“ دېگەن. مىرەندە ئابدۇرېھىم بايدىن كۆپىنچە لېكسىكا ھەققىدە سورىدىم. ئۇ «مۈز ئاسسى»دا دېگەن قوشاقنى ئېيتىپ بەردى. ئابدۇرېھىم بايغا پۇل بەردىم ۋە دورا ئېلىپ بەردىم.<br /><br />سۇئال: مىرسۇلتان ئاكا، سىز «ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلى دىئالېكتلىرى»، «ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىنىڭ لوپنۇر دىئالېكتى»، «ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىنىڭ خوتەن دىئالېكتى» ناملىق كىتابلىرىڭىزدا، ئاساسەن 1955– يىلىدىن 1961– يىلىغىچە بولغان ۋاقىتلاردىكى تەكشۈرۈش ماتېرىياللىرىڭىزنى ئاساس قىلىپ يېزىپسىز ، بۇ ماتېرىياللىرىڭىز قانداق ساقلىنىپ قالغان؟<br />جاۋاب: خوتەن رايونى بىلەن لوپنۇر رايونىنىڭ تىل تەكشۈرۈشتىن قالغان پارچە بىر قىسىم ماتېرىياللارنى خوتۇنۇم دىلەيسا ( شىنجاڭ ئۇنۋېرستېتى فېزىكا فاكۇلتېتىنىڭ ئوقۇتقۇچىسى ) نىڭ ئاكىسى قوي ئېغىلدىكى ئوقۇرنىڭ ئاستىغا سۇۋاپ ساقلاپ قالغان ئىكەن. ئۆيدە قالغان بىر قىسىم ماتېرىياللارنى قەينى ئانام ”بالىلارغا بالا ئېلىپ كەلگەن“ دەپ قاراپ تۇتۇرۇق قىلغان ئىكەن . ئومۇمەن قولۇمدا ساقلىنىپ قالغىنى دەسلەپكى خاتىرىلەر ئىدى. لوپنۇر دىئالېكتى ۋە خوتەن دىئالېكتىغا ئائىت بىر ساندۇقتىن ماتېرىيال مەدەنىيەت ئىنقىلابىدا يوقالدى . لوپنۇردىن خاتىرىلىگەن ماتېرىيالنى ( سۆزلەر ، قوشاقلار ، چۆچەكلەر ، ماقال – تەمسىل دەپ تۆت قېلىن خاتىرىگە ئايرىلغان ) شىنجاڭ ئۇنۋېرستېتىغا تاپشۇرۇپ بەرگەن ئىدىم . خوتەن دىئالېكتى ھەققىدىكى ماتېرىيالمۇ بىر ساندۇق ئىدى ، بۇلارنى 1956 – يىلى جۇڭگو ئىجتىمائىي پەنلەر ئاكادېمىيىسى مىللەتلەر تەتقىقات ئورنىغا تاپشۇرۇپ بەرگەن. بۇ ماتېرىياللارنىڭ ھەممىسى مەدەنىيەت زور ئىنقىلابىدا يوقالغان بولسا كېرەك ، تا ھازىرغىچە ھېچقانداق ئۇچۇر يوق .<br />مىرسۇلتان ئاكا، قىزىڭىز ئىزىڭىزنى بېسىپ تىلشۇناسلىقنى ئۈگۈنىۋېتىپتۇ دەيدۇ، راستمۇ؟<br />جاۋاب: قىزىم ئايسىما گېرمانىيەدە قەدىمكى ئۇيغۇر تىلى بويىچە ماگىستىر ئاسپىرانىتلىقنى تۈگەتكەن، مانا، ھازىر ھازىر دوكتورلۇقنىمۇ ئەلا نەتىجە بىلەن تاماملىدى. ئۇنىڭ تەتقىقات يۆنىلىشى قەدىمكى ئۇيغۇر تىلى ...<br /><br />سۇئال: لوپلۇقلارنىڭ كىشى ئىسىملىرىدە قۇلۇ دېگەن ئىسىملار خېلى كۆپ يولۇقىدۇ، بۇ قانداق ئاتالغۇ؟<br />جاۋاب: قۇلۇ، بۇ سۆز ئۇيغۇر تىلىدىكى قۇل سۆزىدىن كەلگەن بولۇپ كىشى ئىسىملىرىدە كېلىدۇ.<br /><br />مېنىڭ ئالىمدىن سورايدىغانلىرىم ناھايىتى – ناھايىتى كۆپ بولسىمۇ ، ئۇنىڭ سالامەتلىكىنى كۆزدە تۇتماي بولمىدى . ئۈنئالغۇغا ئالغان ئاۋازلار ياخشى ئېلىنمىغىنى ئۈچۈن نۇرغۇن سۆھبەتلەرنى كىتابخانلارغا تەقدىم قىلىش ئىمكانىيىتى بولمىدى . ئاخىرىدا ئۇيغۇر تىلىنىڭ ساپلىقى ، تەرەققىياتى ئۈچۈن بىر ئۆمۈر پەرۋانە بولۇپ ئىشلىگەن بۇ ئالىمغا سالامەتلىك تىلەپ سۆھبەتتە ئالغان ھاسىلاتلارنى مۇشۇ يەردە تاماملاشقا مەجبۇر بولدۇم ۋە تىلەك تىلىدىم:<br />توغراق يېشىدا ياشاڭ مىرسۇلتان ئاكا.<br /><br /><span style="color: rgb(255, 0, 0);font-size:130%;" >پايدىلانمىلار :</span><br />1. ئۆركەش جاپپار ، سادىق ئىمىر «مۇقەددەس بۇرۇچ ئالدىدا » «تىل ۋە تەرجىمە» 1993– يىللىق ئۇيغۇرچە 2– سان ۋە «شىنجاڭ گېزىتى» 1993– يىلى 3– ئاينىڭ 23– كۈنىدىكى سانى.<br />2. جاڭ خوڭ «ئانا تىلىنىڭ ھەر بىر ھەرپى ۋە تاۋۇشىنىڭ ساپلىقى ئۈچۈن بېغىشلانغان 40 يىل » «ئۈرۈمچى تارىخ ماتېرىياللىرى(11)» شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى 2001– يىلى ئۇيغۇرچە<br />3. تاھىرجان مۇھەممەد «تۆھپىكار ئوقۇتقۇچى، نەتىجىلىك تىلشۇناس – مىرسۇلتان ئوسمانوۋ» «تىل ۋە تەرجىمە» 2004– يىللىق 2-سان<br /><span style="color: rgb(255, 0, 0);">*******************************</span><br /><br /></div></span>uzunjahanhttp://www.blogger.com/profile/16968663042240190902noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-7183981134978492760.post-44779906110989041012009-02-24T17:52:00.003+08:002009-02-24T17:55:24.867+08:00KAŞGARLI MAHMUD KIRGIZİSTAN'DA ANILDI<a onblur="try {parent.deselectBloggerImageGracefully();} catch(e) {}" href="http://www.mirhaber.com/images/haber/21686.jpg"><img style="margin: 0px auto 10px; display: block; text-align: center; cursor: pointer; width: 402px; height: 248px;" src="http://www.mirhaber.com/images/haber/21686.jpg" alt="" border="0" /></a><br /><span class="fullpost"><br /><br /><span style="color: rgb(255, 0, 0);font-size:130%;" >KAŞGARLI MAHMUD KIRGIZİSTAN'DA ANILDI</span><br /><br /><br />Türk dilinin ilk sözlüğünü ve Türk kültürünün ilk ansiklopedisini hazırlayan Kaşgarlı Mahmud, doğumunun 1000. yılında Bişkek’te anıldı<br />22 Kasım 2008 - 19:49<br />font boyutu küçülsün büyüsün<br /><br /><br />BİŞKEK- Türk dilinin ilk sözlüğünü ve Türk kültürünün ilk ansiklopedisini hazırlayan Kaşgarlı Mahmud, doğumunun 1000. yılında Kırgızistan’ın Başkenti Bişkek’te anıldı<br /> Kaşgarlı Mahmud’un 1000. doğum yılı etkinlikleri çerçevesinde UNESCO Türkiye Milli Komisyonu, Türkiye Kültür ve Turizm Bakanlığı ve Türk Kültür ve Sanatları Ortak Yönetimi (TÜRKSOY) işbirliğinde Devlet Opera ve Bale Tiyatrosu’nda konferans düzenlendi.<br /> Kaşgarlı Mahmud ile ilgili bir belgeselin gösterimiyle başlayan konferansta konuşan Türkiye’nin Bişkek Büyükelçisi Serpil Alpman, Divanü Lügati’t Türk’ü Türk milletlerine armağan eden Kaşgarlı Mahmud’un eser ve hatırasının daha bin yıllarca yaşatılacağını söyledi.<br /> Alpman, Kırgızistan’da Divanü Lügati’t Türk’ün üzerinde çalışmalar yapan çok sayıda Kırgız bilim adamının bulunduğuna dikkati çekerek, Kaşgarlı Mahmud’un Kırgızistan topraklarında dünyaya geldiğinin bilindiğini belirtti.<br /> Kültür ve Turizm Bakanlığı Araştırma ve Eğitim Genel Müdürü Mahmut Evkuran da Kazakça yaptığı konuşmada, Türk halkının selamlarını ileterek, Kırgızistan devletine, etkinliğin düzenlenmesine verdiği destekten dolayı teşekkür etti.<br /> Bugüne kadar Divanü Lügati’t Türk’ün çeşitli dillere çevrilerek, basıldığını anımsatan Evkuran, başta Türkiye olmak üzere çok sayıda ülkede Kaşgarlı Mahmud’un 1000. doğum yılının, hakkındaki resim, kitap, yayın, sempozyumlar ve sergilerle kutlandığını ifade etti.<br /> Evkuran ayrıca, Kültür ve Turizm Bakanlığı Araştırma ve Eğitim Genel Müdürlüğünün desteğiyle bütün Türk dünyasında eş zamanlı olarak düzenlenen Uluslararası Kaşgarlı Mahmud hikaye yarışmasının sonuçlandığını bildirdi.<br /> Daha sonra Kırgızistan’dan yarışmaya katılıp derece alanlara belgeleri verildi.<br /> Konferansta konuşan Kırgızistan Türkiye Manas Üniversitesi Rektörü (KMTÜ) Prof. Dr. Süleyman Kayıpov da 1993 yılından bu yana sürekli dil birliği, alfabe birliği, kültür birliği ve Türk dünyası yazarları arasında ilişkilerin gelişimi yönünde konuşmaların yapıldığını, ancak bugüne kadar sadece Kırgız Türk Manas Üniversitesi ve Ahmet Yesevi Uluslararası Türk Kazak Üniversitesi’nin kurulmasının başarılabildiğini belirtti.<br /> Kayıpov, Türk dünyasındaki kütüphane ve arşivlerdeki binlerce el yazması eseri kamuoyuna tekrar kazandırmak için geniş çaplı bilimsel araştırmaların yapılması gerektiğini söyledi.<br /> Türk dünyasında "Türk kimliği sorunu" olduğunu ifade eden Kayıpov, Kaşgarlı Mahmud’un "Türkler" kelimesinden sonra iki nokta üst üste koyarak, Kırgızlar, Çiğiller, Türkler... diye sıralama yaptığını oysa bugün "Türkler" kelimesinden sonra virgül koyularak, diğer isimlerin sayıldığını belirtti.<br /> Kayıpov, Türk üst kimliğinin yok olmakta olduğuna dikkati çekerek, alt kimliklerin varlığına bu üst kimliğin varlığının ters düşmediğini anlattı.<br /> Örnek veren Kayıpov, bir Kırgız, bir Kazak kimliği bulunduğunu, bunların üst kimliğinin de Türk kimliği olduğunu söyledi.<br /> Konferansta Marmara Üniversitesinden Prof. Dr. Fahri Solak ile tiyatro yazarı ve oyuncusu Kenan Işık da konuşma yaptılar.<br /> Konferansın ardından, Türk Dünyası Müzik Topluluğu konser verdi.<br /><br /><br /><span style="color: rgb(51, 51, 255);">http://www.mirhaber.com/haber.php?haber_id=21264</span><br /><br /></span>uzunjahanhttp://www.blogger.com/profile/16968663042240190902noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-7183981134978492760.post-51559818494837004182009-02-24T17:34:00.005+08:002009-02-24T17:46:44.985+08:00Kâşgarlı Mahmud ve Divanü Lugati't-Türk Bibliyografyası<a onblur="try {parent.deselectBloggerImageGracefully();} catch(e) {}" href="http://www.tdkterim.gov.tr/dlt/resim/kasgar2.jpg"><img style="margin: 0px auto 10px; display: block; text-align: center; cursor: pointer; width: 177px; height: 186px;" src="http://www.tdkterim.gov.tr/dlt/resim/kasgar2.jpg" alt="" border="0" /></a><br /><div style="text-align: center;"><br /></div><span class="fullpost"><br /><p class="font1" style="margin-top: 3px;" align="center"><span style="font-weight: bold;font-size:130%;" ><strong style="color: rgb(255, 0, 0);">Kâşgarlı Mahmud ve Divanü Lugati't-Türk Bibliyografyası</strong></span><span style="color: rgb(255, 0, 0); font-weight: bold;font-size:130%;" > * </span></p> <p class="font1" style="margin-top: 3px;" align="justify"><br />1. <span class="style1">Kitaplar</span><br />- ABDURRAHMANOV, G. A.- MUTTALİBOV, S. M, <i>Devanu Lugatit-Türk, İndek-Lugat</i>, Taşkent, 1967, 405 s.<br />- AHALLI, S., <i>Slovar´ Mahmuda Kaşkarskogo i Türkmenskiy Yazık</i>, Aşgabat, 1958, 207 s.<br />- ARAT, Reşit Rahmeti, <i>Eski Türk Şiiri, </i>Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1965, 506 s.<br />- ARAZKULIYEV, S., <i>Mahmut Kaşgarı ve Türkmen Dilinde Garındaşlık Adalgaları</i>, Turkmenistan Ilım ve Tehnika, Nu. 1, 2001.<br />- ASIM, Necip, <i>Divan-ü Lûgat-it Türk’teki Eski Savlar</i>, Zaman Kütüphanesi, 1922.<br />- ATALAY, Besim, <i>Divanü Lûgat-it Türk Tercümesi</i>, c. 1, Alâeddin Kıral Basımevi, Ankara, 1939, XXXVI+530 s.<br />- ATALAY, Besim, <i>Divanü Lûgat-it Türk Tercümesi</i>, c. 2, Alâeddin Kıral Basımevi, Ankara, 1940, 336 s + 1 harita.<br />- ATALAY, Besim, <i>Divanü Lûgat-it Türk Tercümesi</i>, c. 3, Alâeddin Kıral Basımevi, Ankara, 1941, 452 s.<br />- ATALAY, Besim, <i>Divanü Lûgat-it Türk İndeksi</i> “Endeks”, c. 4, Alâeddin Kıral Basımevi, Ankara, 1943, XL+ 886 s.<br />- AYBARS, Nevin, <i>Divanü Lügat-it-Türk’teki Atasözleri ve Öğütler</i>, İstanbul, 1949.<br />- BİLGE, Rifat (Kilisli), <i>Mahmud al-Kaşgarî: Kitab Divân Lugat at-Türk</i>, 3 cilt, İstanbul, 1917–1919.<br />- BİRTEK, Ferit, <i>En Eski Türk Savları: Divan-ı Lügat-it Türk’ten Derlemeler I</i>, Türk Dil Kurumu, Ankara, 1944, 118 s.<br />- BOROVKOVA, A. T., <i>Grammatiçeskiy Oçerk Yazıka “Divanu lugat it-türk”</i>, Filoloji İlmi Doktorluğu payesi için hazırlanan tezin özeti, Leningrad, 1966, 15 s.<br />- BROCKELMANN, Carl, <i>Mitteltürkischer Wortschatz nach Mahmūd el-Kāšγarīs Dīvān Luγāt’ at-Türk</i>, Bibliotheca Orientalis Hungarica, I, Budepest-Leipzig, 1928, VI + 252 s.<br />- BROCKELMANN, Carl, <i>Osttürkische Grammatik der İslamischen Litteratursprachen Mittelasiens</i>, E. J. Brill, Leiden, 1954, 429 s.<br />- CAFEROĞLU, Ahmet, <i>İlk Türk Dilcisi Kaşgarlı Mahmut</i>, <i>Cumhuriyet Halk Partisi</i> Yayınları, Ankara, 1938, 26 s.<br />- CAFEROĞLU, Ahmet, <i>Kaşgarlı Mahmut</i>, Milli Eğitim Bakanlığı, İstanbul, 1970, 58 s.<br />- CİYLAN, Ferhat, <i>Kaşgarlı Mahmut: Türkçenin İlk Âliminin Gerçek Yaşam Öyküsü</i>, Kaknüs Yayınları, İstanbul, 2006, 512 s.<br />- CLAUSON, Gerard, <i>An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish</i>, Oxford University Press, London, 1972, s. XXXVIII + 989.<br />- ÇİÇEKLİ Ali, <i>Kaşgarlı Mahmut Divan ü Lügat-it Türk</i>, May Yayınları, İstanbul, 1970, 264 s.<br />- ÇOROTEGİN, K., <i>Mahmud Kaşgari</i>, <i>(Barskani)</i> <i>yana anın <<divanu turk="">> Söz Yıgnağı</divanu></i> (1072-1077), Bişkek, 1997.<br />- DABĪRSIYĀQĪ, Mohammad, <i>Nām-hā va sefat-hā va damīr-hā va pasvand-hā-ye Dīvān Luġāt al-Turk</i>, Pažūhešgāh ‘olūm-e ensānī va metale’at-e farhangī, Tehrān, 1375/1996, 41 + 1101 s.<br />- DANKOFF, Robert, [with James Kelly],<i> Mahmūd al-Kāšγarī</i> <i>Compendium of The Turkic Dialects</i> (<i>Dīvānu Luγāt at-Turk</i>). Edited and translated with introduction and indices by R. Dankoff in colloboration with James Kelly, Part I, 1982, XI+416 pp, Part II, 1984, iii+382 pp, Part III, 1985,. 336 pp. Harvard University. Sources of Oriental Languages and Literatures 7, Turkish Sources VII, ed. Sinasi Tekin-Gönül Alpay Tekin.<br />- DİLÇİN, Dehri,<i> Arap alfabesine göre Divanü Lûgat-it-Türk Dizini</i>, Türk Dil Kurumu, Ankara, 1957, 448 s.<br />- <i>Divanü Lûgat-it-Türk Dizini</i>, Türk Dil Kurumu, Ankara, 1972, XXII + 168 s.<br />- <i>Dîvânü Lûgati’t-Türk Bilgi Şöleni Bildirileri</i> 7<i>–8 Mayıs 1999</i>, Türk Dil Kurumu- TÜRKSOY, Ankara, 2000, 146 s.<br />- <i>Dîvânü Lûgat-it-Türk Tıpkıbasımı</i>, Türk Dil Kurumu, Ankara, 1941, 638–13 s.<br />- DÜZGÜN, Hüseyin, <i>Mahmud el-Kaşğari. Divanu lüğat-it-türk</i>, Tebriz, 2004, 628 s.<br />- ESKER, Ramiz, <i>Mahmud Kaşğari. Divanü lüğat-it-türk,</i> Azerbaycan Milli Elmler Akademiyası, 1. c., Bakı, 2006, 512 s; 2. c., 400 s; 3. c., 400 s; 4. c. (indeks), 752 s.<br />- FAZILOV, Ergaş İ., <i>Znamenitıye Vostoçnıye Filologi: Mahmud Kaşgari, Abu Hayyan, Djamal-ad-din Turki</i>, Taşkent, 1971, 80 s.<br />- GEDİK, Vecdi, <i>Kaşgarlı Mahmut: Karşılaştırmalı Türkçe-Arapça</i>, Zümrüt Seri Yayınları, 1991.<br />- GENÇ, Reşat, <i>Kaşgarlı Mahmud’a Göre XI. Yüzyılda Türk Dünyası</i>, TKAE, Ankara, 1997, 412 s.<br />- HACIEMİNOĞLU, Necmettin, <i>Karahanlı Türkçesi Grameri</i>, Türk Dil Kurumu, Ankara, 2003, XII + 214 s.<br />- HASANOV, H. <i>Mahmud Kaşgariy, Heyati ve Geografik Merosi</i>, Toşkent, 1963, 83 s.<br />- HAUENSCHİLD, Ingeborg, <i>Die Tierbezeichnungengen bei Mahmud al-Kaschgari. Eini Untersuchung aus sprach – und kulturhistorischer Sicht</i>, Turkologica, Bd. 53, Harrasowitz Verlag, Wiesbaden, 2003, 259 pp.<br />- KÂŞGARÎ Mahmud b. el-Hüseyin Muhammed, <i>Dîvânü lugāti’t-Türk</i>, İstanbul Millet Kütüphanesi Ali Emîrî Kitaplığı, Arapça Eserler, nu. 4189.<br />- KAŞKARİ, Mahmut, <i>Türik Sözdigi I-II-III</i>, Avdargan, algı sözi men gılımi tüsinikterin yazıp, baspaga dagındagan akın, sınşı, filologiya gılımdarınıñ kandidatı Asgar Kurmaşulı Egebayev, Alma-atı, 1. c, 1997, 592 s., 2. c, 1997, 525 s., 3. c, 1998, 600 s.<br />- KAŞGARİY, Mahmud, <i>Türkiy Süzler Devâni (Devânü Lugâti’t-Türk)</i>, Terciman ve naşrga tayarlavçi S. M. Mutalibov, Özbekistan SSR Fanlar Akademiyası, A.S. Puşkin Namidagı Til ve Adabiyat Instituti ve Aburahyân Beyruni Namidagı Şarkşinaslik Instituti, 1. c, 1960, 499 s., 2. c, 1961, 428 s., 3. c, 1963, 461 s.<br />- KAŞGARLI, Mahmud, <i>Dîvânü Lûgati’t-Türk </i>(Tıpkıbasım), Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1990, 628 s.<br />- KAŞGARLI, Mahmud, <i>Divanü Lügati’t-Türk</i>, Kabalcı Yayınları, çev. Serap Tuğba Yurtsever, İstanbul, 2005, 725 s.<br />- <i>Kaşgarlı Mahmud ve Divan-ü lügat-üt Türk</i>, Toker Yayınları, İstanbul, 1984, 152 s.<br />- KEŞKERÎ, Mehmut, <i>Türki Tillar Divani</i>, Şincan Halk Neşriyatı, yay. Abdusalam Abbas, Abdürahim Ötkür, Abdurahim Habibullah, Damulla Abdulhamit Yusufi, Halimi Salih, Hacı Nurhacı, Osman Mehmed Niyaz, Sabir Ruzi, İbrahim Muti, Emin Tursun, Mir Sultan Osmanov, Ürümçi, 1. c. 1981, 62 + 687 s, 2. c. 1983, 533 s., 3. c, 1984, 612 s.<br />- KOŞAY, Hamit Z., <i>Ulug E‘lim Mehmut Kaşkari ve Unun Heyatı</i>, Keşker, 1983.<br />- MALOV, S. E., <i>Obraztsı drevneturetskoy pismennosti s predisloviyem i slovarem</i>, Taşkent, 1926.<br />- NALBANT, Mehmet Vefa, <i>Divanü Lügati’t-Türk Grameri I</i>, Bilge Oğuz Yayınları, İstanbul, 2008, 298 s.<br />- NİGMATOV, H. G., <i>Morfologiya Tyurkskogo Glagola po Materialam Slovarya Mahmuda Kaşgarskogo</i>, Leningrad, 1970, 24 s.<br />- STEBLEVA, I. V., <i>Razvitie tyürkskih poetiçeskih form v XI veke</i>, Moskva, 1971, s. 299.<br />- TEKELİ, Sevim, “İlk Japon haritasını çizen Türk Kaşgarlı Mahmud ve Kristof Kolomb’un haritasına dayanarak en eski Amerika haritasını çizen Türk Amirali Piri Reis, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Yayınları, Ankara, 1985, 18 s.<br />- TEKİN, Talat, <i>XI. yüzyıl Türk Şiiri: Dîvânü lugati’t Türk’teki Manzum Parçalar</i>, Türk Dil Kurumu, Ankara, 1989, 272 s.<br />- TERES, Ersin, <i>Divanü Lügat-it-Türk’ten Seçmeler</i>, Timaş Yayınları, İstanbul, 2006, 140 s.<br />- TRYARSKİ, Edward, <i>Kultura Ludów Tureckich w świetle przekazu Mahmūda z Kazsgaru</i> (XI. w), Polska Akademia Nauk, Warszawa, 1993, 364 s + harita.<br />- ÜLKÜTAŞIR, M. Şakir, <i>Kâşgarlı Mahmut: Büyük Türk Dilcisi: Hayatı, Şahsiyeti, Divanı</i>, Türk Dil Kurumu, Ankara, 1946, 138 s.<br />- ÜLKÜTAŞIR, M. Şakir, <i>Kâşgarlı Mahmut,</i> Türk Dil Kurumu, Ankara, 1962, 222 s + 1 harita.<br />- ÜLKÜTAŞIR, M. Şakir, <i>Büyük Türk Dilcisi: Kâşgarlı Mahmut</i>, Türk Dil Kurumu, Ankara, 1972, 222 s.<br /><br />2. <span class="style1">Tezler</span><br />- ABDURRAHMAN, Varis, <i>Divanü Lugat-it-Türk'teki Türk İllerinin Çağdaş Çin Kaynakları ile Mukayesesi ve Değerlendirilmesi</i>, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Danışman: Prof. Dr. Reşat Genç, Ankara, 1997, 158 s.<br />- AKKAYA, Musaliha, <i>Divanü Lûgat it Türk’teki Türk Halk Edebiyatı Örnekleri</i>, Türkiyat Enstitüsü Türkoloji Tezi, nu. 325, İstanbul, 1949.<br />- ARI, Orhan, <i>Divanü Lügati't-Türk'teki Metinler Üzerine Bir Sentaks İncelemesi</i>, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Yard. Doç Dr. Mevlüt Erdem, Kahramanmaraş, 2004, 168 s.<br />- AYGÜN, Veysel, <i>Kaşgarlı Mahmud, Balasagunlu Yusuf ve Nizamü'l-Mülk'e göre Türk Ordusu</i>, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Prof. Dr. Reşat Genç, Ankara, 2006, 105 s.<br />- BİLGEN, İpek, <i>Divânü lugāti’t Türk’te Söz Yapımı</i>, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi, Danışman: Prof. Dr. Talat Tekin, Ankara, 1989, 186 s.<br />- ÇAKMAK, Tülay, <i>Çin'de Tang Dönemi Şiiri ile Divanü Lügat-it Türk'teki Manzum Parçaların Karşılaştırılması</i>, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi, Danışman: Prof. Dr. Pulat Otkan, Ankara, 1995, 320 s.<br />- ÇAPUR, Mehmet, <i>Divanü Lügati't-Türk'teki Fiillerden Yeni Uygur Türkçesinde Yaşayanlar</i>, Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Doç. Dr. A. Deniz Abik, Adana, 2004, 500 s.<br />- ÇOBAN, Meryem Selda, <i>Divanu Lugati`t-Türk`te Geçen "Oğuzca" Kayıtlı Dil Malzemesi</i>, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Doç. Dr. Melek Özyetgin, Ankara, 2008, 205 s.<br />- DANKOFF, Robert, <i>Ethnographic Studies in the Diwan Lughat al-Turk</i>, Harvard Universitesi Basılmamış Doktora Tezi, Danışman: Prof. Dr. Omeljan Pritsak, 1971.<br />- GENÇ, Reşat, <i>Divânü Lügat-it-Türk Müellifi Kâşgarlı Mahmud’a Göre XI. Yüzyılda Türk İllerinin Siyasi, Etnik, Sosyal ve Kültürel Durumu</i>, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara, 1974.<br />- KARACA, Gülendam, <i>Divanü Lügati’t-Türk’ten Fiiller</i>,<i> </i>Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Doç Dr. Ayşehan Deniz Abik, Adana, 2002, 483 s.<br />- KONUKSEVEN, Mustafa, <i>Kutadgu Bilig ve Mahmut Kaşgari’ye Göre Devlet İdaresinin Esas Prensipleri</i>, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Basılmamış Lisans Tezi, İstanbul, 1968, 44 s.<br />- KORKMAZ, Hatice, <i>Dîvânü Lugati't-Türk'teki Atasözlerinin Anlambilimsel Açıdan Değerlendirilmesi</i>, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Yard. Doç. Dr. Salih Demirbilek, Samsun, 2007, 292 s.<br />- KÖYYAR, Mehmet, <i>Divanü Lügati’t-Türk’te /t-/ Sesi ile Başlayan Sözcüklerin Yeni Uygur Türkçesine Yansımaları</i>, Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Danışman: A. Deniz Abik, Adana, 2004, 1013 s.<br />- MUTALLİBOV, S. M., <i>Divanu lugat-it-turk Mahmuda Kaşgarskogo</i>, <i>(Perevod, Komentarii, İssledovanie)</i>, Doktora Tezi Özeti, Taşkent, 1967, 75 s.<br />- ÖZTÜRK, A., <i>Divanü lûgat-it-Türk’e göre Türk Kültürü</i>, <i>Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi</i> Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Bitirme Tezi, Ankara, 1965.<br />- TERES, Ersin, <i>Dīvānu Lügat-it-Türk ve Budist Uygur Metinlerinin Sözvarlığı Bakımından Karşılaştırılması</i>, Yıldız Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Zühal Kargı Ölmez, İstanbul, 2006, 803 s.<br />- TOPÇU, Çiğdem, <i>Divanü Lügati`t Türk ve Anadolu Ağızlarının Söz Varlığında Ortaklaşan Fiiller</i>, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Ensititüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Prof. Dr. Zikri Turan, Sakarya, 2006, 398 s.<br />- TOPRAK, Evrim, <i>Divanü Lügati`t-Türk'te "t" Sesi ile Başlayan Kelimelerin Derleme Sözlüğüne Yansımaları</i>, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Çukurova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Danışman: Doç.Dr. Ayşehan Deniz Abik, Adana, 2002, 280 s.<br />- YILMAZ, Mehmet Fatih, <i>Anlambilimsel Bağlamıyla Divanü Lügati`t-Türk`te Mutfak Kültürü</i>, Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Yard. Doç Dr. Salih Demirbilek, Samsun, 2006, 187 s.<br /><br />3. <span class="style1">Makaleler</span><br />- ABDULLAYEV, F., “Devanü Lügatit Turk” asarida Oğuz komponentining urni masalasi”, <i>Özbek Tili va Adabiyati</i>, No. 5, Taşkent, 1971, s. 51-56.<br />- ABDURRAHİM, Hasan, “Kâşgarlı Mahmud’un Mezârı ve Mimari Yapısı”, <i>Türk Kültürü</i>, c. 24, sy. 268, Ankara, Ağustos 1985, s. 544–547. (Trk: İsa Özkan).<br />- ADALIOĞLU, Hasan Hüseyin, “Kaşgarlı Mahmud’un Divanü Lügati’t-Türk Adlı Eserindeki Türk Dünyası Haritası Üzerine Düşünceler ve Yorumlar”, <i>Türk Kültürü İnceleme</i>, c. 17, Ankara, 2007, s. 1–28.<br />- AHMEDOV, Toktosun, “Kâşgarlı Mahmud’un Dîvânü Lûgati’t-Türk’ü ve Çağdaş Kırgız Dili”, <i>Dîvânü Lûgati’t-Türk Bilgi Şöleni Bildirileri 7–8 Mayıs 1999</i>, Türk Dil Kurumu-TÜRKSOY, Ankara, 2000, s. 96–101.<br />- AKAR, Ali, “Dîvânü Lûgati’t-Türk ile Anadolu Ağızlarındaki Ortak Unsurlar Üzerine”, <i>Dîvânü Lûgati’t-Türk Bilgi Şöleni Bildirileri 7–8 Mayıs 1999</i>, Türk Dil Kurumu-TÜRKSOY, Ankara, 2000, s. 106–129.<br />- AKKOYUNLU, Ziyad, “Divenu lugati’t-Türk, Halkbilimi Bakımından Değerlendirilirken Kaşgarlı Mahmud’un Arapçasından Dikkat Edilecek Hususlar”, <i>IV. Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kongresi Bildirileri: Halk Edebiyatı</i>, c. 2, Ankara, 1992.<br />- AKMAN, Eyüp, “Divanü Lügat-it-Türk ve Dede Korkut Kitabından Kastamonu Ağzına (Bazı Kelime ve Deyimlerin Kullanımı)”, <i>Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi</i>, c. 11, sy. 23, Erzurum, 2004, s. 7–16.<br />- ALİYEV, A., “‘Devanü lugatit Türk’ dagi ayrim affikslarning namangan gruppa şevalarida kullanişi”, <i>Özbek Tili va Adabiyati</i>, No. 5, Taşkent, 1971, s. 68–70.<br />- ALPATOV, V. M., “Mahmud Kashgari and the Japanese Linguistic Tradition”, <i>Bamberger Zentralasienstudien Konferenzakten ESCAS IV</i>, Bamberg, 1991. (Hrsg.) Ingeburg Baldouf, M. Friedich, Schwarz, Berlin, 1994, pp. 117–121.<br />- ALTINTAŞ, Ayten, “Divan-ı Lügat-it-Türkteki Tıb Terimleri”, <i>Türk Dili Araştırmaları</i>, c. 25, Ağustos 1983, s. 136–148.<br />- ALTINTAŞ, Ayten, “Divan-ı Lügat-it-Türkteki Tıb Terimleri”, <i>Erciyes Üniversitesi Tıp Fakütesi Dergisi</i>, c. 7, sy. 1, Kayseri, 1985, s. 3–17.<br />- ALTINTAŞ, Ayten, “Divan-ı Lügat-it-Türkteki Tıb Terimleri”, <i>Tıp Tarihi Araştırmaları</i>, sy. 2, İstanbul, 1988, s. 65–73.<br />- AMANOĞLU, Ebulfez Kulı, “Divanü Lûgat-it-Türk’deki Kişi Adları Üzerine”, <i>Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi</i>, sy. 15, Erzurum, 2000, s. 5–13.<br />- ASKER, Ramiz, “Divanü Lugat-it-Türk’ün Basılmış ve Basılmamış Çevirileri”, Uluslarası ‘Kaşgarlı Mahmut ve Türk Dünyasının Dili, Edebiyatı, Kültürü ve Tarih Konferansı Bildirileri’, Bişkek, Nisan 2007, s. 193-201.<br />- ASLANOV, V. İ., “Divanu lugat-it-tyurk” Mahmuda Kaşgari i azerbaydjanskiy yazık”, <i>Sovetskaya Tyurkologiya</i>, No. 1, Bakı, 1972, s. 61–74.<br />- AYDIN, Mehmet, “Divânü Lügât-it-Türkteki Yükleme Hâli Ekleri”, <i>Akademik Açı</i>, sy. 2, Samsun, 1996, s. 83–90.<br />- AYDIN, Mehmet, “Derleme Sözlüğüne Birkaç Katkı: Divânü Lügât-it-Türk’le Aybastı Ağzındaki Bazı Ortak Öğeler”, <i>İlmi Araştırmalar</i>, sy. 19, İstanbul, 2005, s. 17–22.<br />- BABACAN, İsrafil, “Dîvânü Lügâti’t-Türk’ün Farsça Tercümesi Üzerine Bir Değerlendirme”, <i>Nüsha: Şarkiyat Araştırmaları Dergisi</i>, c. 6, sy. 22, Ankara, 2006, s. 135–146.<br />- BANGUOĞLU, Tahsin, “Kâşgari’dan Notlar-I: Uygurlar ve Uygurca Üzerine”, <i>TDAY Belleten</i>, Ankara, 1958, s. 87–113.<br />- BANGUOĞLU, Tahsin, “Kâşgari’dan Notlar-II: Oğuzlar ve Oğuzeli Üzerine”, <i>Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten</i>, Ankara, 1959, s. 1–26.<br />- BANGUOĞLU, Tahsin, “Kâşgari’dan Notlar-III: Oğuz Lehçesi Üzerine”, <i>Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten</i>, Ankara, 1960, s. 23–48.<br />- BARAT, Kahar, “Discovery of History: The Burial Site of Kashgarlı Mahmud”, <i>Central Asia reader: the rediscovery of history</i>. Ed. H. B. Paksoy, Armonk, Sharpe, 1994, pp. 77–81.<br />- BARIŞTA, H. Örcün, “Divan-ı Lügat-it Türk’de Dokuma ve Dokumanın Üzerine Yapılan Bezemeler Çevresinde Kümelenen İfadeler”, <i>9 Eylül Üniversitesi, II. Ulusal Sanatları Sempozyumu, Bildiriler 1982</i>, İzmir, 1984, s. 32–39.<br />- BASKAKOV, N. A., “Karahanlı Türkçesinde Eski Tip Yüklem Üzerine -Kâşgarlı Mahmud’un Divanü Lûgati’t-Türk Eserinin Esasında-”, <i>Bilimsel Bildiriler 1972</i>, Türk Dil Kurumu, Ankara, 1975, s. 401–404.<br />- BAĞDAŞ, Cahit, “DLT’deki Şiirlerde İsmin Hal Eklerinin Kullanılışı”, <i>İlmi Araştırmalar</i>, sy. 11, İstanbul, 2001, s. 29–40.<br />- BAYAT, Ali Haydar, “Dîvânü Lûgati't-Türk'te Tıbbî Terminoloji”, <i>YENİ TIP TARİHİ ARAŞTIRMALARI</i> , sy. 9, İstanbul, 2003, s. 103–122.<br />- BAYAT, Fuzuli, “Kaşgarlı Mahmut'un ‘Divanu Lugati't Turk’ Eserinde Mitolojik Dünya Modeli ile İlgili Bazı Kavramlar”, <i>Journal of Turkish Linguistics</i>, sy. 1, Eylül 2007.<br />- BAYKARA, Tuncer, “Kaşgarlı’ya göre Türk Ziraat Hayatı”, <i>Prof. Dr. İsmail Aka Armağanı</i>, yay. Necdet Bilgi vd., İzmir, 1999, s. 1-14.<br />- BAYRAMOV, G. A., “Frazeologiçeskie edinitsı tyurkskih yazıkov v slovare Mahmuda Kaşkarskogo ‘Divan Lugat at-Turk’, Uçenıe zapiski Azerbayjanskogo gos. universiteta im S. M. Kirova”, <i>Seriya Yazıka i Literaturi</i>, no. 3, 1966, s. 3–12; no. 5, s. 18–36.<br />- BAYRAMOV, G. A., “Mahmud Kaşğarinin ‘Divani-lüğet it-türk’ eserinde türk dillerinin frazeoloji vahidleri”, <i>ADU’nun Elmi Eserleri, Dil ve Edebiyat Seriyası</i>, No. 5, Bakı, 1966, s. 18–26.<br />- BAZİN, Louis, “Les dates de rédaction du ‘Divan’ de Kāšγarī”, <i>Acta Orientalia Hungaricae Academiae Sciantiarum</i>, vol. 7, nu. 1, Budapest, 1957, s. 21–25.<br />- BEKİN, Ahmet Rıza, “Çin’de Kaşgarlı Mahmud ve “Divan-ü Lûgat-it Türk ile İlgili Araştırmalar”, <i>Dil Dergisi</i>, Kaşgarlı Mahmud Özel Sayısı, sy. 33, Ankara, Temmuz 1995, s. 56–59.<br />- BERGSTRÄSSER, G., “Das Vorbild von Kāšγarī’s Dīwān luγāt at-turk,” <i>Orientalistische Literaturzeitung</i>, c. 24, Berlin, 1921, s. 154–155.<br />- BİLGE, Rifat (Kilisli), “Dîvânü lugāti’t Türk’ün Başındaki Makale”, <i>Türkiyat Mecmuası</i>, c. 4, İstanbul, 1939, s. 355–358.<br />- BİLGE, Rifat (Kilisli), “Dîvânü lugāti’t Türk’ün Telifi Tarihi”,<i> Türkiyat Mecmuası</i>, c. 4, İstanbul, 1939, s. 358–360.<br />- BİLGE, Rifat (Kilisli), “Divanü Lügat it-Türk ve Ali Emirî Efendi”, <i>Türk Kültürü</i>, c. 8, sy. 88, Ankara, Şubat 1970, s. 253–270.<br />- BİLGE, Rifat (Kilisli), “Dîvânü lugāti’t Türk ve Ali Emirî Efendi”, <i>Türk Kütüphaneciler Derneği Bülteni</i>, c. 20, sy. 3, Ankara, 1971, s. 156–172.<br />- BORATAV, Pertev Naili, “Kâşgarlı Mahmud: Divânü Lügat-it Türk”, <i>Ülkü Serisi II</i>, Ankara, 16 Mayıs 1942, s. 16.<br />- BOROVKOVA, A. T., “O gubnıh soglasnıh v ‘Divanu Lügat-it turk’ Mahmūda Kāšγarī,” <i>Tyurkologiçeskiy Sbornik</i>, Moskva, 1966, s. 24–27.<br />- BOROVKOVA, A. T., “O fonetiçeskoy terminologii v slovare Mahmuda Kaşkarskogo”<i>,</i> <i>İzvestiya Akademii Nauk SSSR</i>, Otdelenie Literaturı i Yazıka, No. 6, 1966, s. 528–531.<br />- BOROVKOVA, A. T., “K voprosu o dolgote glasnıh v yazıke ‘Divanu lugat it-turk’, Mahmuda Kaşgari”, <i>Tyurkologiçeskaya konferentsiya v Leningrade 7–10 iyunya 1976</i>, Tezisı dokladov, Leningrad, 1967, s. 12–13.<br />- BOROVKOVA, A. T., “Otnositelno pervogo izdaniya slovarya Mahmuda Kaşkarskogo”, <i>Narodi Azii i Afriki</i>, No. 5, 1964, s.133–135.<br />- BOZ, Erdoğan, “Dîvânu Lügâti’t-Türk’te Belirli ve Belirsiz Nesne Yapıları”, <i>Turkish Studies/Türkoloji Araştırmaları</i>, Dede Korkut Özel Sayısı, c. 3, sy. 1, Erzincan, Kış 2008, s. 236–241.<br />- BOZKAPLAN, Şerif Ali, “Divanu Lugati’t-Türk’te +lA-”, <i>Turkish Studies/Türkoloji Araştırmaları</i>, Osman Nedim Tuna Armağanı, c. 2, sy. 4, Erzincan, Bahar 2007, s. 109–120.<br />- BROCKELMANN, Carl, “Altturkestanische Volksweisheit,” <i>Ostasiatische Zeitschrift</i>,<i> </i>vol. 8, Leipzig, 1920, pp. 49–73.<br />- BROCKELMANN, Carl, “Mahmūd al-Kāšγarīs Darstellung des türkischen Verbalbaus,”<i> Keleti Szemle</i>, nu. 18, Budapest, 1918–19, pp. 29–49.<br />- BROCKELMANN, Carl, “Mahmud al-Kašgharī über die Sprachen und die Stämme der Türken im 11. Jahrhundert.” <i>Kőresi Csoma-Archívum</i>,<i> </i>vol.<i> </i>1, Budapest, 1921–1925, pp. 26–40.<br />- BROCKELMANN, Carl, “Altturkestanische Volkspoesie II”, <i>Asia</i> <i>Major</i>, Probeband (Hirth Festschrift), Anniversary Volume, vol. 1, Leipzig, 1924, pp. 24–44.<br />- BROCKELMANN, Carl, “Hofsprache in Altturkestan,” <i>Donum Natalicum Schrijnen</i>, Utrecht, 1929, pp. 222–227.<br />- BROCKELMANN, Carl, “Divânü Lûgat-it-Türk Tercümesi Hakkında”, <i>Türk Amacı</i>, c. 1, sy. 3, İstanbul, 1 Eylül 1942, s. 103–108.<br />- BUĞRA, Mehmet Emin, “Divanu Lugatüt-Türk 880 Yaşında” <i>Türkistan</i>, sy. 1, İstanbul, Nisan 1953, s. 5–10.<br />- CAFEROV, C. İ., “M. Kaşğarinin ‘Divani lüğet it-türk’ eserinde alınma sözler (Fars ve Ereb sözleri). Türk Dillerinin leksik-morfoloji quruluşu”, <i>ADU neşri</i>, Bakı, 1981, s. 55–70.<br />- CAFEROV, C. İ., “M. Kaşğarinin ‘Divani lüğet it-türk’ eserinde alınma sözler (Çin ve Hind sözleri). Türk Dillerinin abidelerine dair tedqiqler”, <i>ADU neşri</i>, Bakı, 1985, s. 32–38.<br />- CAFEROĞLU, Ahmet, “Kaşgarlı Mahmut, Türkistan’ın Büyük Düşünürü”, <i>Türk Dünyası</i>, sy. 3, İstanbul, 1966, s. 1–5.<br />- CAFEROĞLU, Ahmet, “Kâşgarlı Mahmut’a göre Akraba Adları”, <i>TD</i> , c. 27, sy. 253, Ankara, 1972, s. 23–26.<br />- CAFEROĞLU, Ahmet, “Kâşgarlı Mahmut ve Divanü Lûgat-it-Türk”, <i>Divanü Lûgat-it-Türk Dizini</i>, Ankara, 1972, s. 11–20.<br />- CANPOLAT, Mustafa, “Divanü Lugati’t-Türk’te Şamanizm İzleri”, <i>Türk Folklörü Araştırmaları Yıllığı-Belleten</i>, Ankara, 1974, s. 19–34.<br />- CANPOLAT, Mustafa, “Kaşgarlı Mahmut ve Etimoloji”, <i>Dîvânü Lûgati’t-Türk Bilgi Şöleni Bildirileri 7–8 Mayıs 1999</i>, Türk Dil Kurumu-TÜRKSOY, Ankara, s. 19–29.<br />- CANPOLAT, Mustafa, “Günümüzde Kutadgu Bilig ve Divanü Lugati’t-Türk”, <i>Türk Dilleri Araştırmaları</i>, c. 14, İstanbul, 2004, s. 31–34.<br />- COŞKUN, Ali Osman, “Kâşgarlı Mahmud ve Mültecilik Meselesi”, <i>Türk Kültürü</i>, c. 20, sy. 226, Ankara, Şubat 1982, s. 237–240.<br />- ÇAĞATAY, Saadet, “Divanü Lügat-it Türk’te İnançla İlgili Sözler”, <i>Bilimsel Bildiriler 1972</i>, Türk Dil Kurumu, Ankara, 1975, s. 385–391.<br />- ÇAĞATAY, Saadet, “Divanü Lûgat’te “Bukuk”, <i>TD</i> , c. 27, sy. 253, Ankara, 1972, s. 53–55.<br />- ÇATIKKAŞ, Ata, “Türk Dili Lugatçiliği ve Bazı Türkçe Lûgatler”, <i>Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi</i>, c. 40, İstanbul, Nisan 1986, s. 207–251.<br />- ÇAUŞEVİÇ, E., “Mahmud al-Kašgari, leksikograf i komparativist 11. vijeka”, <i>Pregled 72</i>, c. 10, 1982, s. 1261–1269.<br />- ÇENELİ, İlhan, “Divanü Lügat-it-Türk’te Havyan Adları”, <i>Türk Kültürü Araştırmaları</i>, sy. 11–14, 1973–1975, Ankara, 1975, s. 99–122.<br />- ÇETİN, Engin, “Divanü Lugati’t-Türk’teki Yiyecek İçecek Adları ve Bu Adların Türkiye Türkçesindeki Görünümleri”, <i>Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi</i>, c. 14, sy. 2, Adana, 2005, s. 185–200.<br />- ÇINAR, Ali Abbas-AKKOYUNLU, Ziyat, “Divanü Lugati’t-Türk’te Halk Hekimliği”, <i>Türk Kültürü</i>, c. 32, sy. 371, Ankara, 1994, s. 34–43.<br />- ÇİFTÇİ, Musa, “Kaşgarlı Mahmud’un Dil Öğretim Yöntemi Üzerine”, <i>V Uluslar arası Türk Dili Kurultayı Bildirileri</i>, Türk Dil Kurumu, Ankara, 2004, s. 571–596.<br />- DAĞLIOĞLU, Hikmet Turan, “Divanü Lûgat-it-Türk”,<i> Ün</i>, c. 8, Isparta, 1941–1942, s. 91–96.<br />- DANKOFF, Robert, “Kashgari on the Tribal and Kinship Organization of the Turks,” <i>Archivum Ottomanicum</i>, vol. 6, Kopenag, 1972, pp. 23–43.<br />- DANKOFF, Robert, “Middle Turkic Vulgarisms,” <i>Aspects of Altaic Civilization II</i>. Ed. L.V. Clark and P. A. Draghi, Bloomington, Indiana, 1978, pp. 59–64.<br />- DANKOFF, Robert, “The Alexander Romance in the <i>Diwan Lughat at-Turk</i>,” <i>Humaniora Islamica</i>, vol. I, nu. 15, 1973, pp. 236.<br />- DANKOFF, Robert, “Kashgari on the Beliefs and Superstitions of the Turks”, <i>Journal of the American Oriental Society</i>, vol. 95. nu. 1, 1975, pp. 68–80.<br />- DELİÖMEROĞLU, Yakup, “Kaşgarlı Mahmut 1.000 Yaşında veya 2008 Kaşgarlı Mahmut Yılı”, <i>Kardeş Kalemler</i>, sy. 6, Haziran 2007, s. 80–89.<br />- DEMİRÇİZADE, A. M., “Sravnitelnıy metod lingvista XI veka Mahmuda Kaşgarskogo”, <i>İzvestiya AN Azerb. SSR</i>, Seriya Obşçestvennih Nauk, No. 4, Bakü, 1964, s. 45–55.<br />- DEMİRÇİZADE, A. M., “Sravnitelnıy metod Mahmuda Kaşgari”, <i>Sovetskaya Tyurkologiya, </i>No. 1, Bakü, 1972, s. 31–42.<br />- DEMİRÇİZADE, A. M., “XI esr dilçisi Mahmud Kaşğarinini müqayiseli metodu”, Azerbaycan Dövlet Pedoqoji İnstitutunun Elmi Eserleri, XI seriya, No. 1, Bakı, 1966, s. 77–102.<br />- DEVEREUX Robert, “Al-Kāshgarī and Early Turkish Islam”, <i>MW</i> , c. 49, sy. 1–4, Hartfort, 1956, s. 133–138.<br />- DEVEREUX Robert, “Mahmūd al-Kāshghari and his Divan” <i>MW</i> , sy. 52, Hartfort, 1968, s. 87–96.<br />- DİLCİMEN, Kâzım, “Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesinin III. Cildi Dolayısıyla”, <i>19 Mayıs Mecmuası</i> (Yeni Seri), sy. 56–1, Samsun, 19 Şubat 1942, s. 22–26.<br />- DİLAÇAR, Agop, “Kaşgarlı Mahmud’un Kişiliği”, <i>TD</i> , c. 27, sy. 253, Ankara, 1972, s. 20–22.<br />- DİZDAROĞLU, Hikmet, “Kâşgarlı Mahmut”, <i>Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten</i>, seri: III, 1947, sy. 10–11, İstanbul, 1948, s. 43–45.<br />- DJAFAR, A., “İz istorii primeneniya sravnitelno istoriçeskogo metoda k izuçeniyu tyurkskih yazıkov”, <i>Materialı 1-y Nauçnoy Konferentsii Vostokovedov</i>, Taşkent, 1958, s. 856-862.<br />- DJEMAL, Validov, “O slovare turetski yazıkov Mahmuda Kaşgarskogo”, <i>Vestniik Nauçnogo Obşsestva Tatarovedeniya</i>, c. 7, Kazan, s. 109.<br />- DOERFER, Gerhard, “Mahmūd al-Kāšγarī, Arγu, Chaladsch”<i>, Ural-Altaische Jahrbücher</i>, <i>Neue Folge</i> 7, Wiesbaden, 1987, s. 105–114.<br />- DOERFER, Gerhard, “Eine sonderbare Stelle bei Mahmūd al-Kāšγarī”, <i>Central Asiatic Journal</i>, c. 31, Wiesbaden, 1987, s. 199–208.<br />- DÜZGÜN, Dilaver, “Divanü Lugati’t-Türk’te Sosyal Normları Karşılayan Kavramlar”, <i>Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi</i>, sy. 35, Erzurum, 2007, s. 201–215.<br />- EHRENSVÄRD, U., “A pilgrimage to the Mausoleum of Mahmud al-Kashghari”, <i>Svenska Forskningsinstitutet i Istanbul Meddelanden</i>, c. 17, Stockholm, 1992, s. 64-72.<br />- EKBERZADE, Şahmar, “Dîvânü Lûgati’t-Türk ve Türk Maneviyatı”, <i>Dîvânü Lûgati’t-Türk Bilgi Şöleni Bildirileri 7–8 Mayıs 1999</i>, Türk Dil Kurumu-TÜRKSOY, Ankara, 2000, s. 57–61.<br />- ELÇİN, Şükrü, “Kaşgarlı Mahmud ve Kavak Ağacı”, <i>Türk Kültürü</i>, c. 31, sy. 359, Ankara, Mart 1993, s. 149–151.<br />- ELÖVE, Ali Ulvi, “Dîvânü lugati’t Türk’teki Halk Şiirleri” <i>Türkün</i>, sy. 6, Bursa, 1936, s. 54-59; sy. 7, 1936, s. 65-72, sy. 8, 1937, s. 1-8; sy. 10, 1937, s. 32-40; sy. 11, 1937; s. 29–38.<br />- EMET, Erkin, “Doğu Türkistan ve Çin’de Divan-ü Lûgati’t-Türk Üzerine Yapılan Dil ve Edebiyat Araştırmaları”,<i> Dil Dergisi</i>, Kaşgarlı Mahmud Özel Sayısı, sy. 33, Ankara, Temmuz 1995, s. 60–64.<br />- ERASLAN, Kemal, “Dîvânü lûgati’t Türk’te Aruz Vezniyle Yazılmış Şiirler”, <i>Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten 1991</i>, Türk Dil Kurumu, Ankara, 1994, s. 113–117.<br />- ERCİLASUN, Ahmet Bican, “Kaşgarlı Mahmud’da –Sa-/-Se- Eki”, <i>TD</i> , sy. 521, Ankara, 1995, s. 449–150.<br />- ERCİLASUN, Ahmet Bican, “Dîvânü Lûgati’t-Türk’te Ünlü Uzunluklarıyla İlgili Kayıtlar”, <i>Dîvânü Lûgati’t-Türk Bilgi Şöleni Bildirileri 7–8 Mayıs 1999</i>, Türk Dil Kurumu-TÜRKSOY, Ankara, 2000, s. 51–54.<br />- ERCİLASUN, Ahmet Bican, “Divanü Lugati’t-Türk’ü Koruyan Aile”, <i>Yeni Orkun</i>, Eylül 2003, s. 26–28.<br />- ERÖZ, Mehmet, “Kaşgarlı Mahmut’un Divanü Lügati’t-Türk ve Anadolu Yörükleri, Türkmenleri”, <i>Türk Yurdu</i>, c. 5, sy. 6, Ankara, 1966, s. 17–20.<br />- ERÖZ, Mehmet, “Kaşgarlı Mahmud ve Anadolu Yörükleri”, <i>Türk Dünyası</i>, sy. 2, İstanbul, 1966, s. 33–37.<br />- ESİN, Emel, Tonġa ve Ödlek “On Kāšġarī’s Version of Afrāsīab/Tonġa-Alp-Er Epic”, <i>Journal of Turkish Studies</i>/ <i>TUBA</i> , c. 10, Harvard University, 1986. s. 97–109.<br />- ESKER, Ramiz, “‘DLT-de kömekçi nitq hisseleri”, <i>Azerbaycan Diller Universitetinin Elmi Xeberleri</i>, No. 2, Bakı, 2008, s. 71–77.<br />- ESKER, Ramiz, “DLT-de felin şekilleri”, <i>Azerbaycan Diller Universitetinin Elmi Xeberleri</i>, No. 1, Bakı, 2008, s. 59–65.<br />- ESKER, Ramiz, “DLT-de ismin hal kateqoriyası”, <i>Dil ve Edebiyyat. Beynelxalq elmi-nezeri jurnal</i>, No. 1, Bakı, 2008, 73–76.<br />- ESKER, Ramiz, “‘Divanü lüğat-it-türk’le bağlı bezi bilgiler”, <i>Elmi axtarışlar</i>, sy. 35, Bakı, 2007, s. 9–15.<br />- ESKER, Ramiz, “‘Divanü lüğat-it-türk’ü zikr eden menbeler”, <i>Filologiya Meseleleri</i>, No. 8, Bakı, 2007, s. 161–165.<br />- ESKER, Ramiz, “‘Divanü lüğat-it-türk’ün tapılması tarixçesi”, <i>Elmi Axtarışlar</i>, sy. 33, Bakı, 2007, s. 46–49.<br />- ESKER, Ramiz, “‘Divanü lüğat-it-türk’ün Değeri”,<i> Filologiya Meseleleri</i>, No. 2, Bakı, 2008, s. 75–83.<br />- ESKER, Ramiz, “‘Divanü lüğat-it-türk’ün Yazıldığı Dövr ve Mühit”,<i> Filologiya Meseleleri</i>, No. 6, Bakı, 2007, s. 345–354.<br />- EYVAZOVA, R., “Mahmud Kaşğarinin ‘Divanü lüğat-it-türk’ eserindeki bir neçe etnonim ve toponimlerin arealları. Orta esr elyazmaları ve Azerbaycan medeniyyeti tarixi problemleri”, III respublika elmi-nezeri konfransı materialları, Bakı, 1992, s. 70–73.<br />- FAZILOV, Ergaş İ., “Mahmud Kaşgari i ego ‘Divan’”, <i>Özbek Tili va Adabiyati</i>, No. 5, Taşkent, 1971, s. 34–39.<br />- FAZILOV, Ergaş İ., “Oguzkiye yazıki v trudah vostoçnıh filologov XI-XVIII vv.”, <i>Sovetskaya Tyurkologiya</i>, No. 4, Bakı, 1971, s. 83–97.<br />- FAZILOV, Ergaş İ., “Mahmud Kåşgariy Divan’ı Näşrlärini Qiyâsiy Tadqiq Etiş Täcribäsi”, <i>Bilimsel Bildiriler 1972</i>, Türk Dil Kurumu, Ankara, 1975, s. 457–462.<br />- FAZILOV, Ergaş İ., “Ob izdaniyah i izdatelyah ‘Divana’ Mahmuda Kaşgari, <i>Sovetskaya Tyurkologiya</i>, No. 1, Bakı, 1972, s. 140–149.<br />- FAZILOV, Ergaş İ.- RASULOVA, N., “Yazıkoznanie v uzbekistane za poslednie godı”, <i>Sovetskaya Tyurkologiya</i>, No. 1, Bakı, 1971, s. 82–89.<br />- FAZILOV, Ergaş İ.- DANİLOVA, L, V., “Vsesoyaznaya tyurkoligeçskaya konferensiya, posvyaşennaya 900-letiyo truda Mahmuda Kaşgari ‘Divanu lugat-it-tyurk’”, <i>Sovetskaya Tyurkologiya</i>, No. 1, Bakı, 1972, s. 151–155.<br />- FINDIKOĞLU, F., “Dil Sosyolojisi ve Mâhmud-ü Kaşgâri 1”, <i>Türk Yurdu</i>, c. 5, sy. 9, Ankara, Ağustos 1966, s. 1–3.<br />- FINDIKOĞLU, F., “Dil Sosyolojisi ve Mâhmud-ü Kaşgâri 2”, <i>Türk Yurdu</i>, c. 5, sy. 9, Ankara, Eylül 1966, s. 1–3.<br />- GABAİN, A. von, “Divanü Lûgat-it Turk”, <i>Der Islam</i>, c. 30, Berlin-New York, 1952, s. 114–115.<br />- GALANTİ, Avram, “Eski Savların Eskiliği<i>”, Edebiyat Fakültesi Mecmuası</i>, c. 2, sy. 6, İstanbul, 1923, s. 520–522.<br />- GARİPOV, T. M., “Mahmud Kaşgari i kıpçakskie yazıkı uralo-povolj’ya”, <i>Sovetskaya Tyurkologiya, </i>No. 1, Bakı, 1972, 47–51.<br />- GENCAN, Tahir Nejat, “Divanü Lûgat-it-Türk’te Dil Kuralları, <i>TD</i> , c. 27, sy. 253, Ankara, 1972, s. 27–52.<br />- GENCAN, Tahir Nejat, “Divanü Lûgati’t-Türk’te Türkçülük ve Öz Türkçe Sevgisi”, <i>Bilimsel Bildiriler 1972</i>, Türk Dil Kurumu, Ankara, 1975, s. 475–478.<br />- GENCAN, Tahir Nejat, “Kâşgarlı Mahmud’un Öz Türkçeciliği”, <i>TD</i> , c. 26, sy. 249, Ankara, Haziran 1972, s. 192–195.<br />- GENCAN, Tahir Nejat, “Divanü Lûgat-it-Türk”, <i>TD</i> , c. 26, sy. 250, Ankara, 1972, s. 304–309.<br />- GENÇ, Reşat, “Kaşgarlı Mahmud’a göre XI. Yüzyılda Türk İllerinin Siyasi ve Etnik Durumu”, <i>Türk Kültürü Araştırmaları</i>, c. 11–14, Ankara, 1973–1975, s. 176–213.<br />- GENÇ, Reşat, “Divânü Lügati’t-Türk’teki Bazı Destan Parçalarına Dair”, <i>Uluslararası Folklor ve Halk Edebiyatı Semineri Bildirileri 27–29 Ekim 1975</i>, Konya; Ankara, 1976, s. 38–43.<br />- GENÇ, Reşat, “Kaşgarlı Mahmud’a göre XI. Yüzyılda Türklerde Oyunlar ve Eğlenceler”, <i>Uluslararası Türk Folklor Kongresi Bildirileri 3</i>, Kültür Bakanlığı, Ankara, 1977, s. 231–242.<br />- GENÇ, Reşat, “Kaşgarlı’dan Anadolu’ya Türk Kültürü”, <i>Tarih Boyunca Anadolu’da Nüfus ve Kültür Yapısı: tebliğler</i>, yay. haz. Yücel Hacaloğlu, Ankara, 1995.<br />- GENÇ, Reşat, “Kaşgarlı Mahmud’a göre Doğu Türkistan ve Türk Dünyası”, <i>Doğu Türkistan’da Öğrenci Hareketleri Sempozyumu Bildirileri</i> <i>16 Aralık 1995</i>, Ankara, 1996, s. 55–64.<br />- GENÇ, Reşat, “Kaşgarlı Mahmud’a göre XI. Yüzyılda Türklerde Dokuma ve Yaygı İşleri”, <i>Türk Soylu Halkların Halı, Kilim, Cicim Sanatı Uluslararası Bilgi Şöleni</i> 27–<i>31 Mayıs 1996</i>: <i>Bildiriler</i>, yay. haz. Azize Aktaş Yasa vd., Kayseri, c. 6, Ankara, 1998.<br />- GENÇ, Reşat, “Kâşgarlı’dan Anadolu’ya Uzanan Kültür Değerlerimiz”, <i>Dîvânü Lûgati’t-Türk Bilgi Şöleni Bildirileri 7–8 Mayıs 1999</i>, Türk Dil Kurumu-TÜRKSOY, Ankara, 2000, s. 7–9.<br />- GÖKÇEOĞLU, Mustafa, “Dîvânü Lûgati’t-Türk ve Kıbrıs Türkleri’nin Dillerinde Yaşayan Sözcükler”, <i>Dîvânü Lûgati’t-Türk Bilgi Şöleni Bildirileri 7–8 Mayıs 1999</i>, Türk Dil Kurumu-TÜRKSOY, Ankara, 2000, s. 72–77.<br />- GÖKYAY, Orhan Şaik, “Divanü Lûgat-it-Türk ve Alp Er Tunga”, <i>TD</i> , c. 27, sy. 253, Ankara, Ekim 1972, s. 56–59.<br />- GÖMEÇ, Saadettin, “Divanü Lügati’t-Türk’te Akrabalık Bildiren Terimler”, <i>Tarih Araştırmaları</i>, c. 20, sy. 32/6, Ankara, 2002, s. 133–142.<br />- GÜLENSOY, Tuncer, “Dīvānü Luġāti’t-Türk ve Kutadgu Bilig’deki Moğolca Kelimeler Üzerine”, <i>Türk Kültürü Araştırmaları</i>, c. 22, Ankara, 1984, s. 90–103.<br />- GÜLENSOY, Tuncer, “Doğu Anadolu Ağızları ve Divanü Lügati’t-Türk”, <i>Beşinci Milletlerarası Türkoloji Kongresi: Tebliğler: 1. Türk Dili</i>, c. 1, İstanbul, 1985, s. 107–115.<br />- GÜLENSOY, Tuncer, “Kaşgarlı Mahmud’un Eserinin Adı Üzerine”, <i>Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi</i>, c. 1, sy. 2, Elazığ, 1987, s. 151–153.<br />- GÜLMEDEN, Nevhis, “Kâşgarlı Mahmud ve Türkçülüğü”, <i>Emre</i>, c. 2, sy. 23, Eskişehir, Mart 1966, s. 11–13.<br />- GÜNAY, Turgut, “Yazılışının 900. Yıldönümüne Doğru Divan-ü Lûgat-it-Türk”, <i>Türk Kültürü</i>, c. 9, sy. 100, Ankara, 1971, s. 298–302.<br />- GÜNŞEN, Ahmet, “Divanü Lügat-it Türk’e Yemek ve Beslenme Kültürüyle İlgili Kelimeler ve Teşkilleri”, <i>Erciyes Üniversitesi Kayseri ve Yöresi Kültür, Sanat ve Edebiyat Bilgi Şöleni 12–13 Nisan 2001</i>, c. 1, Kayseri, 2001, s. 343–376.<br />- GÜNŞEN, Ahmet, “Kutadgu Bilig ve Divanü Lügat-it Türk’te Rüşvet”, <i>Diriözler Armağanı: Prof. Dr. Meserret Diriöz ve Haydar Ali Diriöz Hatıra Kitabı</i>, haz. M. Fatih Köksal, Ahmet Naci Baykoca, 2003, s. 185–194.<br />- HACIHAMDİOĞLU, Tevfik, “Kaşgarlı Mahmut’un Divanü Lügat-it Türk’ünde Geçen ve Alanya Ağzında Kullanılan Kelimeler, Benzerlikler ve Kullanımları”, <i>Alanya Tarih ve Kültür Semineri</i>, der. İsmail Yıldız, Alanya, 1992, s. 35.<br />- HACIZADE, Naile, “M. Kaşgarlı’nın Divanü Lügat-it Türk isimli eserinde kelime dâhili zıtlık (Enantiosemiya) olayının yeri”, <i>IV. Uluslararası</i> <i>Türk Dili Kurultayı Bildirileri I</i> <i>24–29 Eylül 2000</i>, c. 1, Ankara, 2007, s. 775–782.<br />- HAÇARTYAN, M. M., “Karta mira, pripisıvaemaya al-Kaşgari”, Vestnik Eravanskogo Universiteta, <i>ON</i> , Nu. 1, 1968, s. 193–200.<br />- HANEDA, Akira, <i>Kaşugari to Arubu-go Citen</i>, Uwai-hakuşi Koki Kinen Tenseki Ronşû, 1963, s. 521–526.<br />- HARTMANN, Martin, “Divan Lûgat at-Türk’e Ait Birkaç Mülâhaza”, <i>Milli Tetebbular Mecmuası</i>, sy. 4, Ankara, Eylül-Ekim 1915, s. 168–169.<br />- HASANOV, H. “<i>Nerasşifrovannaya nadpis na karte Mahmuda Kaşkgarskogo</i>”, <i>İzvestiya Akademi Nauk SSRS</i>. Seriya Geografiçeskaya, Nu: 6, Moskova, 1964, s. 107–108.<br />- HAUENSCHİLD, Ingeborg, “Botanica im Divan Lugat at Turk”,<i> Journal of Turkology</i>, vol. 2, Nu. 1, Molnar & Kelemen Oriental Publishers, Hungary, 1994, s. 25–100.<br />- HAUENSCHİLD, Ingeborg, “Pferdefarben und Pferdeabzeichen im Dīvān luγāt at-turk”, <i>Acta Orientalia Hungaricae Academiae Sciantiarum</i>, vol.<i> </i>53, Budapest, pp. 203–218.<br />- HAYITMETOV, A., “Voprosı literaturove deniya: O drevniye poezii tyurkov (po materialam ‘Divanu Lugat-it-Tyurk Mahmuda Kaşgari)”, <i>Sovetskaya Tyurkologiya</i>, No. 1, Bakı, 1972, s. 123–128.<br />- HAZAİ, György, “Genel Leksikografya Açısından Kaşgarlı Mahmut Hakkında Düşünceler”, <i>Bilimsel Bildiriler 1972</i>, Türk Dil Kurumu, Ankara, 1975, s. 419–424.<br />- HODJAEV, Halid-Said, “<i>‘Divani Lugati Tyurk’ Mahmuda Kaşkarskogo</i>”, <i>Trudı Azerbaydjanskogo Filiala</i>, AN SSSRA, Seriya Lingvistiçeskaya, No. 31, Bakü, 1936, s. 105–112.<br />- HUİ, Abbas Zeryab, “Divan Lugat at-Turk”, <i>Yeki Katre-i Baran</i>, 1370/1990, Tahran, s. 573–591.<br />- HÜSEYİNOV, Gaysa, “Bir Sistem Olarak Eski Türk Edebiyatı ve Kâşgarlı Mahmud’un Dîvânü Lûgati’t-Türk Adlı Eseri”, <i>Dîvânü Lûgati’t-Türk Bilgi Şöleni Bildirileri 7–8 Mayıs 1999</i>, Türk Dil Kurumu-TÜRKSOY, Ankara, 2000, s. 78–83.<br />- İBRAGIMOV, S. K. – HRAKOVSKIY, V. S., “Mahmud Kaşgari o rasselenii plemen na territorii kazahstana”, <i>Vestalik Akademi Nauk Kazahskoy SSR</i>, No. 11, Alma-Ata, 1958, s. 93–98.<br />- İBRAGIMOV, S. K. – ASAMUDDINOVA, M., “XI. asrdagı türkiy tillarda kasb-hünar atamalari ve ularning ‘Divanü Lügatit Türk’da aks etişi”, <i>Özbek Tili ve Adabiyati</i>, No. 5, Taşkent, 1971, s. 57–62.<br />- İBRAGIMOV, S. K. – ASAMUDDINOVA, M., “Otrajenie professionalnoyo terminologii v < <divanu tyurk=""> > i Kutadgu Bilig”, <i>Sovetskaya Tyurkologiya</i>, No. 1, Bakı, 1972, s. 114–122.<br />- İLAYDIN, Hikmet, Divan’la İlgili Bazı Gözlemler ve Düşünceler, <i>TD</i> , c. 27, sy. 253, Ankara, 1 Ekim 1972, s. 96–103.<br />- İLERİ, Canan, “Divanü Lügat-it Türk'te Geçen Mevye-Sebze Adları ve Türklerin Bunlardan Yararlanma Biçimleri”, <i>TD</i> , c. 94, sy. 669, Ankara, Eylül 2007, s. 542–572.<br />- İLTEBİR, Abdulhakim Baki, “Kâşgarlı Mahmud, Divan-ü Lûgat-it Türk ve Doğu Türkistan”, <i>Dil Dergisi</i>, Kaşgarlı Mahmud Özel Sayısı, sy. 33, Ankara, Temmuz 1995, s. 30–43.<br />- İNAN, Abdulkadir, “Divanü Lûgat-it-Türk’te Datif Hali”, <i>TD,</i> c. 3, sy. 26, Ankara, Kasım 1953, s. 80–81.<br />- İNAN, Abdulkadir, “Divanü Lügat-it-Türk’te Şamanizmle İlgili Kelimeler”, <i>Türk Kültürü</i>, c. 9, sy. 100, Ankara, Şubat 1971, s. 45–49.<br />- İNAYET, Alimcan, Divânü Lügati’t-Türk’te Geçen “Çin” ve “Maçin” Adı Üzerine”, <i>Turkish Studies/Türkoloji Araştırmaları</i>, c. 2, sy. 4, Erzincan, 2007, s. 1174–1184.<br />- İŞAYEV, A., “Devanü Lugatit Turk” va özbek şevaları”, <i>Özbek Tili va Adabiyati</i>, No. 5, Taşkent, 1971, s. 63–67.<br />- JUZE, P. K., “Divan Lugat at-Turk. Thesaurus linguarum turcarum”, <i>İzvestiya Azerbaidjanskogo Gosudarstvinnogo Universiteta imeni V. J. Lenina</i>, Vostokovedenie, c. 1, Baku, 1926, s. 75-94; 1927, c. II, s. 27-35.<br />- KABATAŞ, Orhan, “Dîvânu Lûgati’t-Türk’ten Türkiye Türkçesine”, <i>Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten</i>, c. 1–2, sy. 44, Ankara, 2001, s. 147–161.<br />- KAÇALİN, Mustafa Sinan, “Abdullah Sabri Karter’in Dîvânu Luğati’t-Türk Çevirisi Üzerine”, <i>Türklük Araştırmaları Dergisi</i>, c. 8, İstanbul, 1997, s. 249–252.<br />- KAFALI, Mustafa, “Divan-ü Lûgat-it Türk’ün Tarihi Coğrafya Bakımından Kaynak Olarak Değerlendirilmesi”, <i>Dil Dergisi</i>, Kaşgarlı Mahmud Özel Sayısı, sy. 33, Ankara, Temmuz 1995, s. 92–93.<br />- KAIRBAYEVA, R., “Glagoloobrazushchie affiksy v yazıke ‘Divan lugat-it tyurk’ Mahmuda Kaşgarskogo”, <i>İzvestiya Akademii Nauk Kazakhskoi SSR</i>, c. 4, Almatı, 1971, pp. 43–50.<br />- KARA, Abdulvahab, “Divanü Lugat-it-Türk’ü Bulan Ali Emiri Efendinin Hayatı ve Şahsiyeti”, <i>Kardeş Kalemler</i>, sy. 3, Mart 2007, s. 74-77.<br />- KARAYEV, O., “İstoriko-geografiçeskie dannie, sobşaemıe Mahmudom Kaşgari (po Tyun-Şanyu i Semireçyu)”, <i>Sovetskaya Tyurkologiya</i>, No. 1, Bakü, 1972, s. 111–113.<br />- KAYABAŞI, Bekir, “Divanü Lügat-it Türk’deki Manzumelerde Klâsik Türk Şiiri İzleri”, <i>Yedi İklim</i>, sy. 172, İstanbul, 2004, s. 46–49.<br />- KAZIMOV, Cahid, “Mahmud Kaşqarlının ‘Divan’ında Oğuz Boyları”, <i>Elmi Axtarışlar</i>, sy. 27, Bakı, 2006, s. 134–139.<br />- KAZIMOV, Cahid, “Mahmud Kaşqarlının ‘Divan’ında Onomastik Terminler”, <i>Terminologiya Meseleleri</i>, Bakı, 2007, s. 159–164.<br />- KELLY, James M., “On defining Dhū ath-Thalāthah and Dhu ar-Arba‘ah,” <i>Journal of the American Oriental Society</i>, vol. 91, nu. 1, 1971, pp. 132–136.<br />- KELLY, James M., “Divanü lugāt-it Türk’ün Yeni Baskısı Üzerine”, (trc. Hasan Eren), <i>TD</i> , c. 27, sy.253, Ankara, 1972, s. 104–109.<br />- KELLY, James M., “Remarks on Kāşγarī’s Phonology. I. Linguistic Terminology”, <i>Ural-Altaische Jahrbücher</i>, vol. 44, Wiesbaden, 1972, pp. 179–193.<br />- KELLY, James M., “Remarks on Kāşγarī’s Phonology. II. Orthography”, <i>Ural-Altaische Jahrbücher</i>, vol. 45, Wiesbaden,1973, pp. 144–162.<br />- KELLY, James M., “Remarks on Kāšγarī’s Phonology. III. Structure of the Diwan”, <i>Ural-Altaische Jahrbücher</i>, vol. 48, Wiesbaden, 1976, pp. 151–158.<br />- KILIÇ, Hüseyin, “Divanü Lügat-it Türk’teki Fiilden Fiil Yapan Ekler”, <i>Ilgaz Dergisi</i>, c. 5, sy. 57, Ankara, 1966, s. 10–11.<br />- KILIÇ, Hüseyin, “Divanü Lügat-it Türk’teki Fiilden Fiil Yapan Ekler”, <i>Ilgaz Dergisi</i>, c. 5, sy. 58, Ankara, 1966, s. 12–13.<br />- KILIÇ, Hüseyin, “Divanü Lügat-it Türk’teki Fiilden Fiil Yapan Ekler”, <i>Ilgaz Dergisi</i>, c. 5, sy. 60, Ankara, 1966, s. 10–11.<br />- KLYAŞTORNY, S. G., “Epoha Mahmuda Kaşkarskogo”, <i>Sovetskaya Tyurkologiya</i>, No. 1, Bakı, 1972, s. 18-23.<br />- KOCAGÖZ, Samim, “Divanü Lûgat-it-Türk ve Hocam Kilisli Rifat Bilge”, <i>TD</i> , c. 26, sy. 250, Ankara, Temmuz 1972, s. 319–322.<br />- KOCAOĞLU, Timur, “Modern Dil Bilimi Açısından Dîvânü Lûgati’t-Türk’e Bir Bakış”, <i>Dîvânü Lûgati’t-Türk Bilgi Şöleni Bildirileri 7–8 Mayıs 1999</i>, Türk Dil Kurumu-TÜRKSOY, Ankara, 2000, s. 47–50.<br />- KOCAOĞLU, Timur, “Diwanu Lugati’t-Turk and Contemparary Linguistics”, <i>Journal of Turkic Civilization Studies</i>, c. 1, Bişkek, 2004, s. 165–169.<br />- KONONOV, A. N., “Mahmud Kaşgarskiy i ego ‘Slovar´ tyurkskih yazıkov’”,<i> Filologiya i istoriya Stran Zarubejnoy Azii i Afriki, </i>Tezisı Nauçnoy Konferentsii Vostoçnogo Fakulteta LGU, Leningrad, 1965, s. 25–27.<br />- KONONOV, A. N., “Mahmud Kaşgarskiy i ego “Divanu lugat it-turk”, <i>Sovetskaya Tyurkologiya</i>, No. 1, Bakü, 1972, s. 3–17.<br />- KONONOV, A. N., “Sovyetler Birliğinde Kaşgarlı Mahmud’un Divanını Konu Alan Araştırmalar”, <i>Bilimsel Bildiriler 1972</i>, Türk Dil Kurumu, Ankara, 1975, s. 393–399.<br />- KONONOV, A. N., “İzuçenie ‘Divanü lüghat it-Türk’ Mahmuda Kaşgarskogo v Sovetskom Soyuze”, <i>Sovetskaya Tyurkologiya</i>, No. 1, Bakü, 1973, s. 3–9.<br />- KORKMAZ, Zeynep, “Kaşgarlı Mahmut ve Oğuz Türkçesi”, <i>TD</i> , c. 27, sy. 253, Ankara, 1972, s. 3–19.<br />- KORKMAZ, Zeynep, “Kaşgarlı Mahmud ve Divan-u Lûgat-it Türk”, <i>MK</i> , c. 2, sy. 10, Ankara, Mart 1981, s. 15–19.<br />- KORKMAZ, Zeynep, “Oğuz Türkçesinin Tarihî Gelişme Süreçleri ve Divanu Lûgat-it Türk”, <i>TD</i> , sy. 570, Ankara, Haziran 1999, s. 459–470.<br />- KORKMAZ, Zeynep, “Oğuz Türkçesi’nin Tarihi Gelişme Süreçleri ve Dîvânü Lûgati’t-Türk’teki İlk Örnekleri”, <i>Dîvânü Lûgati’t-Türk Bilgi Şöleni Bildirileri 7–8 Mayıs 1999</i>, Türk Dil Kurumu-TÜRKSOY, Ankara, 2000, s. 10–18.<br />- KOROGLI, H., “Alp Tonga i Afrasiyab po Yusufu Balasaguni, Mahmudu Kaşgari i drugim avtoram”, <i>Sovetskaya Tyurkologiya</i>, No. 4, Bakı, 1970, s. 108–115.<br />- KOŞAY, Hamit Z., “Dîvânü Lügati’t Türk’teki Terimlerden Örnekler”, <i>Bilimsel Bildiriler 1972</i>, Türk Dil Kurumu, Ankara, 1975, s. 479–496.<br />- KÖPRÜLÜ, M. Fuat, “Divanü Lûgat-it Türk müellifi Mahmud bin el Hüseyin bin Muhammed’ül Kâşgari”, <i>Milli Tetebbular Mecmuası</i>, c. 2, sy. 5, Kasım-Aralık 1915, s. 381–383.<br />- KÖPRÜLÜ, M. Fuat, “Divanü Lügati’t-Türk”, <i>Türk Dili ve Edebiyatı Hakkında Araştırmalar</i>, İstanbul, 1934, s. 34–44.<br />- KÖSTEKÇİ, Mehmet, “Kaşgarlı Mahmut ve Divanı Hakkında Yeni Bilgiler”, <i>Sosyal Bilimlerde Araştırma</i>, c. 1, sy. 1, Ankara, 1991, s. 2–3.<br />- KUÇKARTAYEV, İ., “O glagolah reçi v ‘Divanu Lügatit Turk’ Mahmuda Kaşgari”, <i>Sbornik voprosov uzbekskoy i russkoy filologii Taşkentskogo gos.</i> Universiteta im. V.I. Lenina, Taşkent, 1971, vıp 412, s. 3–15.<br />- KUÇKARTAYEV, İ., “Leksika ‘Divanu Lugat-it-tyurk’ Mahmuda Kaşgari i sovremennıy uzbekskiy literaturnıy yazık (iz sravnitelnogo issledovaniya glagolov reçi)”,<i> Sovetskaya Tyurkologiya</i>, No. 1, Bakı, 1972, s. 83–90.<br />- KULEYEF, Ebulfez Amanoglu, “Mahmud Kaşgarî”, <i>Varlık</i>, c. 15, sy. 89–2, Tehran, 1993, s. 19–28.<br />- KURGAN, Şükrü, “Divanü Lûgat-it-Türk Üzerine”, <i>TD</i> , c. 27, sy. 253, Ankara, 1972, s. 60–80.<br />- KURIŞÇANOV, A. K., “İz istorii issledovaniya soçineniya Mahmuda Kaşkarskogo”, <i>Trudı Instituta Yazıkoznania AN Kaz. SSR</i>, Voprosy kazahskogo i uygurskogo yazıkonaniya, c. 3, Alma-Ata, 1963, s. 182–189.<br />- KURIŞÇANOV, A. K., “<i>O Pervoy issledovatel’skoy rabote po tyurkskim yazıkam (k 900-letiyu truda Mahmuda Kaşgari)</i>”, <i>İzvestiya Akademii Nauk Kaz. SSR</i>, Seriya Obşçestvennaya, No. 1, Alma-Ata, 1972, s. 79–81.<br />- KURIŞÇANOV, A. K., “Mahmud Kaşgari o kıpçakskom yazıke”, <i>Sovetskaya Tyurkologiya</i>, No. 1, Bakı, 1972, s. 52–60.<br />- MAHMUTOV, Huziahmet, “Dîvânü Lûgati’t-Türk’teki Atasözleri ve Onların Bugünkü Versiyonları”, <i>Dîvânü Lûgati’t-Türk Bilgi Şöleni Bildirileri 7–8 Mayıs 1999</i>, Türk Dil Kurumu-TÜRKSOY, Ankara, 2000, s. 84–89.<br />- MAHPİROV, V. U., “Smıslovye modeli etnonimov ‘Divan lugat-it-Tyurk’ Mahmuda Kaşgarskogo i ih tipologiçeskaya Klassifikatsiya”, <i>Qazaq SSR Ġılım Akademiyasınıŋ Habarları / İzvestiya Akademii Nauk Kazahskoy SSR</i>, Til, Ädebiet Seriyası / Seriya Filologiçeskaga, 1980 ii, s. 41–46.<br />- MAHPİROV, V. U., “İstoriko-geografiçeskie dannıye v ‘Divanu lugat it-Tyurk’ Mahmuda Kaşgorov”, <i>Qazaq SSR Ġılım Akademiyasınıŋ Habarları / İzvestiya Akademii Nauk Kazahskoy SSR</i>, Til, Ädebiet Seriyası / Seriya Filologiçeskaga, 1982 iii, s. 16–21.<br />- MERT, Cem, “Türk Dilinin İlk Lugati Divanü Lügat-it Türk”, <i>Sızıntı Dergisi</i>, c. 29, sy. 343, Ağustos 2007, s. 336–337.<br />- MEYER, Iben Raphael, “Kāšγarī und einige Probleme der vokallängen im Türkischen”, <i>Bilimsel Bildiriler 1972</i>, Türk Dil Kurumu, Ankara, 1975, s. 425–430.<br />- MUHLİSOV, Yu., “Ob uygurskom perevode <span class="font1" style="margin-top: 3px;">“</span>Divanu lugat-it-tyurk”, <i>Sovetskaya Tyurkologiya</i>, No. 1, Bakı, 1972, s. 120.<br />- MUSABAYEV, C. G., “Nekotorıye svedeniya o jizni Mahmuda Kaşgari, “İssledoveniya po tyurkologii”, Alma-Ata, 1969, s. 48-62. (Türkçesi: Hasan EREN, “Kaşgarlı Mahmud’un Yaşamı Üzerine Yeni Veriler”, <i>TD</i> , sy. 253, Ankara, Ekim 1972, s. 110–120.<br />- MUTALLİBOV, S. M., “O slovare Mahmuda Kaşkarskogo “Divan-i-lugat-i Turk”, <i>İzvestiya Akademii Nauk Uzbekskoy SSR</i>, No. 4, Taşkent, 1947, s. 25–30.<br />- MUTALLİBOV, S. M., “Filolog XI v. Mahmud Kaşkarskiy i ego proizvedeniye ‘Divan-i lugat-i Turk’”, Materialı I Vsesoyuznoy Konferentsii Vostokovedov v.g. Taşkente, 4–11 iyunya, 1957 g. Taşkent, 1958, s. 884–892.<br />- MUTALLİBOV, S. M., “Mahmud Kaşkarskiy, Sbornik “Voprosı metodov izuçeniya istorii tyurskih yazıkov”, Aşhabad, 1961, s. 109–112.<br />- MUTALLİBOV, S. M., “Devânü lugatit türk” va uniŋ tarcimasi”, <i>Özbek Tili va Adabiyati</i>, Nu. 5, Taşkent, 1971, s. 40–44.<br />- MUT’İ, İbragim - OSMANOV, Mirsultan, “Kaşgarlı Mahmud’un, Yurdu, Hayatı, Mezarı”, <i>Tarım Mecmuası</i>, sy. 3, Ürümçi, 1984, s. 3–10.<br />- MUT’İ, İbragim - OSMANOV, Mirsultan, “O rodine, jizni i grobnitse Mahmuda Kaşkarskogo”, <i>Sovetskaya Tyurkologiya</i>, No. 4, Bakı, 1987, s. 79–89. (Türkçesi: Hülya Kasapoğlu Çengel, “Kâşgarlı Mahmud’un Yurdu, Hayatı ve Mazarı Hakkında”, <i>Bilig</i>, sy. 23, Ankara, Güz 2002, s. 189–208.<br />- NADIR, İlhan-ŞENEL, Mustafa, “Dîvânu Lugat’it Türk’e göre Av, Avcılık ve Hayvancılıkla İlgili Kelimeler ve Kavram Alanları”, <i>Turkish Studies/Türkoloji Araştırmaları</i>, Dede Korkut Özel Sayısı, c. 3, sy. 1, Kış 2008, s. 259–277.<br />- NALBANT, Mehmet Vefa, “-DUK Eki ve Divânü Lûgati’t-Türk’te –DUK Ekli Görülen Geçmiş Zaman Çekimi”, <i>TürD</i>, c. 15, sy. 1, Ankara, 2002.<br />- NASKALİ, Emine Gürsoy, “Dîvânü Lûgati’t-Türk’te Bir Kurt Avı ve Anadolu’daki Şekli”, <i>Dîvânü Lûgati’t-Türk Bilgi Şöleni Bildirileri 7–8 Mayıs 1999</i>, Türk Dil Kurumu-TÜRKSOY, Ankara, 2000, s. 55–56.<br />- NAYIR, Yaşar Nabi, “Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi Dolayısıyla I”, <i>Varlık</i>, c. 12, sy. 209, İstanbul, 15 Mart 1942, s. 394–395.<br />- NAYIR, Yaşar Nabi, “Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi Dolayısıyla II”, <i>Varlık</i>, c. 12, sy. 210, İstanbul, 1 Nisan 1942, s. 418–419.<br />- NAYIR, Yaşar Nabi, “Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi Dolayısıyla III”, <i>Varlık</i>, c. 12, sy. 211, İstanbul, 15 Nisan 1942, s. 447–448.<br />- NE’METOV, H., “XI. asrdagi türkiy tillarning Mahmut Kaşkariy zamanidan kilingan tasnifi”, <i>Özbek Tili va Adabiyati</i>, No. 4, Taşkent, 1969, s. 51–55.<br />- NE’METOV, H., “Mahmut Kaşarskiy o tyurkskih dialektah XI”, V,<i> SSCB Diyalektoloji Uzmanlarının VI. Bölgesel Toplantısı, tezler</i>, Taşkent, 1970, s. 30–35.<br />- NİGMATOV, H. G., “Oproşşenie v tyurkskih glogolnıh kornyah po materialam slovarya Mahmuda Kaşkarskogo”, <i>Filologiya i İstoriya Stran Zarubejnoy Azii i Afriki</i>, Tezısi, Leningrad, 1967, s. 27–29.<br />- NİGMATOV, H. G., “Mahmud Kaşkarskiy o vzaimovliyanii tyurskih i iranskih yazıkov”, <i>Sbornik iranskoya filologiya</i>, Moskva, 1969, s. 101–104.<br />- NİGMATOV, H. G., “Nekotoriye osobennosti tyurskih ovtorskih primerov v ‘Divane’ Mahmuda Kaşgari”, <i>Sovetskaya Tyurkologiya</i>, No. 1, Bakı, 1972, s. 100–102.<br />- NİGMATOV, H. G., “Otımennoe osnovoobrazovanie tyurkskogo glagola v XI veke”, <i>Sovetskaya Tyurkologiya</i>, No. 3, Bakı, 1971, s. 33–42.<br />- NURMUHAMMEDOV, A. M., “Kaşkarınıñ ‘Divanı’ ve Türkmen diliniñ çekimli sesleri”, <i>Türkmenistanda Ilım ve Tehnika</i>, Nu. 6, 2000.<br />- NURMUHAMMEDOV, A. M., “Kaşkarınıñ ‘Divanı’ ve Türkmen diliniñ çekimsiz sesleri”, <i>Türkmenistanda Ilım ve Tehnika</i>, Nu. 7, 2000.<br />- NURMUHAMMEDOV, A. M., “Kaşgarlı Mahmut’un Divanında Uzun Ünlülerin Gösterilişi”, <i>Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten</i>, 2003/2, Ankara, s. 129–137.<br />- NYIRI, Maria, “Kaşgarlı Mahmud’un Divanü Lügati’t-Türk adlı sözlüğündeki Bitki Adları”, <i>Beşinci Milletlerarası Türkoloji Kongresi: tebliğler: 1. Türk Dili</i>, İstanbul, 1985, s. 205–213.<br />- OLGUN, İbrahim, “Kaşgarlı Mahmut’ta Türklük Bilinci”, <i>TD</i> , c. 27, sy. 253, Ankara, 1972, s. 81–86.<br />- ONAN, Bilginer, “Divanü Lugat-it Türk’ün Dil Öğretim Yöntemleri ve Dünya Filolojisine Katkıları Bakımından Bir Değerlendirme”, <i>Türklük Bilimi Araştırmaları </i>[Türkçenin Öğretimi Özel Sayısı], sy. 13, Niğde, 2003, s. 425–446.<br />- ORKUN, Hüseyin Namık, “Divânü Lûgat’it Türk’e Nazaran Hakan”, <i>Dergâh Mecmuası</i>, c. 1, İstanbul, 1921, s. 123.<br />- ORKUN, Hüseyin Namık, “Kaşgarlı Mahmut Hakkında”, <i>Varlık</i>, sy. 168, İstanbul, 1940, s. 605–606.<br />- ORUZBAYEV, Byubina O., “Slovar´ Mahmuda Kaşgari kak istorik dlya izuçeniya leksiki kirgizskogo yazıka v istoçeskom plane”, <i>Sovetskaya Tyurkologiya</i>, No. 1, Bakı, 1972, s. 43-46.<br />- ORUZBAYEV, Byubina O., “Mahmut Kaşgari’nin Divanı ve Kırgız Dil Tarihinin Bazı Sorunları”, <i>Bilimsel Bildiriler 1972</i>, Türk Dil Kurumu, Ankara, 1975, s. 447–453. (Çev. Semih Tezcan)<br />- OSMANALİYEVA, B., “Ob otrajenii leksiki kirgizskogo yazıka v slovare Mahmuda Kaşgari “Divanu lugat-it-tyurk”, <i>Sovetskaya Tyurkologiya</i>, No 1, Bakı, 1972, s. 97-99.<br />- ÖLMEZ, Mehmet, “Kaşgarlı Mahmud’un Kabri ve Yurdu”, <i>Türk Dilleri Araştırmaları, </i>c. 14, İstanbul, 2004, s. 207–240.<br />- ÖZDEMİR, Ahmet, “Türk Dünyası’nın En Büyük Kitabı Divan-ü Lûgat-it Türk ve Ali Emiri Efendi”, <i>Dil Dergisi</i>, Kaşgarlı Mahmud Özel Sayısı, sy. 33, Ankara, Temmuz 1995, s. 16–19.<br />- ÖZKIRIMLI, Atilla, “Kâşgarlı’ya göre Türklerde Askerlik”, <i>TD</i> , c. 27, sy. 253, Ankara, Ekim 1972, s. 87–95.<br />- ÖZMEN, Mehmet, “Divanü Lügati’t-Türk’te ve Kutadgu Bilig’de ‘aymak’ Fiiliyle Kurulan Dolaysız Anlatım Cümleleri Üzerine”, <i>Türk Dilleri Araştırmaları</i>, c.14, İstanbul, 2004, s. 67–77.<br />- PRİTSAK, Omeljan, “Mahmud Kâşgarî kimdir?”, <i>Türkiyat Mecmuası</i>, c. 10, 1951–53, s. 243–246.<br />- PRİTSAK, Omeljan, “Kāšγarīs Angaben über die Sprache der Bolgaren”, <i>ZEİTSCHRİFT DER DEUTSCHEN MORGENLÄNDİSCHEN GESELLSCHAFT,</i> c. 109, sy. 1, Leipzig, 1959, 1, s. 92–116.<br />- QEN, Zong-Jen, “‘Türki tillar divani’diki maqal-tämsillär”, <i>Türki tillar tätqiqati</i>, c. 1, Ürümçi, 1982, s. 197–212.<br />- QULİYEVA, Yaqut, “Mahmud Kaşğarinin ‘Divanü lüğat-it-türk’ Eserinde Türk Dilleri, onların coğrafi ve elmi bölgüsü”, <i>Elmi Axtarışlar</i>, sy. 24, Bakı, 2007, s. 157–162.<br />- RADJABOV, Nazar, “Divan-ı Lugat-it” Fitret Tefsirinde”, <i>IV. Uluslar arası Türk Dili Kurultayı Bildirileri II 24–29 Eylül 2000</i>, Türk Dil Kurumu, c. 2, Ankara, 2007, s. 1485–1498.<br />- RAGİMOV, M. Ş., “‘Divanu lugat-it-tyurk’ Mahmuda Kaşgari i drevnetyurkskiye elementı v dialektah i govorah azebaydjanskogo yazıka”, <i>Sovetskaya Tyurkologiya</i>, No. 1, Bakı, 1972, s. 75-82.<br />- ROSSİ, Ettore, “A Note to the Manuscript of the Dīwān Luγat-at-Turk”, <i>Charisteria Orientalia</i>, Prag, 1965, s. 280–284.<br />- RUSTAMOV, A., “O perevode ‘Divanu Lugat it-Tyurk’ Mahmuda Kaşgari na russkiy yazık”, <i>Sovetskaya Tyurkologiya, </i>No. 1, Bakı, 1972, s. 129–139.<br />- SADBAKASOV, G., “Ob uigurskom perevode ‘Divanu lugat-it-Tyurk’ Mahmuda Kaşgarskogo. <i>Qazaq SSR Ġılım Akademiyasınıŋ Habarları / İzvestiya Akademii Nauk Kazakhskoy SSR</i>, Til, Ädebiyet Seriyası / Seriya Filologiçeskoga, 1982 iv, s. 35–37.<br />- SAKAOĞLU, Saim, “Dîvânü Lügat-it-Türk’ün Halk Edebiyatı Açısından Taşıdığı Değer”, <i>Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Edebiyat Bilimleri Dergisi [Sosyal Bilimler Dergisi]</i>, [Ord. Prof. Dr. Ahmed Zeki Velidi Togan Özel Sayısı], sy. 13, Erzurum, 1985, s. 301–319.<br />- SAKAOĞLU, Saim, “Divânü Lûgati’t-Türk’te Türk Halk Şiiri”, <i>Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten 1991</i>, Türk Dil Kurumu, Ankara, 1994, s. 97–111.<br />- SAKAOĞLU, Saim, “Karaman Ağzına Divanü Lügati’t-Türk Açısından Bir Yaklaşım”, <i>Tarih Boyunca Türk Dili Bilgi Şöleni</i> <i>13–14 Mayıs 1997</i> <i>Karaman</i>, haz. İsmail Parlatır, İbrahim Birler, Ankara, 1998, s. 122–129.<br />- SAKAOĞLU, Saim, “Divanü Lügati’t-Türk’teki Bazı Atasözleri Üzerine”, <i>Uluslararası Osmanlı Öncesi Türk Kültürü Kongresi Bildirileri 4–7 Eylül 1988</i>, Ankara, 1997, s. 261–267.<br />- SAKAOĞLU, Saim, “Dîvânü Lûgati’t-Türk’teki Atasözlerinin Anadolu’daki İzleri”, <i>Dîvânü Lûgati’t-Türk Bilgi Şöleni Bildirileri 7–8 Mayıs 1999</i>, Türk Dil Kurumu-TÜRKSOY, Ankara, 2000, s. 36–46.<br />- SARIHANOV, Mamed, “Mahmut Kaşgarı oğuzlarıñ dili hakında”, <i>Türkmenistanda Ilım ve Tehnika</i>, No. 2, 1999.<br />- SARIHANOV, Mamed, “Mahmud Kâşgarlı’nın Dîvânü Lûgati’t-Türk Eserinin Türkmenistan’da Öğrenilmesi ve Kullanılışı”, <i>Dîvânü Lûgati’t-Türk Bilgi Şöleni Bildirileri 7–8 Mayıs 1999</i>, Türk Dil Kurumu-TÜRKSOY, Ankara, 2000, s. 102–105.<br />- SCHÖNİG, Claus, “On some unclear, doubtful and contradictory passages in Mahmūd al-Kāşγarī’s ‘Dīwān Luγāt at-Turk’”, <i>Türk Dilleri Araştırmaları</i>, c. 14, İstanbul, 2004, s. 35–56.<br />- SERTKAYA, Osman Fikri, “Son Bulunan Belgeler Işığında Kâşgarlı Mahmud Hakkında Yeni Bilgiler”, <i>Dîvânü Lûgati’t-Türk Bilgi Şöleni Bildirileri 7-8 Mayıs 1999</i>, Türk Dil Kurumu-TÜRKSOY, Ankara, 2000, s. 130–146.<br />- SEV, Gülsev, “Divanü Lûgat’it-Türk’te İkilemeler”, <i>TD</i> , c. 88, sy. 634, Ankara, 2004, s. 497–510.<br />- SÖYEGOV, M., “Mahmut Kaşgarınıñ golyazması: Tapıp göçürenler, tercime ve neşir edenler”,<i> Türkmenistanda Ilım ve Tehnika</i>, No. 4, 2000.<br />- STEBLEVA, I. V., “Sinkopirovanie slov v poetiçeşkih Tekstah ‘Divan Lugat at-Turk’ Mahmuda al-Kaşgari”, <i>Tyurkologiçeskiy sbornik</i>, 1971, Moskva, 1972, s. 206–212.<br />- ŞEN, Serkan, “Anlam İyileşmesi ve Kötüleşmesine Divanu Lügati’t-Türk Merkezli Örnekler”, <i>TD</i> , sy. 591, Ankara, Mart 2001, s. 268–275.<br />- ŞIRALIYEV, M. Ş., “Mahmud Kaşgari kak dialektolog”, <i>Sovetskaya Tyurkologiya</i>, No. 1, Bakı, 1972, s. 24–30.<br />- ŞİRVANİ, YU. Z., “Mahmud Kaşkarskiy i ego ‘Divan lugat at-turk’”, <i>Şark Hakikati</i>, Taşkent, No. 3, 1947, s. 35.<br />- ŞOPOLYO, Enver Behnan, <i>Kaşgarlı Mahmud</i>, İller ve Belediyeler Dergisi, 17 Nisan 1961, s. 115–116.<br />- TAYMAS, Abdullah, “Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi”, <i>Türkiyat Mecmuası</i>, c. 7–8, İstanbul, 1940–1942, s. 212–252.<br />- TAYMAS, Abdullah, “Divanü Lûgati’t-Türk Tercümesi”, <i>Türkiyat Mecmuası</i>, c. 11, İstanbul, 1954, s. 75–100.<br />- TEKELİ, Sevim, “İlk Japonya Haritasını Çizen Kâşgarlı Mahmud”, <i>Erdem,</i> I/3, Ankara, 1985, s. 645–651.<br />- TEKELİ, Sevim, “The oldest Map of Japan and Mahmud of Kashgar”, <i>Turkish Review Quarterly Digest</i>, c. 1, sy. 5, Ankara, Autumn 1986, pp. 131–138.<br />- TEKİN, Talat, “Karahanlı Dönemi Türk Şiiri”, <i>TD</i> , sy. 409, Ankara, Ocak 1986, s. 81–157.<br />- TENİŞEV, E. R., “Ukazatel grammatiçeskih form k “Divanu tyurkskih yazıkov”, Mahmuda Kaşkarskogo”, <i>Trudı İnstituta Yazıkoznaniya AN Kaz. SSR</i>, c. 3, Alma-Ata, 1963, s. 190–212.<br />- TEZCAN, Semih, “Ein Ghostword von Mahmūd al-Kāşġarī”, <i>Turcica</i>, vol. 28, Paris, 1996, pp. 261–269.<br />- TOGAN, Zeki Velidi, “Divanü Lugat-it-Türk’ün Telif Senesi Hakkında”, <i>Atsız Mecmua</i>, sy. 16, Ağustos 1932, s. 77-80.<br />- TOGAN, Zeki Velidi, “Mahmud Kaşgari’ye Ait Notlar”, <i>Atsız Mecmua</i>, sy. 17, Eylül 1932, s. 133–136.<br />- TOKAT, Muammer, “Divanü Lügat it Türk’te Benzetmeler”, <i>Çağdaş Eleştiri</i>, c. 4, sy. 6, İstanbul, 1985, s. 20–26.<br />- TOMANOV, M., “Mahmud Kaşkari, Sbornik ‘Velikie uçenie sredney Azii i Kazahstana IX-XIX vv.’”, Alma-Ata, 1964, s. 153-166.<br />- TOMANOV, M., “Mahmut Kashgari”, <i>Central Asian Review</i>, vol. 13, nu. 4, Londra, 1965, pp. 330–338.<br />- TOYGAR, Kamil, “Kaşgarlı Mahmud’un Türbesinde”, <i>Türk Dünyası Tarih Dergisi</i>, c. 1, sy. 3, İstanbul, 1987, s. 12–14.<br />- TRYARSKİ, Edward, “Amusement, Plays, Games and Sports in Mahmūd al-Kāšġarī’s Dīwān [w:]”, <i>Akta VI Międzynarodowego Kongresu Turkologicznego w Stumbule w 1998 (w druku)</i>.<br />- TRYARSKİ, Edward, “Medical Terminology in Mahmūd al-Qāšγarī’s Dıwān”, <i>Türk Kültürü Araştırmaları</i>, Ahmet Temir Armağanı, c. 30, Ankara, 1992, s. 251–255.<br />- TUMAŞEVA, Dilara, “Kaşgarlı Mahmud’un Divanü Lügat-it-Türk Eseri ve Sibirya Tatar Şiveleri Sözlüğü”, <i>IV. Uluslar arası Türk Dili Kurultayı Bildirileri II 24–29 Eylül 2000</i>, Türk Dil Kurumu, c. 2, Ankara, 2007, s. 1817–1824.<br />- TURGUN, Almas, “Kadımki Uygur Edebiyatı”, <i>Kaşgar Uygur Neşriyatı</i>, Kaşgar, 1988, s. 333–334.<br />- TÜLÜCÜ, Süleyman, “Dîvânü Lûgat-it-Türk’te ‘Kadın’ için Kullanılan Sözler”, <i>Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi</i>, c. 16, Şubat 1982, s. 137–141.<br />- TÜRK, Kemalettin, “Türk Dili ve Divanü Lûgat it Türk”, <i>Yeni Malatya</i>, sy. 82, Malatya, 1940.<br />- TÜRK, Kemalettin, “Futbol, Polo, Boks ve Divanü Lûgat it Türk”, <i>Beden Terbiyesi ve Spor</i>, sy. 24, 1940, s. 10.<br />- TÜRKAY, Kaya, “Kâşgarlı’nın Derlediği Yansıma Sözcükler”, <i>Ömer Asım Aksoy Armağanı</i>, Türk Dil Kurumu, Ankara, 1978, s. 241–257.<br />- TÜRKAY, Kaya, “Kaşgarlı’dan Günümüze Gelen Atasözleri”, <i>Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten</i>, Ankara, 1980–1981, s. 39–42.<br />- TÜRKMEN, Fikret, “Günümüz Halk Şiirinde Kullanılan Şekil ve Türlerin Dîvânü Lûgati’t-Türk’teki İlk Örnekleri”, <i>Dîvânü Lûgati’t-Türk Bilgi Şöleni Bildirileri 7–8 Mayıs 1999</i>, Türk Dil Kurumu-TÜRKSOY, Ankara, 2000, s. 30–35.<br />- UMAROV, E. A. O dvuh otonimah v ‘Divan’ Mahmuda Kaşgari, <i>Sovetskaya Tyurkologiya</i>, No. 1, Bakı, 1972, s. 103–105.<br />- ÜLKÜTAŞIR, M. Şakir, “Büyük Türk Dilcisi Kâşgarlı Mahmut –Divanü Lûgat’ı Yazıp Bitirişinin 873 üncü Yıldönümü Münasebetiyle”, <i>Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten</i>, <i>seri: III Mart 1946</i>, sy. 6–7, İstanbul, 1946, s. 625–631.<br />- VALİDOV, Djemal, “O slovare turetskih yazıkov Mahmuda Kaşkarskogo”, <i>Vestnik Nauçnogo Obşçestva Tatarovedeniya</i>, No. 7, Kazan, 1927, s. 107–112.<br />- VALİYEV, U. N., “Devanü lügatit türk”da -çi/çi affiksining at Yasaşiga Dair”, <i>Özbek Tili va Adabiyati</i>, No. 3, Taşkent, 1964, s. 74–76.<br />- VELİYEV, İ. D., “Formı vırajeniya proşedşego vremeni v ‘Divanu lugat it-turk’ Mahmuda Kaşgari, Uçenie zapiski Azerbaydjanskogo gos. Universiteta imeni S. M. Kirova”, <i>Seriya obşçestvennıh Nauk</i>, No. 5, 1968.<br />- YAYLAGÜL, Özen, “Divanü Lûgati’t-Türk’teki Ad Aktarmalı (Metonymic) Yapılar”, <i>Modern Türklük Araştırmaları Dergisi</i>, c. 3, sy. 1, Ankara, 2006, s. 77–88.<br />- XİN, Wan Yuan-QİNG, Zhou Zheng, “Çin’de ‘Divanu Lugati’t-Türk’ Üzerine Yapılan Çalışmalar”, <i>Çevren Bilim/Kültür Dergisi</i>, c. 18, sy. 81–82, Priştine, 1991, s. 107–112.<br />- ZEKIEV, Mirfatih Z., “Törki Sintaksik Sistemasınıng Tarihin Öyränüdä ‘Divanu Lûγati-’t-Türk’ Äsäreneng Ähämiyäte, <i>Bilimsel Bildiriler 1972</i>, Türk Dil Kurumu, Ankara, 1975, s. 409-412. (Kazan Tatarcasından çev.: Semih Tezcan)<br />- ZEKIEV, Mirfatih Z., “Kâşgarlı Mahmud ve Türk Boylarının Etnik Birliğini Oluşturma Çabaları”, <i>Dîvânü Lûgati’t-Türk Bilgi Şöleni Bildirileri 7–8 Mayıs 1999</i>, Türk Dil Kurumu-TÜRKSOY, Ankara, 2000, s. 90–95.<br />- ZIEME, Peter, “Kâşgari ve Türkçe Turfan Metinleri”, <i>Bilimsel Bildiriler 1972</i>, Türk Dil Kurumu, Ankara, 1975, s. 463–468.<br />- ZIEME, Peter, “Kāsγarī und die Türkischen Turfantexte”, <i>Bilimsel Bildiriler 1972</i>, Türk Dil Kurumu, Ankara, 1975, s. 469–474.<br /><br />4. <span class="style1">Kitap İçinde Bölüm</span><br />- ACAROĞLU, M. Türker, <i>Ozanlar ve Yazarlar: Kaşgarlı Mahmud, </i>2 bs., İstanbul, 1967, s. 96.<br />- ARGUNŞAH, Mustafa, "Kâşgarlı Mahmut ve Ölümsüz Eseri Dîvânü Lügâti’t-Türk", <i>Sözüm Türkçe Üstüne,</i> Kesit Yayınları, İstanbul 2008, s. 111-126<br />- BOMBACİ, Alessio, <i>Storia della letteratura turca</i>, Nuova Accademia editorice, Milano, 1962, s. 91–97.<br />- EKER, Süer, “Erken Dönem: Kâşgarlı Mahmut, Divanü Lügati’t-Türk”, <i>Türk Edebiyatı Tarihi</i>, c. 1, İstanbul, 2006, s. 191–197.<br />- ERCİLASUN, Ahmet Bican, “Kâşgarlı Mahmud ve Dîvânü Lûgati’t-Türk”, <i>Büyük Türk Klasikleri</i>, Ötüken-Söğüt, c. 1, s. 118–131.<br />- “Kâşgarlı Mahmud ve Dîvânü lûgati’t-Türk”, <i>Türk Edebiyatları, Azerbaycan Türk Edebiyatı I.</i>, Ankara, 1993, s. 80–92.<br />- KÂTİP ÇELEBİ,<i> Keşfüzunûn</i>, Milli Eğitim Bakanlığı, c. 1, Ankara, s. 808.<br />- KÂTİP ÇELEBİ,<i> Keşfü’z-zunun</i>, 5 cilt, çev. Rüştü Balcı, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, Ekim 2007, 2160 s.<br />- MALOV, S. E., <i>Pamyatniki drevnetyurskiy pismennosti</i>, Moskva-Leningrad, 1951, s. 305–315.<br />- ŞERİPOVA, Z. Y., “Boronğo törki yazma komartkıları. Mexmüt Kaşkarininq ‘Divani löğet et-törk’ esere”, B<i>aşkort Edebiyatı Tarixı I</i>, Başkort Kitap Neşriyatı, 1990, s. 43-46.<br /><br />5. <span class="style1">Ansiklopedi Maddesi</span><br />- ANA BRITANICA ANSİKLOPEDİSİ, “Kaşgarlı Mahmud”, Ana Yayıncılık, c. 13, İstanbul, 1992, s. 59.<br />- BÜYÜK ANSİKLOPEDİ, “Kaşgarlı Mahmut”, c. 2, İstanbul, 1980, s. 990.<br />- CUMHURİYET ANSİKLOPEDİSİ, “Kaşgarlı Mahmud”, Arkın Kitabevi, c. 7, İstanbul, s. 1962.<br />- GELİŞİM HACHETTE ANSİKLOPEDİSİ, “Kaşgarlı Mahmud”, Gelişim Yayınları, c. 6, İstanbul, 1986, s. 2298–2299.<br />- HAYAT ANSİKLOPEDİSİ, “Divan Lûgat-it Türk”, c. 3, İstanbul, s. 1515.<br />- HAYAT ANSİKLOPEDİSİ, “Kaşgarlı Mahmud”, c. 4, İstanbul, s. 1896.<br />- HAZAİ, György, “Al-Kāshgharī”, <i>EI (New Edition)</i>, vol. 4, Leiden, 1979, pp. 699–701.<br />- KOŞAY, Hamit Z., “Mahmud Kaşgari”, <i>Kazak Sovet Ensiklopediyası</i>, Almatı, 1975, c. 7, s. 533.<br />- KOŞAY, Hamit Z., “Mahmud Koşgariy”, <i>Uzbek Sovet Entsiklopediyası</i>, c. 7, Toşkent, 1976, s. 91–93.<br />- KOŞAY, Hamit Z., “Mahmud Kaşgari”, <i>Kırgız Sovet Entsiklopediyası</i>, c. 4, Firunze, 1979, s. 201.<br />- KOŞAY, Hamit Z., “Maxmud Kaşgari”, <i>Kazak Sovet Entsiklopediyası</i>, c. 7, Almatı, 1975, s. 533.<br />- MEYDAN LAROUSSE, “Kaşgarlı Mahmud”, Meydan Yayınevi, c. 7, İstanbul, 1990, s. 63.<br />- TÜRK ANSİKLOPEDİSİ, “Kâşgarlı Mahmud”, c. 21, Ankara, 1974, s. 389–392.<br />- TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANSİKLOPEDİSİ, “Kaşgarlı Mahmud”, Dergâh Yayınları, c. 5, İstanbul, 1982, s. 216–217.<br />- TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANSİKLOPEDİSİ, “Divânü lügati’t-Türk”, Dergâh Yayınları, c. 2, İstanbul, 1977, s. 353–356.<br />- TÜRK VE DÜNYA ÜNLÜLERİ ANSİKLOPEDİSİ, “Kâşgarlı Mahmud”, Anadolu Yayıncılık, c. 6, İstanbul, s. 3166.<br />- TÜRKİYE DİYANET VAKFI İSLÂM ANSİKLOPEDİSİ, “Kâşgarlı Mahmud”, yaz. Ömer Faruk Akün, Türk Diyanet Vakfı Yayınları, c. 25, Ankara, 1990, s. 9–14.<br />- TÜRKİYE DİYANET VAKFI İSLÂM ANSİKLOPEDİSİ, “Divânü Lügati’t-Türk”, yaz. Mustafa S. Kaçalin, Türk Diyanet Vakfı Yayınları, c. 9, Ankara, 1990. s. 446–449.<br />- TÜRKİYE GAZETESİ REHBER ANSİKLOPEDİSİ, “Kâşgarlı Mahmud”, c. 9, İstanbul, s. 342–343.<br />- YENİ CUMHURİYET ANSİKLOPEDİSİ, “Kâşgarlı Mahmud”, Arkın Kitabevi, c. 6, İstanbul, 1983, s. 990.<br />- YENİ TÜRK ANSİKLOPEDİSİ, “Kâşgarlı Mahmud”, Ötüken, c. 5, İstanbul, 1985, s. 1746.<br /><br />6. <span class="style1">Gazete Yazıları</span><br />- ARTAM, Nurettin, “Kaşgarlı Mahmud’a göre Türk” <i>Ulus</i>, İstanbul, 13 Haziran 1940.<br />- ARTAM, Nurettin, “Divanü Lügat it Türk ve Dilimizin Zenginliği”, <i>Ulus</i>, İstanbul, 3 Temmuz 1940.<br />- ARTAM, Nurettin, “Divanü Lügat it Türk ve Türkçenin Bir Hususiyeti”, <i>Ulus</i>, İstanbul, 5 Şubat 1941.<br />- ATALAY, Besim, “Divanü Lûgat-it Türk Tercümesinin Tenkidi Dolayısıyla Bay Atıf Tüzüner’e Teşekkür Ederken”, <i>Yeni Sabah</i>, İstanbul, 4, 15, 17 Ekim 1940.<br />- ATALAY, Besim, “Divanü Lûgat-it Türk Tercümesi Dolayısıyla Dil Süzülmelerine Dair Düşünceler”, <i>Tan</i>, İstanbul, 27 Ağustos 1940.<br />- ATALAY, Besim, “Divanü Lûgatın Tenkidi Münasebetiyle Nuri Erdoğan’a Cevap”, <i>Yeni Sabah</i>, İstanbul, 2, 6, 7 ve 8 Eylül 1940.<br />- BİLGE, Rifat (Kilisli), “Divanü Lugat it Türk Tercümesi Münasebetiyle”, <i>Yeni Sabah</i>, İstanbul, 9–10 Mayıs 1940.<br />- BİLGE, Rifat (Kilisli), “Divanü Lûgat-it Türk’e ait hatıra notları, <i>Yeni Sabah</i>, İstanbul, 4, 7, 11, 14 ve 18 Ekim 1945.<br />- DELİLBAŞI, Ali Süha, “Türk Dili Hakkında Düşünceler, Divanü Lügati’t-Türk’ün Tercümesi Münasebetiyle”, <i>Cumhuriyet</i>, İstanbul, 6 Ağustos 1940.<br />- ERDOĞAN, Mehmet Nuri, “Divanü Lügat it Türk Tercümesi Münasebetiyle”, <i>Yeni Sabah</i>, İstanbul, 28 Ağustos–1 Eylül 1940.<br />- ESKER, Ramiz, “Mahmud Kaşğari ve onun ‘Divanü lüğat-it-türk’ eseri”, <i>Edebiyyat Qezeti</i>, 19 noyabr 2006.<br />- GEZGİN, Hakkı Süha, “Divanü Lügati’t-Türk”, <i>Vakit</i>, İstanbul, 9 Eylül 1940.<br />- “Kaşgarlı Mahmud 1000 Yaşında”, <i>İlk Kurşun Gazetesi</i>, Mart 2008.<br />- KAFKAS, İ. Gürşen, “Türkçe’nin İlk Dilbilimcisi Kaşgarlı Mahmut”, <i>Cumhuriyet Gazetesi</i>, İstanbul, 31 Mayıs 2008.<br />- KÖPRÜLÜ, M. Fuat, “Milli Kültürümüzün Eski Bir Abidesi: Divanü Lügat-it Türk”, <i>Cumhuriyet Gazetesi</i>, İstanbul, 24 Nisan ve 1 Mayıs 1933.<br />- NURHACİ, Haci, “XI. Asırda Uygur Dilci Kaşgarlı Mahmut”, <i>Şinciang Gazetesi</i>, Ürümçi, 2 Mayıs 1980.<br />- ORKUN, Hüseyin Namık, “Divanü Lugat-it-Türk Tercümesi”, <i>Tasviri Efkâr</i>, İstanbul, 30 Mart 1941.<br />- SAFA, Peyami, “Türkçenin En Büyük Anıtı”, <i>Cumhuriyet</i>, İstanbul, 21 Haziran 1940.<br />- SARIHANOV, Mamed, “Mahmut Kaşgarı – beyik alım, kämil mugallım”, <i>Mugallımlar Gazeti</i>, 10 Mayıs 1999.<br />- ŞEHSUVAROĞLU, Bedri N., “Kâşgarlı Mahmud ve Türklüğe Hizmetleri”, <i>Tercüman Gazetesi</i>, İstanbul, 1 Nisan 1968.<br />- TALU, Ercümend Ekrem, “Divanı Lûgat-ı Türk”, <i>Son Posta</i>, İstanbul, 26 Haziran 1940.<br />- TÜZÜNER, Atif, “Divanı Lügat it Türk Tercümesi Münasebetiyle Besim Atalay’ı Tebrik Ederken”, <i>Yeni Sabah</i>, İstanbul, 12, 13, 16, 17, 18, 20, 22, 23 Ağustos 1940.<br />- ÜLKÜTAŞIR, M. Şakir, “Divanü Lûgat-it Türk’ün Folklor ve Etnografya Bakımından Tetkikine Dair Bir Tercüme”, <i>Bartın Gazetesi</i>, Bartın, 1937.<br />- VA-NU, “Besim Atalay’ın Lugat-it Türk Tercümesi”, Akşam, 27 Haziran 1940.<br /><br />7. <span class="style1">Tanıtma Yazıları</span><br />- CAFEROĞLU, Ahmet, [tan.] “Albert Hermann: Die älteste türkische Weltkarte”, <i>Ülkü Dergisi</i>, c. 9, sy. 52, Ankara, 1937, s. 315–316.<br />- DOERFER, [tan.] Dankoff R.- Kelly J., “Mahmūd al-Kāšγarī: Compendium of the Turkic Dialects, Part I”, <i>Ural-Altaische Jahrbücher</i>, <i>Neue Folge</i>, c. 4, 1984, S. 276-278.<br />- DOERFER, [tan.] [tan.] Dankoff R.- Kelly J., “Mahmūd al-Kāšγarī: Compendium of the Turkic Dialects, Part 2-3”, <i>Ural-Altaische Jahrbücher</i>, <i>Neue Folge</i>, c. 5, 1985, s. 297-298.<br />- EREN, Hasan, [tan.] “Sovetskaya Tyurkologiya Dergisinin Divanü Lûgat-it-Türk Özel Sayısı”, <i>TD</i> , c. 27, sy. 253, Ankara, Ekim 1972, s. 121–124.<br />- HARTMANN, Richard, [tan.] “Brockelmann, Carl: Mitteltürkischer Wortschatz nach Mahmud al-Kaşgaris Divân Lugat at-Turk”, <i>ZDGM</i> , c. 76, Leipzig, 1930, s. 270–275.<br />- KRAELITZ, F. V., [tan.] “Carl Brockelmann: Mitteltürkischer Wortschatz nach Mahmūd al-Kašγaris Divân Lûgat at-Türk”, <i>Wiener Zeitschrift für die Kunde des Morgenlandes</i>, c. 36, Wien, 1929, s. 331–333.<br />- RACHMATİ, G.R., [tan.] “Carl Brockelmann: Mitteltürkischer Wortschatz nach Mahmūd al-Kašγarīs Dīvān Lûγat at-Turk”, <i>Ungarische Jahrbücher</i>, c. 10, Berlin-Leipzig, 1930, s. 448–450.<br />- RÓNATAS, A., [tan.] “Mahmūd al Kašγarī, Compendium of the Turkic Dialect”, ed. and translated with Introduction by R. Dankoff in Collaboration with J. Kelly, <i>Acta Orientalia Hungaricae Academiae Sciantiarum</i>, vol. 40, Budapest, 1986, s. 335–339.<br />- ROSSİ, Ettore, [tan.] “Carl Brockelmann: Mitteltürkischer Wortschatz nach Mahmūd al-Kašγarīs Dīvān Lûγat at-Turk”, <i>Rivista degli Studi</i> <i>Orientali</i>, c. 13, 1931–1932, s. 311.<br />- SADBAKASOV, G., [tan.] “Mehmut Keşkerii tyurkii tillar Divani”, <i>Sovetskaya Tyurkologiya</i>, No. 5, Bakı, 1983, s. 96–98.<br />- SEZER, Engin, [tan.] Divanü Lugati’t-Türk’ün İngilizce Çevirisi”, <i>TD</i> , c. 45, sy. 372, Ankara, 1982, s. 377–378.<br />- ZETTERSTÉEN, K. V., “Mitteltürkischer Wortschatz nach Mahmūd al-Kāsgarīs Dīvān lugāt at-Türk”, <i>Le Monde Oriental Archives</i>, c. 22, Uppsala, 1928 (basımı 1930), s. 506.<br /><br />8. <span class="style1">Bibliyografik Çalışmalar</span><br />- DEDEOĞLU, Behçet, “Kaşgarlı Mahmut Hakkında Bibliyografya”, <i>Çağrı Dergisi</i>, sy. 105, Konya, Haziran 1966, s. 4–8.<br />- ESKER, Ramiz, “Mahmud Kaşğarinin 1.000 İllik Yubileyine 1.000 Biblioqrafik Göstericisi”, Bakı, 2008, 96 s.<br />- KARTAL, Ahmet, “Divanü Lügati’t-Türk Üzerine Bir Bibliyografya Denemesi”, <i>Türk Kültürü</i>, c. 31, sy. 366, Ankara, 1993, s. 624–636.<br />- SAKAOĞLU, Saim, “Bir ‘Bibliyografya’ Üzerine”, <i>Çağrı</i>, c. 12, sy. 110, Konya, 1 Mart 1967, s. 16–21.<br />- SAKAOĞLU, Saim, “Kâşgarlı Mahmut ve Eseri Üzerine”, <i>Çağrı</i>, c. 12, sy. 120, Konya, 1 Ocak 1968, s. 13–15.<br />- SAKAOĞLU, Saim, “Kâşgarlı Mahmut ve Eseri Üzerine Bibliyografya”, <i>Çağrı</i>, c. 12, sy. 126, Konya, 1 Temmuz 1968, s. 8–11.<br />- SAKAOĞLU, Saim, “Dîvânü Lügat-it-Türk Bibliyografyasına Yeni İlaveler” <i>Türk Kültürü Araştırmaları</i>, c. 11–14, Ankara, 1975, s. 270–280.<br /><br />9. <span class="style1">Özel Sayılar</span><br />- <i>Divanü Lûgat-it-Türk Özel Sayısı, </i>Türk Dili, c. 27, sy. 253, Ankara, 1972, 136 s.<br />- <i>Dil Dergisi Kaşgarlı Mahmut Özel Sayısı,</i> sy. 33, Ankara, Temmuz 1995.<br />- <i>Sovetskaya Tyurkologiya</i>, No. 3, Bakı, 1972, 159 s + 1 harita. (DLT özel sayısı olarak hazırlanan bu derginin bu sayısında 23 yazı yer almaktadır. Bu dergi Hasan Eren tarafından Türk Dili Dergisinin 253. sayısında tanıtılmıştır.)<br />- <i>Türk Dil Kurumunun 40. Divan-ü Lûgati’t-Türk’ün 900. yıldönümleri dolayısıyla düzenlenen I. Türk Dili Bilimsel Kurultayına sunulan bildiriler Ankara 27–29 Eylül 1972</i>, Türk Dili Bilimsel Kurultayı, Türk Dil Kurumu, 1975, 575 s. (DLT için özel sayı olarak hazırlanan bu sayıda 1–124. sayfalar arası DLT’ye ayrılmıştır. 1 şiir, 16 makale yer almaktadır.)<br />- <i>Dîvânü Lûgati’t-Türk Bilgi Şöleni Bildirileri 7–8 Mayıs 1999</i>, TDK-TÜRKSOY, Ankara, 2000, 146 s.<br />- <i>Türk Dilleri Araştırmaları, </i>yay. Mehmet Ölmez, c. 14, İstanbul, 2004, 240 s. (‘730. yılında Kutadgu Bilig ve Divanu Lugati’t-Türk’ çalıştayında sunulan bildirileri içeren bu sayıda Divanu Lugati’t-Türk ve kaşgarlı Mahmud ile ilgili 4 yazı vardır.</divanu></p> <p class="font1" style="margin-top: 3px;" align="justify"> </p> <p class="font1" style="margin-top: 3px;" align="justify"><span class="font1" style="margin-top: 3px;">* <strong><em>Bu kaynakçayı ağ sayfamızda kullanmamıza izin veren Prof. Dr. Mehmet Ölmez, Ersin Teres, Dr. Filiz Kiral ve Alman Orient Enstitüsü’ne teşekkür ederiz</em></strong>.</span></p> <p style="margin-left: 10px; margin-right: 10px;"> <span style=";font-family:Sylfaen;font-size:9;" >Kâşgarlı Mahmud ve Divanü Lugati't-Türk ağ kümesinde yer alan bilgiler kaynak gösterilerek kullanılabilir. Kaynak göstermeden alıntı yapacaklar hakkında yasal yollara başvurulacaktır.</span></p> <p class="font1" style="margin-top: 3px; margin-bottom: 3px;" align="justify"> <a href="http://www.tdkterim.gov.tr/dlt/?kategori=sunus">Sunuş</a></p> <p class="font1" style="margin-top: 3px; margin-bottom: 3px;" align="justify"> <a href="http://www.tdkterim.gov.tr/dlt/?kategori=mahmut">Kâşgarlı Mahmud</a></p> <p class="font1" style="margin-top: 3px; margin-bottom: 3px;" align="justify"> <a href="http://www.tdkterim.gov.tr/dlt/?kategori=turbe">Kâşgarlı Mahmud'un Türbesi</a></p> <p class="font1" style="margin-top: 3px; margin-bottom: 3px;" align="justify"> <a href="http://www.tdkterim.gov.tr/dlt/?kategori=divan">Divanü Lugati’t-Türk</a></p> <p class="font1" style="margin-top: 3px; margin-bottom: 3px;" align="justify"><span class="font1" style="margin-top: 3px; margin-bottom: 3px;"> <a href="http://www.tdkterim.gov.tr/dlt/?kategori=kultur">Söz Varlığından Kültür Dünyamıza </a></span></p> <p class="font1" style="margin-top: 3px; margin-bottom: 3px;" align="justify"> <a href="http://www.tdkterim.gov.tr/dlt/?kategori=hikayesi"> Bulunuş Öyküsünden Yayımlanışına Divanü Lugati’t-Türk</a></p> <p class="font1" style="margin-top: 3px; margin-bottom: 3px;" align="justify"><span class="font1" style="margin-top: 3px; margin-bottom: 3px;"> <a href="http://www.tdkterim.gov.tr/dlt/?kategori=sureli">Süreli Yayınlar Veri Tabanında Kâşgarlı Mahmud ve Divanü Lugati’t-Türk</a></span></p> <p class="font1" style="margin-top: 3px; margin-bottom: 3px;" align="justify"><span class="font1" style="margin-top: 3px; margin-bottom: 3px;"><span class="font1" style="margin-top: 3px; margin-bottom: 3px;"> <a href="http://www.tdkterim.gov.tr/dlt/?kategori=kasgarli">VI. Uluslararası Türk Dili Kurultayı'ndaki </a></span></span><span class="font1" style="margin-top: 3px; margin-bottom: 3px;"><span class="font1" style="margin-top: 3px; margin-bottom: 3px;"><a href="http://www.tdkterim.gov.tr/dlt/?kategori=kasgarli">Kâşgarlı Mahmud ve Divanü Lugati’t-Türk'le İlgili Bildiriler</a></span></span></p> <p class="font1" style="margin-top: 3px; margin-bottom: 3px;" align="justify"><span class="font1" style="margin-top: 3px; margin-bottom: 3px;"> <a href="http://www.tdkterim.gov.tr/dlt/?kategori=kasgarli2">Kâşgarlı Mahmud ve Divanü Lugati’t-Türk Kaynakçası</a></span></p> <p class="font1" style="margin-top: 3px; margin-bottom: 3px;" align="justify"> <a href="http://www.tdkterim.gov.tr/dlt/sozluk/">Divanü Lugati’t-Türk Sözlük Veri Tabanı</a></p><p class="font1" style="margin-top: 3px; margin-bottom: 3px;" align="justify"><br /></p><p class="font1" style="margin-top: 3px; margin-bottom: 3px;" align="justify"><br /></p></span>uzunjahanhttp://www.blogger.com/profile/16968663042240190902noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-7183981134978492760.post-10403151251807166272009-02-24T17:10:00.004+08:002009-02-24T17:32:54.717+08:00KÂŞGARLI MAHMUD VE DÎVÂNU LUGÂTİ'T-TÜRK<a onblur="try {parent.deselectBloggerImageGracefully();} catch(e) {}" href="http://www.mahmudelkasgari.com/img/satis.png"><img style="margin: 0px auto 10px; display: block; text-align: center; cursor: pointer; width: 200px; height: 224px;" src="http://www.mahmudelkasgari.com/img/satis.png" alt="" border="0" /></a><br />Toluq Teksti<br /><span class="fullpost"><br /><br /><br /><span style="color: rgb(255, 0, 0);font-size:130%;" >KÂŞGARLI MAHMUD VE DÎVÂNU LUGÂTİ'T-TÜRK</span><br /><br /><br />KÂŞGARLI MAHMUD<br />KARAHANLILAR<br />DÎVÂNU LUGÂTİ'T-TÜRK<br />TARİH İÇERİSİNDE DÎVÂNU LUGÂTİ'T-TÜRK<br />DÎVÂNU LUGÂTİ'T-TÜRK'ÜN YAYIMLARI<br /><br /><a onblur="try {parent.deselectBloggerImageGracefully();} catch(e) {}" href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiGt92YsWRMf9BOUEu6wspeoEw636O9L6LzB91PR9sbBMdxj7-YJ65fqd7co7S4PIBIwt1YRthN-PW8AETljMtojp7KcyMHdBhu8YKZl5zJsQORBVMj9gV5Y2F_W_PgZcpRtJUxVtQ2fmA/s1600-h/mahmud.bmp"><img style="margin: 0px auto 10px; display: block; text-align: center; cursor: pointer; width: 320px; height: 187px;" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiGt92YsWRMf9BOUEu6wspeoEw636O9L6LzB91PR9sbBMdxj7-YJ65fqd7co7S4PIBIwt1YRthN-PW8AETljMtojp7KcyMHdBhu8YKZl5zJsQORBVMj9gV5Y2F_W_PgZcpRtJUxVtQ2fmA/s320/mahmud.bmp" alt="" id="BLOGGER_PHOTO_ID_5306294262982072546" border="0" /></a><br /><br /><br /><span style="font-size:130%;"><span style="color: rgb(255, 0, 0);">KÂŞGARLI MAHMUD [1008-1105]</span></span><br /><br /><br />Hüseyin oğlu Kâşgarlı Mahmud [1008-1105] bugün Kırgızistan sınırları içerisinde bulunan Issık Köl yakınlarındaki Barsgan'da doğmuş, çocukluğu Kazakistan ve Çin sınırları içinde kalan İli nehri boyunda geçmiş, 1057 dolayında Bağdad'a yerleşmiştir.<br />Kâşgarlı Mahmud, Tarım, İli, Çuv ve Sir Derya havzalarındaki Türk diyarlarını bizzat görmüştü. Argu, Çiğil, Kençek, Kıpçak, Oğuz, Türkmen, Uygur ve Yağmaların konuştuğu dilleri bilirdi. Göremediği, aralarına giremediği Başkurt, Kay ve Kırgızlar'dan örnekler vermemiştir. XI. yüzyıl Orta Asyasının Müslüman âlimlerini, kısmen de Budist âlim ve yazarları tanıyordu . Eserinde Arguları, Bulgarları, Hakanlıları, Kençekleri, Oğuz ve Uygurları da konu edinmişti.<br />Dîvânu Lugâti't-Türk 25 Ocak 1072'de yazılmaya başlanmış, bir kez yazılıp bitirildikten sonra, eklemeler yapılarak dört defa düzeltildikten sonra yeniden yazılmış ve 10 Şubat 1074 pazartesi günü Bağdâd'da bitirilmiştir.<br />Dîvânu Lugâti't-Türk, Abbasî Halifesi El-Kaim [s:1031-1075] döneminde yazılmış olmakla beraber dönemin halifesi, büyük bir ihtimalle Alp Arslan'ın güveyisi, Muhammed oğlu Ebû 'l-Kâsım Abdullâh Muktedî Kâim bi Emri 'llâh [s:1075-1094]'a 1077'de sunulmuştur.<br />Dîvânu Lugâti't-Türk'un düzenine el-Cevherî'nin dayısı olan Karaçuklu İbrahim oğlu Ebû İbrâhim İshâk [ö.961]'ın "Dîvânu'l-Edeb fî Bayâni Luğati 'l-'Arab�ı Kâşgarlı'ya örneklik etmiş olmalıdır.<br />Dîvânu Lugâti't-Türk, Araplara Türkçeyi öğretmek ve Türkçenin de Arapça kadar önemli bir dil olduğunu kanıtlamak amacı ile yazılmıştır.<br />Kitâbu Cevâhiri'n-Nahv fî Lugâti't-Türk, Türk Dili'nin Nahiv Cevherleri adını taşıyan ve Türk dilinin ilk gramer kitabı olan bu eser ne yazıkki günümüze ulaşamamıştır<br /><br /><br /><span style="color: rgb(255, 0, 0);font-size:130%;" >KARAHANLILAR (840-1212)</span><br /><br /><br />Karahanlılar, önceki Türk devletlerinden farklı olarak, hükümdarların ve halkının çoğunluğunun müslümanlığı seçtiği ilk Türk-İslâm devletidir. Hâkaniye ve İlig-Hanlar adlarıyla da anılan Karahanlı Devleti, başta Karluklar olmak üzere Çiğil, Yağma ve Tuhsı gibi Türk Boylarına dayanıyordu. Karluklar, Balasagun merkez olmak üzere Yedi-su bölgesinde bir eyalet-devlet kurmuşlardı. İslamiyet'i devlet dini olarak benimseyen Abdulkerim Satuk Buğra Han (940 - 955) döneminde Karahanlı Devleti'nin tamamına yakın bir bölümü bu dine geçmiş ve böylece Karahanlılar ilk Müslüman Türk devleti olmuştu. Ancak Karahanlı sınırları içersindeki halkın tamamiyle İslâmiyet'i seçmesi ve ardından Satuk Buğra Han'ın ölümü ile (956) yerine geçen oğlu Baytaş Musa Han bağlı olduğu Doğu Kağanı'nı yenerek hanedanın bu kolunu ortadan kaldırdı ve tüm Karahanlı devletini islamlaştırmayı başardı (960).<br />Yusuf Kadir Han soyundan gelenlerin yönettiği Doğu Karahanlı devleti, siyasi ve askeri başkent olarak Balasagun ile dinsel ve kültürel merkez olarak da Kaşgar başta olmak üzere Talas, İsficab, Şaş, Doğu Fergana, Yedisu ve Kaşgarya'yı kapsarken; Ali Tigin bin Musa soyundan gelenlerin başında bulunduğu Batı Karahanlı Devleti'nin ise egemenlik sınırları Buhara merkez olmak üzere Hocent'e kadar Batı Fergana ve Maverünnehir bölgeleriydi.Doğu Karahanlı Devleti Sınırları Kâşgar, Fergana, Balkaş gölü civarına kadar uzanmaktaydı. Devletin merkezi zaman zaman Balasagun, Talas ve Kâşgar şehirleri olmuştu. Güçsüz bir hükümdar olan ve iç düşmanlarıyla başa çıkamayan İbrahim'in yardım istediği Karahitaylar, Balasgun'u ele geçirerek onu kentten kovdular. Karahitaylar'a bağlanan Doğu Karahanlı Devletini'nin yeni başkenti Kaşgar oldu. Karahitaylar'a karşı ayaklanan Karluklar'ın üzerine gönderilen İbrahim, onlarla savaşırken öldü (1158). Ardılı olan oğlu Mehmet ll (1158-? ) ve torunu Yusuf ll (?- 1205)'den sonra Karahitay Hakanı Gürhan'ın sarayında rehin olarak tutulan Muhamet Bin Yusuf lll, Karahitaylar'ın denetiminde Kaşgar'da yaklaşık altı yıl kadar saltanat sürdü. Muhammet lll, 1212'de kentte çıkan bir ayaklanma sırasında öldürüldü. Nayman Devleti'nin kurucusu Küçük Han aynı yıl Kaşgar'ı alarak Doğu Karahanlılar'ı ortadan kaldırdı.Batı Karahanlı Devleti Kendisini büyük kağan ilan ederek (1041) doğu hanlığından ayrılan Muhammet Aynüddevle ölünce (1052) ardılı olan kardeşi ibrahim Börtigin Tamgaç Han, Doğu Karahanlılar'dan Şaş, İlak, gibi sınır kentlerini ve Fergana'nın bir bölümünü aldı. Buna karşılık Selçukoğlu Alparslan Bey'e Hutal ile Çağaniyan'ı bırakmak zorunda kaldı(1061). Durumu Abbasi Halifesi'ne şkayeti de bir sonuç vermedi. Ölünce (1068) yerine geçen oğlu I. Nasr'a karşı Şaş ve Tünhas emiri Şuayb ayaklandı. Bu taht kavgasını Nasr kazandıysa da iç karışıklıktan yararlanan Doğu Karahanlılar I. İbrahim'in ele geçirdiği yerleri geri almayı başardılar.<br />Fergana krallığı. Karahitaylar'ın istilası üzerine (1141) Fergana bölgesinde başkenti Özkent olan bağımsız bir Karahanlı devleti kuruldu. Ali Tigin soyunun bir kolundan gelenlerin yönettiği bu kağanlığın hükümdarları Tuğrul Kara Hakan unvanını taşıdılar. Fergana kağanlığı da Harizmşahlar tarafından ortadan kaldırıldı. (1212).<br /><br /><br /><span style="color: rgb(255, 0, 0);font-size:130%;" >DÎVÂNU LUGÂTİ'T-TÜRK</span><br /><br /><br />Dîvânu Lugâti't-Türk'te 8000 dolayında madde başı bulunmaktadır. Eserin dili Arapça, madde başları Türkçedir. Dîvânu Lugâti't-Türk'te başlıca iki edebî ağız göze çarpar. Biri bugün hâlâ Kâşgar ve dolaylarında kullanılan Doğu (Hakanlı)Türkçesi, öteki de sonraki yüzyıllarda geniş bir edebiyat vücuda getiren Batı (Oğuz)Türkçesidir.<br />Dîvânu Lugâti't-Türk; Türk kültürü bakımından eşsiz bir değerdir. Bugünkü yaygın Batı dillerinin birçoğunun henüz teşekkül etmediği bir dönemde Türk dilinin yapısını, kurallarını, söz varlığını ve yayıldığı coğrafyayı bilimsel bir disiplinle ortaya koymuştur.<br />Dîvânu Lugâti't-Türk yalnızca bir sözlük değildir. Türkçenin XI. yüzyıldaki dil özellikleriyle lehçe ve ağız farklarını belirtmesi bakımından ses ve yapı bilgisine ışık tutan bir dil bilgisi kitabı; Türk dünyasının sözcük dağarcığını içeren sözlük; kişi, boy ve yer adları kaynağı; halkbilimi ve halk edebiyatı seçkisi; tarihe ışık tutan kitap; coğrafya ve kavimler bilgisi dallarında bir bilgi dağarcığı; çağın cemiyet yapısını, siyasî ve iktisadî çehresini tanıtması bakımından sosyoloji, iktisat ve hukuk tarihi dergisi; kainat anlayışını yansıtan rehber, dönemin tıp ve tedavi yöntemleri hakkında bilgi veren bir kaynak; kısacası yer verdiği bilgilerin çeşitliliği itibariyle Türk dili ile yazılmış en eski ansiklopedik eserdir.<br /><br /><br /><span style="color: rgb(255, 0, 0);font-size:130%;" >TARİH İÇERİSİNDE DÎVÂNU LUGÂTİ'T-TÜRK</span><br /><br /><br />Dîvânu Lugâti't-Türk'ün eldeki tek yazması , yazılışından 192 yıl sonra, Sâveli Ebûbekir oğlu Muhammed tarafından 1 Ağustos 1266 Pazar günü Şam'da istinsah edilmiştir.<br />Yazılışından yaklaşık 850 yıl sonra İstanbul'da ortaya çıkan Dîvânu Lugâti't-Türk, Ali Emiri Efendi tarafından bulunmadan önceki dönemlerde kimi yazarlarca biliniyordu.<br />İstanbul Fatih Millet Kütüphanesi, Ali Emiri- Arabiat 4189. numarada kayıtlı bulunan, dünyada bilinen tek yazma, büyük boy cilt, 319 yapraktır. Kâğıdı vaktiyle -Çin, Hint, Afgan gibi- doğu ülkelerinde yapılmış olan sağlam ve kalın bir kâğıttır. Yazısı nesihtir.<br />Eser, Maliye Bakanı Vanlıoğulları'ndan Nazif Paşa'nın mensuplarından yaşlıca bir hanımdan kitapçı Burhan Bey'in aracılığıyla Diyarbakırlı Ali Emiri'ye 1915 [=1331] yılında, İstanbul Sahhâflar Çarşısı'nda otuz altına satılmıştır.<br /><br /><br /><span style="color: rgb(255, 0, 0);font-size:130%;" >DÎVÂNU LUGÂTİ'T-TÜRK'ÜN YAYIMLARI</span><br /><br /><br />1.Arap harfleriyle ilk kez, Devlet-i Âliyye'nin son yıllarında dizilmiştir:<br />Mahmud bin el-Hüseyn bin Muhamed el-Kâşgarî, Dîvânu Lugâti't-Türk:,<br />Yay. Ahmed Rif'at [BİLGE] 3 c. İstanbul 1333-1335 [=1917-1919].<br /><br />2.Türkiye Cumhuriyeti döneminde iki kez tıpkıbasımı yapılmıştır:<br />a. [KÂŞGARLI MAHMUD]: Dîvânu Lugâti't-TürkTıpkıbasım Faksimile: T.D.K. Yay. 61, Ankara 1941 Alâeddin Kıral Basımevi. [2] s. + 638 tıpkıasım + 5 + 10s.<br />b. KÂŞGARLI MAHMUD: Dîvânu Lugâti't-Türk Tıpkıbasım/Facsimile: Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1990. 1+638 s.<br /><br />3.Türkçede Türk Dil Kurumu tarafından yayımlanmştır:<br />Ahmet Besim ATALAY'ın bu çevirilerden de yararlanarak ortaya koyduğu çevirisi bilimci sayılmakla birlikte yanlışsız da değildir. (Ankara 1939-1941, TDK Yay. 43, 46, 60)<br /><br />4.Şu ana kadar yapılmış en yetkin çalışma Robert DANKOFF ile James M. KELLY tarafından İngilizce olarak yayımlanmıştır.<br />al-KÂŞGARÎ, Mahmûd: Compendium of The Türkic Dialects (Dîwân Luğât at-Türk)Edited and Translated with Introduction and Indices Robert DANKOFF in collaboration with James [M.] KELLY / Türk Şiveleri Lügatı (Dîvânü Luğât-it-Türk)İnceleme o Tenkidli Metin o İngilizce Tercüme o Dizinler: Harvard I. Kısım 1982, II. Kısım 1984, III. Kısım 1985. (İki cilt çeviri, üçüncü cilt ise sözlüktür.)<br /><br />5. Dîvânu Lugâti't-Türk'ün yayımlanmamış Türkçe çevirileri de vardır.<br />a.Kilisli Ahmet Rifat BİLGE'nin çevirisi 22 defter olup Atatürk kitapları arasında ve bundan çekimlenmiş 5 defter de TDK kitaplığındadır. Hiç birisi yayımlanmamıstır.<br />b.Konyalı Abdullah Atıf TÜZÜNER'nin çevirisi 7 defter olup TDK kitaplığındadır. Yayımlanmamıştır.<br />c.İstanbullu Abdullah Sabri KARTER'nin çevirisi 22 defter olup Bursa İl Halk Kütüphanesi'ndedir. 1933 yılında bitirilen bu çeviri de yayımlanmamıştır.<br /><br />6.Dîvânu Lugâti't-Türk'un öteki Türk dillerine yapılan çevirileri şunlardır:<br />Özbekçe çevirisi, Mahmud Koşgariy: Türkiy Suzlar Devani: 3 cilt Taşkent 1960-1963.<br />Yeni Uygurca çevirisi, Mehmut Keşkeri: Türkî Tiller Divânı: 3 cilt, Şincang Halk Neşriyatı, Ürümçi, 1981-1984.<br />Kazakça çevirisi, Mahmud Kaşkari: Türik Sözdigi: 3 cilt, Almatı, 1997-1998.<br />Ramiz Esker, Mahmud Kaşgari ve onun "Divanü Lugat-it-Türk� Eseri, Bakı, 2008Bunlardan başka yakın zamanda Rusça ve Farsça çevirileri de yapılmıştır.<br /><br /><br /><span style="color: rgb(51, 51, 255);">http://mahmudelkasgari.com/proje1.php</span><br /><br /></span>uzunjahanhttp://www.blogger.com/profile/16968663042240190902noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-7183981134978492760.post-34447449921215958592009-02-24T16:46:00.003+08:002009-02-24T16:55:24.636+08:00buyukumuz - kasgarli mahmudToluq Teksti<br /><span class="fullpost"><br /><br /><br /><br /><span style="color: rgb(255, 0, 0);font-size:180%;" >buyukumuz - kasgarli mahmud</span><br /><br /><br /> <span style="font-size:130%;"><span style="color: rgb(0, 0, 153);">KAŞGARLI MAHMUT</span></span><br /><br /><br /> Karahanlılar soyundandır. 1072 yılında yazmaya başladığı eserini 1074'te tamamlayarak Bağdat'ta Abbasî halifesi El-Muktedî Billah'a sunmuştu. Eserin el yazması tek kopyası Fatih Millet Kütüphanesi'nde 1910 yılında bulundu. 1915-1917 yıllarında öğretmen Kilisli Rifat Efendi'nin çevirisi üç, Besim Atalay'ın çevirisi ise beş cilt olarak basıldı.Karahanlılar döneminde yetişen ve ilk Türk dil bilgini olan Kaşgarlı Mahmut’un doğum tarihi, kesin olmamakla birlikte 1025 olarak biliniyor. Babası Barsaganlı bir bey idi. 1071-1077 arasında Bağdat’ta bulunan Mahmut, Türk kültürünün Araplara tanıtılmasında büyük rol oynadı. <br />İbn-i Fadlan, Gerdizi, Tahir Mervezî, Muhammed Avfî ve Beyhakî gibi kendi döneminin Türk hayat ve cemiyetleri üzerine eğilen ünlü alimleriyle birlikte Türk illerini adım adım dolaşan Kaşgarlı Mahmut, çalışmalarında Türkçe’yi resmi dil olarak kabul eden Karahanlı Devleti’nden de büyük destek gördü.Türkçe’nin serpilip gelişmeye başladığı o dönemde, Mahmut’la birlikte Balasagunlu Yusuf Has Hacib de Türk diline büyük hizmet etti. Bu iki Türk alimi, ortaya koydukları eserlerle, Türk dil birliğinin sağlanmasına önemli katkılarda bulundular.Aynı zamanda filolog, etnograf ve ilk Türk haritacısı olan Kaşgarlı Mahmut, Divân-ı Lügati’t-Türk adlı eserinde; yaşadığı devirdeki Türk illerinin ve boylarının kullandığı ağızları canlı olarak tespit etti.<br /><br />Oğuz Türklerinin 24 boyu ile ilgili şemayı da verdiği eserinde, Türkçe’nin zenginliğini ve Arapça ile Farsça yanındaki değerini ispata çalışan Mahmut, ayrıca Türkçe’yi Araplara öğretmek gayesiyle Kitâbu Cevâhirü’n-Nahvi Lügâti’t-Türk adlı gramer kitabını yazdı.<br /><br /> Divân’ında Türk dilinin grameri yanında, Türk yer adları, Türk damgaları ve Türk topluluklarını da etraflı şekilde anlatan Kaşgarlı Mahmut, ömrünün sonlarına doğru tekrar memleketi Kaşgar’a dönerek, tahminen 1090’da burada vefat etti. Doğu Türkistan’da bulunan Kaşgar şehrine 35 kilometre uzaklıktaki Azak köyünde olan kabri, 1983 yılı Temmuz ayında bulundu. Türk illerini, obalarını ve bozkırlarını birer birer dolaşan ve Türk dili ve kültürüne ait topladığı malzemeyi titizlikle inceleyerek eserlerine alan Kaşgarlı Mahmut; Türk, Türkmen, Oğuz, Çiğil, Yağma ve Kırgız boylarının ağız ve lehçelerini karşılaştırmalı olarak işledi. Ona göre; Türk lehçelerinin en kolayı Oğuz lehçesi, en dürüst ve kullanışlısı Yağma ve Tuhsi şivesi, en edebisi ise Kaşgar Türkçesidir.<br /><br /> Divân-ı Lügati’t-Türk, bir önsözle sözlük kısmından meydana gelmiştir. Önsözde yazar Türk dilinin tarifini, lehçelerinin özelliklerini sayar ve dilbilgisi kurallarını, Arapça’dakilere kıyasla gösterip tespit eder. Ana dilinin Arapça’dan çok üstün olduğunu söyler ve örnekler verir. Bu arada, o bilgileri nasıl elde ettiğini, nasıl bütün memleketleri gezip dolaştığını da anlatır. İkinci, yani sözlük bölümü, Türkçe kelimelerin Arapça izahlarını kapsar. Bu nedenle, eser, Arapça yazılmış bir Türkçe sözlüktür. Ya da Türkçe’den Arapça'ya sözlüktür. Arapça dilbilgisindeki şekillerine göre sıralanmış 7500'den fazla kelime hakkında açıklama yapılmıştır.<br /><br /> Büyük bilgin bu açıklamaları yaparken kelimelerin nerelerde ve hangi anlamlarda kullanıldığını göstermiştir. Bu esere ve onu izleyen başka eserlere kadar yazılı edebiyat örneklerimiz bilinmediği için, daha önceki yüzyıllara ait sözlü edebiyat örneklerini Kaşgarî'nin kitabından öğrenmekteyiz. Sagu denilen ağıtlar, koşuk dediği koşmalar, sav dediği atasözleri ve nazım şekillerinden başka verdiği dersten örneklerine bakarak meselâ Alp Ertunga adındaki destanlaşmış kahramanın varlığını da yine Divân-ı Lügati’t-Türk'ten öğrenmiş bulunuyoruz. Bu sebeplerden dolayı Kaşgarlı Mahmut'un Divân-ı Lügati’t-Türk'ü hem dil, hem edebiyat, hem toplum ve sosyoloji tarihimiz bakımından çok önemli belgeleri toplayan bir kaynaktır.<br /><br /> Ancak bu kaynak eser 1910 yılına kadar bilinmiyordu. Gerçi Kâtip Çelebi'nin Keşfüzzünûn adlı bibliyografyasında Kaşgarlı Mahmut'tan da söz edilmiştir. Ama bu bilgi çok sınırlıdır. Vanizade Nazif Paşa'nın yakınlarından bir hanım, 1910 yılında İstanbul'daki Sahaflar Çarşısı'nda dolaşırken bu dev eseri tozlu raflarda bulmuş, satın almak istemiştir. Elindeki ganimetin kadrini ancak o zaman anlayan kitapçı, kitabın fiyatını 25 altına kadar yükseltmiş, hanım da kitabı alamamıştır. Ancak işi Maarif Nezareti'ne duyurmuştur. “Ne olduğu belirsiz bir kitaba avuç dolusu altın verilemeyeceği” gerekçesiyle Maarif Nezareti, eseri satın almayı reddetmiştir.<br /><br /> Haber, kitap delisi merhum Ali Emiri Efendi'ye intikal etmiştir. Kitaplarını millete hediye ederek Fatih Millet Kütüphanesi'ni kurmuş ve ilk müdürlüğünü yapmış olan Ali Emirî Efendi, kitapçıyı getirtmiş, eseri inceledikten sonra adamı kütüphaneye kilitleyerek para tedarikine çıkmıştır. İşte böyle borç harç satın alınan Divân-ı Lügati’t-Türk, uzun zaman Ali Emiri Efendi'nin kıskanç titizliğiyle kütüphanede saklanmıştır. Ali Emirî Efendi, eserin basımına ancak Sadrazam Talat Paşa'nın ricası üzerine razı olmuştu. Eldeki yazma, Kaşgarlı Mahmut'un el yazısı olmamakla beraber ondan 192 yıl sonra Şam’lı Mehmet adında usta bir hattat tarafından yazılmış yer yüzündeki tek nüshadır.<br /><br />Kaşgarlı, eserini Araplara kabul ettirmek için iki yerde; Peygamberin iki hadisini zikreder ki, şunlardır:<br /> “Yüce Tanrı: Benim bir ordum vardır ki onlara Türk adını verdim. Onları doğuda birleştirdim. Bir millete kızarsam cezalandırmak görevini onlara veririm...” buyurmuştur. <br /> “Yüce Tanrı: Türkçe öğreniniz, çünkü Türkçe’nin uzun bir saltanatı vardır...” diye buyurur.<br /><br /> Divanü Lügati't-Türk dünyanın her yanında, Türkoloji ilmiyle uğraşan pek çok bilgin için paha biçilmez bir kaynak olmuştur. Üzerinde şimdiye kadar yerli, yabancı, uzmanlar çok çeşitli incelemeler yapmışlardır.<br /><br /><br /><span style="color: rgb(51, 51, 255);">http://turkceogren.5d6d.com/thread-86-1-1.html</span><br /></span>uzunjahanhttp://www.blogger.com/profile/16968663042240190902noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-7183981134978492760.post-14728039132841462442009-02-24T16:31:00.003+08:002009-02-24T16:38:46.253+08:00باكۇ سىلاۋ ئۇنىۋېرسىتېتىدا مەھمۇد كاشغەرىيToluq Teksti<br /><span class="fullpost"><br /><br /><div style="text-align: right;"><br /><span style="color: rgb(255, 0, 0);font-size:180%;" >باكۇ سىلاۋ ئۇنىۋېرسىتېتىدا مەھمۇد كاشغەرىي</span><br /><br /><span style="font-size:130%;"><br />ئۇلۇغ ئالىم، تىلشۇناس مەھمۇد كاشغەرىي تۇغۇلغانلىقىنىڭ 1000 - يىللىقى مۇناسىۋىتى بىلەن بىرلەشكەن دۆلەتلەر تەشكىلاتى 2008 - يىلىنى «مەھمۇد كاشغەرىي يىلى» دەپ ئېلان قىلغاندىن كېيىن، ئۆتكەن يىلى پۈتۈن دۇنيادا، بولۇپمۇ تۈركىيىدە ۋە تۈركىي جۇمھۇرىيەتلىرىدە مەھمۇد كاشغەرىينى خاتىرىلەش ئۈچۈن ھەر خىل ئىلمىي يىغىنلار چاقىرىلغان ئىدى.<br />بۈگۈن، يەنى 2009- يىلى 2 - ئاينىڭ 20 - كۈنى ئەزەربايجاننىڭ پايتەختى باكۇدىكى سىلاۋ ئۇنىۋېرسىتېتىدا ئۆتكۈزۈلگەن. باكۇ سىلاۋ ئۇنىۋېرسىتېتى تۈركىيە تەتقىقات مەركىزى تەرىپىدىن چاقىرىلغان مەھمۇد كاشغەرىي ناملىق بۇ ئىلمىي مۇھاكىمە يىغىنىغا باكۇ سىلاۋ ئۇنىۋېرسىتېتى ئوقۇتقۇچى - ئوقۇغۇچىلىرى، ئەزەربەيجان پەنلەر ئاكادېمىيىسى قول يازمىلار ئىنستىتۇتى مەسئۇلى پروفېسسور دوكتور تەرلان قۇلىيېف، سىلاۋ ئۇنىۋېرسىتېتى تۈركولوگىيە فاكۇلتېتى مۇدىرى پروفېسسور دوكتور نۇرىدە نەۋرۇزوۋا، سىلاۋ ئۇنىۋېرسىتېتى تۈركىيە تەتقىقات مەركىزى مۇدىرى پروفېسسور دوكتور ئايگۈل ھاكېيېۋا ۋە باكۇ دۆلەت ئۇنىۋېرسىتېتى ئوقۇتقۇچىسى دوكتور رامىز ئەسكەر قاتارلىق كىشىلەر قاتناشقان ۋە سۆز قىلغان.<br /><br />بۇ يىغىندا «تۈركىي تىللار دىۋانى»نى ئەزەربەيجان تىلى بىلەن رۇس تىلىغا تەرجىمە قىلغان، «تۈركىي تىللار دىۋانى» ھەققىدە 4 كىتابى نەشر قىلىنغان دوكتور رامىز ئەسكەر ئەپەندى «2008 - يىلىدا ‹تۈركىي تىللار دىۋانى› ۋە مەھمۇد كاشغەرىي ھەققىدە ئېلىپ بېرىلغان پائالىيەتلەر» تېمىسىدا، پروفېسسور نۇرىدە نەۋرۇزوۋا خانىم بولسا «مەھمۇد كاشغەرىينىڭ ئەسىرى ‹تۈركىي تىللار دىۋانى›نىڭ قىممىتى» تېمىسىدا، پروفېسسور تەرلان قۇلىيېف ئەپەندى بولسا «تۈركىي تىللار دىۋانىنىڭ ئەھمىيىتى» ھەققىدە سۆز قىلغان.<br /><br />يىغىن ئاخىرىدا ئوقۇتقۇچى - ئوقۇغۇچىلار قىزغىنلىق بىلەن مۇتەخەسسىسلەردىن «تۈركىي تىللار دىۋانى» ۋە ئۇيغۇرلار ھەققىدە سوئاللار سورىغان.<br />بۇ ئىلمىي مۇھاكىمە يىغىنىدا سۆز قىلغانلار ئۇيغۇرلارنىڭ بۈگۈنكى ۋەزىيىتى ھەققىدىمۇ توختالغان.<br /></span><br /><br /><span style="color: rgb(51, 51, 255);">http://bbs.xabnam.com/read.php?tid-97445-fpage-2.html </span><br /><br /></div></span>uzunjahanhttp://www.blogger.com/profile/16968663042240190902noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-7183981134978492760.post-58166422012723474922009-02-17T16:44:00.003+08:002009-02-17T16:54:20.475+08:00«Alp Er Tunga» dastani<a onblur="try {parent.deselectBloggerImageGracefully();} catch(e) {}" href="http://www.ozturkler.com/data/0001/images/043.jpg"><img style="margin: 0px auto 10px; display: block; text-align: center; cursor: pointer; width: 345px; height: 241px;" src="http://www.ozturkler.com/data/0001/images/043.jpg" alt="" border="0" /></a><span class="fullpost"><br /><br /><span style="color: rgb(255, 0, 0);font-size:180%;" >Alp Er Tunga</span><br /><br /><br /> Sakalar dönemine âit Alp Er Tunga ve şu olmak üzere iki destan tesbit edilmiştir.<br /> Alp Er Tunga, M.Ö. VII. yüzyılda yaşamış kahraman ve çok sevilen bir Saka hükümdarıdır.<br /><br /> Alp Er Tunga Orta Asya'daki bütün Türk boylarını birleştirerek hâkimiyeti altına almış daha sonra Kafkasları aşarak Anadolu Suriye ve Mısır'ı fethetmiş ve Saka devletini kurmuştur.<br /><br /> Alp Er Tunga'nın hayatı savaşlarla geçmiştir. Uzun süre mücadele ettiği İranlı Medlerin hükümdarı Keyhusrev 'in davetinde hile ile öldürülmüştür.<br /><br /> Alp Er Tunga ile iranlı Med hükümdarları arasındaki bu mücadelelerin hatıraları uzun asırlar hem Türkler hem İranlılar arasında yaşatılmıştır.<br /><br /> Alp Er Tunga, Asur kaynaklarında Maduva, Heredot'ta Madyes, iran ve islâm kaynaklarında Efrasyab adlarıyla anılmaktadır. Orhun Yazıtlarında "Dokuz Oğuzlar" arasında «Er Tunga» adına yapılan «yuğ» merasiminden söz edilmektedir. Turfan şehrinin batısında bulunan «Bezegelik» mabedinin duvarında da Alp Er Tunga'nın kanlı resmi bulunmaktadır. «Divan ü Lügat-it Türk» ün yazarı Kaşgarlı Mahmud'a ve «Kutadgu Bilig» yazarı Yusuf Has Hacip'e göre «Alp Er Tunga» iran destanı «şehname» deki büyük ve efsanevî Turan hükümdarı «Efrasiyab»dır.<br /><br /> «Divan ü Lûgat-it Türk»de Turan hükümdarlığının merkezi olarak «Kaşgar» şehri gösterilmektedir. islâmiyeti kabul etmiş olan Karahanlı devleti hükümdarları da kendilerinin «Efrasyap» sülalesinden geldiklerine inanmışlar ve bunu ifade etmişlerdir. Moğol tarihçisi Cüveyni de Uygur devletinin hükümdarlarının da Efrasyap soyundan olduğunu yazmaktadır.<br /><br /> Şecere-i Terakime'ye göre Selçuklu Sultanları kendilerini Efrasyab soyundan kabul ederlerdi. Rusların Yakut adını verdiği Türk gurup aslında kendilerine Saka dediklerini söylemişlerdir. Tarih içinde kaybolduğunu düşündüğümüz Saka Türklerinin az da olsa bir bölümünün bugün hayatiyetlerini sürdürmeleri pek çok meselenin yeniden araştırılarak doğruların ortaya çıkmasına yardımcı olabilecektir. Tarihçi Mesudî de M.S.7. yüzyılın başındaki Köktürk hakanının «Efrasyab» soyundan olduğunu yazmaktadır.<br /><br /> Bütün bu bilgilerden hareketle «Tunga Alp» le ilgili efsanelerin Kök Türklerden önce doğu ve orta Tiyanşan alanında yaşayan Türkler arasında meydana geldiğini ve bu destanın daha sonraları Kök Türk ve Uygurlar arasında yaşayarak devam ettiğini göstermektedir.<br /><br /> Alp Er Tunga destanının metni bu güne ulaşamamıştır. Bir kısmından yukarıda bahsettiğimiz kaynaklarda bu değerli Saka hükümdarı ve kahramanı hakkında bilgiler ve bir de sagu (ağıt) tesbit edilmiştir:<br /><br />Alp Er Tunga Öldü mü<br />Dünya sahipsiz kaldı mı<br />Korkak öcünü aldı mı<br />Şimdi yürek yırtılır<br /><br />Felek yarar gözetti<br />Gizli tuzak uzattı<br />Beylerbeyini kaptı<br />Kaçsa nasıl kurtulur<br /><br />Erler kurt gibi uludular<br />Hıçkırıp yaka yırttılar<br />Acı seslerle bağırdılar<br />Ağlamaktan gözleri kapandı<br /><br />Beğler atlarını yordular<br />Kaygı onları durdurdu<br />Benizleri yüzleri sarardı<br />Safran sürülmüş gibi oldular<br /><br />«Kutadgu Bilig»de «Alp Er Tunga» hakkında şu bilgi verilmektedir:<br />«Eğer dikkat edersen görürsün ki dünya beyleri arasında en iyileri Türk beyleridir. Bu Türk beyleri arasında adı meşhur ikbali açık olanı Tonga Alp Er idi. O yüksek bilgiye ve çok faziletlere sahip idi. Ne seçkin, ne yüksek, ne yiğit adam idi ; zaten âlemde ferasetli insan bu dünyaya hâkim olur».<br /><br />İranlılar ona Efrasiyap derler; bu Efrasiyap akınlar hazırlayıp ülkeler zaptetmiştir. Dünyaya hâkim olmak ve onu idare etmek için pek çok fazilet, akıl ve bilgi lâzımdır. İranlılar bunu kitaba geçirmişlerdir. Kitapta olmasa onu kim tanırdı.<br />Bugünkü bilgilerimize göre Alp Er Tunga ile ilgili en geniş bilgi İran destanı «şehname»de tesbit edilmiştir.<br /><br />«Şehname»nin başlıca konularından biri İran -Turan savaşlarıdır. Bu destana göre en büyük Turan kahramanı önce şehzade sonra hükümdar olan Efrasyap'tır. şehname'deki Alp Er Tunga ile ilgili bilgiler şöyle özetlenebilir: «Turan şehzadesi Efrasyap babasının isteği üzerine İran�a harp açtı. iki ordu Dihistan'da karşılaştılar. Boyu servi, göğsü ve kolları arslan gibi ve fil kadar kuvvetli olan Efrasyap, iranlı'ları yendi. iran padişahı Efrasyap'a esir düştü. İran�ın ilk intikamını o zaman İran�a bağlı olan Kabil Padişahı Zal aldı. Zal başarılı olmasına rağmen İran şahının öldürülmesini engelleyemedi.<br /><br />Efrasyab İran�ı ele geçirmek için yeni bir savaş açtı. İran�ın yetiştirdiği en büyük kahramanlardan Zal oğlu Rüstem Efrasyab'ın üzerine yürüdü.. Efrasyab ile Zal oğlu Rüstem arasında bitmez tükenmez savaşlar yapıldı. İran tahtında bulunan Keykâvus, hem oğlu Siyavuş'u hem de Zal oğlu Rüstem'i darılttı. Siyavuş Efrasyap'a sığındı . Siyavuş'un Turan'da bulunduğu sırada evlendiği Türk beyi Piran'ın kızından bir oğlu oldu. Siyavuş oğluna babası Keyhusrev'in adını verdi.<br /><br />Efrasyab uzun yıllar Turan'da hükümdarlık etti. İran�lalar Siyavuş'un oğlu Keyhusrev'i kaçırarark iran tahtına oturttular. Keyhusrev Zaloğlu Rüstem'le işbirliği yaptı ve Turan ordularını yendi. Keyhusrev ile Efrasyap defalarca savaştılar. Sonunda ordusuz kalan Efrasyap Keyhusrev'in adamları tarafından öldürüldü.<br /><br />Şehnamede Efrasyap adıyla anılan Turan hükümdarı Alp Er Tunga'nın İran hükümdarlarına sık sık yenildiği anlatılmaktadır. Ancak iran Turan savaşlarında iran hükümdarları sürekli değişmiş 140 yıl yaşadığı rivayet edilen Alp Er Tunga ise mücadeleye devam etmiştir. Bu durum Efrasyap'ın başarısız olmadığını gösterir. Gerçek destan metni bulunduğu takdirde bu destanla ilgili daha sağlıklı değerlendirmeler yapılabilir.<br /><br /><span style="color: rgb(255, 0, 0);">*****************************</span><br /><br /></span>uzunjahanhttp://www.blogger.com/profile/16968663042240190902noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-7183981134978492760.post-33808474506985455882009-02-17T16:23:00.008+08:002009-03-16T04:07:10.526+08:00On esir - ئون ئەسىر<a onblur="try {parent.deselectBloggerImageGracefully();} catch(e) {}" href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhGTmp6IiwAwjHW6C2dyMBuQzpQM59p5jc8n4nRoNJCaOfpzAEmKphIg-8Up-j6g0JVA3Np2cYpxamSGpp9WCzjZCJmZoF-avz_jCWHK5wAJIcgSerVsZXqF8pbd8kS8lpmTxKzAusXQrE/s1600-h/osmanjan.jpg"><img style="margin: 0px auto 10px; display: block; text-align: center; cursor: pointer; width: 244px; height: 320px;" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhGTmp6IiwAwjHW6C2dyMBuQzpQM59p5jc8n4nRoNJCaOfpzAEmKphIg-8Up-j6g0JVA3Np2cYpxamSGpp9WCzjZCJmZoF-avz_jCWHK5wAJIcgSerVsZXqF8pbd8kS8lpmTxKzAusXQrE/s320/osmanjan.jpg" alt="" id="BLOGGER_PHOTO_ID_5313506992237914898" border="0" /></a><br /><span class="fullpost"><br /><br /><br /><span style="color: rgb(255, 0, 0);font-size:180%;" >ON ESIR - ئون ئەسىر</span><br /><br /><br /><span style="color: rgb(102, 51, 102);">(ulugh alim Mahmud kashghariy tughulghanliqining 1000 yilliqigha)</span><br /><br /><br /><span style="color: rgb(0, 0, 153);font-size:180%;" >Osmanjan sawut</span><br /><br /><br /><span style="font-size:130%;">Estin ayrighuchi dehshetlik on esir<br />Uni bizge saqlap bériptu bijirim, binuqsan.<br />Shan – shöhret sethide altundin qesir<br />Zéminning baghrigha taritar éhsan.<br />Taghlar tilinglar yoq, közliringlar besir<br />Özünglardin égizni körmeysiler, örtiner wijdan.<br /><br />Ming yildin ilgiriki waqit bilen baghlandim azade,<br />Qistilip qiynalmaydu köksümde qiyas.<br />Höjjetlik deliller meghrur shahzade,<br />Menggüge yéshil reng bunda éhtiras.<br />Chin sözler gülsiman haman gülzade,<br />Tarixning u béshidin bu béshighiche henniwasi ras.<br /><br />Tulpar tuyaqliridin yangraydu düpürler,<br />Möjize insanni küter her rabat.<br />Ötüken yaylaqlirida archa hüpülder,<br />Merhaba ustaz dep tewreydu baghdat.<br />Gilem xurjunning ikki béshida siyah güpülder,<br />Ming yildin kéyinki bizler yayraymiz heyhat.<br /><br />Milyon ret atixan bolmaq bir uninggha xas,<br />Biri kem bolsimu bolmaydu hergiz.<br />Kelgüsi kemlerge betlen'gen köz – almas,<br />Otqashtek walildar tashlarda her iz.<br />Danalar hémishem jan xejlep talmas,<br />Qurlardin ün'gini sewsen we nergis.<br /><br />Chécheklep jawahirgha aylan'ghan ereb zuwani<br />Qandiki izzetke salidu neshter.<br />Barsghan, balasaghunda eqil tumani,<br />Oghlungni beygige qoshtungmu qeshqer?<br />Tashtiki qirawdek ériydu qerneler gumani,<br />Küwezlik köyidu bolup bir hesh, per!<br /><br />Qara yalgha kechme oghul, kelmey qara kün,<br />Dégenlerni yol aghzigha yazghanti ejdad.<br />Qulaqlargha kirmes idi dewetkar sen – ün,<br />Éqinlargha singer idi iltija peryad.<br />Yüksiletti tékinlerge bölekche temkin,<br />Bolushatti menzillerning chingliqi berbat.<br /><br />Asiya chölliri bexting bar ajayip, bexting bar cheksiz,<br />Mazurmen, ayaghdin léwingde qalidu böse.<br />Nur izdep yürgenler teleylik hedsiz,<br />Upuqqa chökidu narliri chökse.<br />Ashundaq séymagha pükülidu tiz,<br />Ashundaq ayaghni öpkülük öpse.<br /><br />Baghrimgha bésilghan bir diwan, bir destur haman,<br />Baghrimda dewreydu omman iptixar.<br />Qashtéshidek süzük sözler qilidu yiltizini bayan,<br />Tawghach yodaliri édirlarda changqitar ipar.<br />U mangar toxtimay ebediylik sayan,<br />Yüriki qolida qilidu muhebbet iz'har.<br /><br />Estin ayrighuchi dehshetlik on esir,<br />Uni hayattin ayriyalmidi, qilalmidi ret.<br />Güzellik menggü pütün, xünüklük kesir,<br />Alemde almasni alimiz uningdin peqet.<br />Eqil – hosh teptidin tashlarda tesir<br />On esir! u bizge bergili tel'et.<br /><br />Welékin tetür idi ezeldin pelek gerdishi,<br />Eyneklerning betliride köp idi putaq.<br />Tépilatti tengdashsizning kürming tengdishi,<br />Jan ogha bolatti, eziz bash ochaq.<br />Opal diyarida tursa künning rengdishi,<br />Ey dunya kimlerge achting sen quchaq?<br /><br />Kampa terkanliq yollar menzil tartqan yiraqqa,<br />Shawqunlaydu bir tinmastin dejle we firat.<br /><span style="font-size:100%;">Qarangghu bulung- pushqaqlar menggü teshna chiraghqa,</span><br />Chümüliler éziqida köygen keypiyat.<br />El ishqida alem tolar lipmulip piraqqa,<br />Ashundaq peytlerde tughulsa kérek ejem, chebbiyat.<br /><br />Tinmastin dewrigen katta bir déngiz<br />Buzhghunlar qétida yaqut we lehel.<br />Durlarning terkibi kewser we qimiz,<br />Xas manga menggülük, nediki ejel?<br />Zil mene, zil jilwe yüreklerde iz,<br />Tölen'gen dewran'gha zémindek bedel.<br /><br />Yiqilsam qopimen waraqlar ara,<br />On sekkiz ming alemge salimen chuqan.<br />On esir burunni sözleydu dara,<br />Zoq - shoqi be'eyni jush urghan wolqan.<br />Ka'inat gülligen rohimgha qara,<br />Durlargha qéqilghan közlerde gülxan!<br /><br />Ezemet érurmen tawlighan subat,<br />Ölümler yollighan ezeldin yoqqa.<br />On esir ölmigen güzel bir sumbat,<br />Yer üzre yükseklik, mutleq bir choqqa.<br />Pelekte perwazdur arman we murad,<br />Nigahlar örüldi qash teshken oqqa.<br /><br />Ashundaq siyaqta kördüm uni men,<br />Uningki körkidur alemde éqin.<br />Birinchi puqraliq bir uninggha ten,<br />Quyash, ay, yultuzlar weslige yéqin.<br />U taman aqidu alqishlar bek en,<br />On esir zilzile, on esir chéqin!<br /><br /><br /><span style="color: rgb(255, 0, 0);">2005- yil 2- iyul. Ürümchi</span></span><br /><br /><span style="color: rgb(0, 0, 153);">http://www.quxtak.cn/bbs/viewthread.php?tid=113</span><br />*****************************************<br /></span>uzunjahanhttp://www.blogger.com/profile/16968663042240190902noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-7183981134978492760.post-34419914396662077272009-02-14T22:35:00.004+08:002009-02-14T22:50:20.219+08:00Türkiyide «mehmud kashgheriy kitabi» neshr qilindi<a onblur="try {parent.deselectBloggerImageGracefully();} catch(e) {}" href="http://www.clubsandsocieties.ie/mamboserver/cache/index.php?url=wohdAGOusX8O5nThl3U%2Be6gdrsOvYzxnMwgT0V3eQ38I3%2Bz%2BYSXtYn75P3uotkCTiB97KHUv9V6YSKReSoa7VlDGJzImJWVSZ%2BDRUhYu3K4IIAHPj%2F0dVrdWzqHcoBJPaF5AmNfmLQcz8ch3v99r9%2BufWZikHmsB4V6zMATjjQXwTQ%3D%3D"><img style="margin: 0px auto 10px; display: block; text-align: center; cursor: pointer; width: 305px; height: 365px;" src="http://www.clubsandsocieties.ie/mamboserver/cache/index.php?url=wohdAGOusX8O5nThl3U%2Be6gdrsOvYzxnMwgT0V3eQ38I3%2Bz%2BYSXtYn75P3uotkCTiB97KHUv9V6YSKReSoa7VlDGJzImJWVSZ%2BDRUhYu3K4IIAHPj%2F0dVrdWzqHcoBJPaF5AmNfmLQcz8ch3v99r9%2BufWZikHmsB4V6zMATjjQXwTQ%3D%3D" alt="" border="0" /></a><br /><span class="fullpost"><br /><br /><br /><span style="color: rgb(0, 0, 153);font-size:130%;" >Türkiyide «mehmud kashgheriy kitabi» namliq kitab neshr qilindi</span><br /><br /><br />Birleshken döletler teshkilati pen - marip komititi mehmud kashgheriy tughulghanliqining 1000 - yilliqi munasiwiti bilen 2008 - yilini «mmehmud kashgheriyni xatirilesh yili» dep élan qilghandin kéyin, dunyaning her qaysi döletliride, bolupmu türkiye we ottura asiya türkiy jumhuriyetliride ulugh alim mehmud kashgheriy tughulghanliqining 1000 - yilliqi munasiwiti bilen her xil pa'aliyetler ötküzüldi.<br /><br />Türkiye jumhuriyiti mediniyet we sayahet ministirliki teripidin neshir qilin'ghan «mehmud kashgheriy kitabi» namliq eserning muqawa körünüshi.<br /><br /><a onblur="try {parent.deselectBloggerImageGracefully();} catch(e) {}" href="http://www.clubsandsocieties.ie/mamboserver/cache/index.php?url=wohdAGOusX8O5nThl3U%2Be6gdrsOvYzxnMwgT0V3eQ38I3%2Bz%2BYSXtYn75P3uotkCTiB97KHUv9V6YSKReSoa7VlDGJzImJWVSZ%2BDRUhYu3K4IIAHPj%2F0dVrdWzqHcoBJPaF5AmNfmLQcz8ch3v99r9%2BufWZikHmsB4V6zMATjjQXwTQ%3D%3D"><img style="margin: 0px auto 10px; display: block; text-align: center; cursor: pointer; width: 305px; height: 365px;" src="http://www.clubsandsocieties.ie/mamboserver/cache/index.php?url=wohdAGOusX8O5nThl3U%2Be6gdrsOvYzxnMwgT0V3eQ38I3%2Bz%2BYSXtYn75P3uotkCTiB97KHUv9V6YSKReSoa7VlDGJzImJWVSZ%2BDRUhYu3K4IIAHPj%2F0dVrdWzqHcoBJPaF5AmNfmLQcz8ch3v99r9%2BufWZikHmsB4V6zMATjjQXwTQ%3D%3D" alt="" border="0" /></a><br /><br />Bu pa'aliyetlerdin bashqa mehmud kashgheriyge atap mexsus sowghat eserler neshir qilindi. Bulardin biri türkiye jumhuriyiti döliti mediniyet we sayahet ministirliki teripidin neshir qilin'ghan «kashgherli mehmud kitabi», yeni «mehmud kashgheriy kitabi» namliq eserdur.<br /><br />Bu kitab ötken yilning axirida gérmaniyening frankfurt shehride ötküzülgen xelqaraliq kitab yermenkisidimu körsitildi.<br />Bu kitab türkiyede tonulghan türkolog uyghurshunas prof. Dr. Sema barutju özönder xanimning tehrirlikide neshirge teyyarlan'ghan bolup, eserge mehmud kashgheriy, «türkiy tillar diwani» we shu zaman heqqidiki qimmetlik maqalilar kirgüzülgen.<br /><br />34 türkologning maqalisidin terkip tapqan 496 betlik chong hejimdiki bu eser türk medeniyet tarixini, jümlidin uyghur diyarini eks ettürgen köp sandiki renglik resimler bilenmu bézelgen.<br /><br />«kashgherli mehmud kitabi» namliq mehmud kashgheriyge atap yézilghan bu eserge türkiye jumhuriyeti mediniyet we sayahet ministiri ertughrul günay béghishlime yézip bergen bolup, béghishlimida mundaq déyilgen:<br />«tilimizning, mediniyitimizning eng muhim menbeliridin biri bolghan - «türkiy tillar diwani» namliq eserni yazghan mehmud kashgheriy tunji türk tilchisi bolush süpiti bilen untulmas abide bir shexistur. Mehmud kashgheriyning esiri tilnila emes, étmologiye, tarix, edebiyat we folklorgha oxshash sahelernimu öz ichige alghan. Mehmud kashgheriyning esiri bügünki kündimu türk medeniyitining asasiy menbe eserliridin biri bolush alahidilikini qoghdimaqta. UNESCO mehmud kashgheriy Tughulghanliqining 1000 - yilliqi munasiwiti bilen «mehmud kashgheriy yili» élan qilghan 2008 - yilida mediniyet ministirliki bolush süpitimiz bilen mehmud kashgheriyning türk mediniyitige qoshqan tohpisige teshekkür éytish üchün bu eserni oqurmenlerning paydilinishigha sunduq»<br /><br />Eserning kirish qismida eserni teyyarlighan bash tehrir enqere uniwérsititi til we tarix xhoghrapiye fakultiti hazirqi zaman türkiy tilliri we edebiyatlari bölümi oqutquchisi prof, dr. Sema barutju özönder xanimning bu eserni tonushturup yazghan maqalisigha orun bérilgen.<br />U maqalisida kitabdiki 33 ilmiy maqalini türlerge ayrip tonushturghan.<br /><br />Bu kitabda türkiye hajettepe uniwérsititide tarix oqutquchisi dr. Erkin ekremning «21 - esirde türk dunyasining sherqi rayoni» mawzuluq maqalisi bilen istanbul béykent uniwérsititi türk tili we edebiyati bölümi oqutquchisi dr. Meghpiret kamalning «türkiy tillar diwanida metafor we metonomi» mawzuluq maqalisighimu orun bérilgen.<br /><br />Eserde yene türk dunyasida tonulghan türkologlardin prof. Dr. Exmet bijan erjilasun, chaghatayche köp eserler yazghan enqere uniwérsititi oqutquchisi prof. Dr. Mustafa janpolat, istanbul uniwérsititi türk tili we edebiyati fakultiti oqutquchisi prof. Dr. Kemal erslan qatarliqlarning maqalisimu orun alghan.<br />U maqalisida yene nuqtiliq qilip Dr. Meghfiret kamal xanim maqalisi heqqide melumat berdi we bu eserning ilmiy qimmitining intayin yuquri ikenliki toghrisida toxtilip ötti.<br /><br />****************************<br /><br /></span>uzunjahanhttp://www.blogger.com/profile/16968663042240190902noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-7183981134978492760.post-66171743909328750802009-02-10T19:40:00.006+08:002009-02-10T20:07:43.447+08:00Türkiyede échilghan «mehmud kashgheri» xelq'araliq ilmiy muhakime yighini<div style="text-align: center;"><a onblur="try {parent.deselectBloggerImageGracefully();} catch(e) {}" href="http://i454.photobucket.com/albums/qq268/tarimboy/1.jpg?t=1234261041"><img style="margin: 0px auto 10px; display: block; text-align: center; cursor: pointer; width: 400px; height: 566px;" src="http://i454.photobucket.com/albums/qq268/tarimboy/1.jpg?t=1234261041" alt="" border="0" /></a><br /><br /><span class="fullpost"><br /><br /><span style="color: rgb(255, 0, 0);font-size:180%;" >Türkiyede échilghan<br />«mehmud kashgheri we uning ‹türkiy tillar diwani›»<br />namliq xelq'araliq ilmiy muhakime yighinidin neq meydan süretliri</span><br /><br /><br /><a onblur="try {parent.deselectBloggerImageGracefully();} catch(e) {}" href="http://i454.photobucket.com/albums/qq268/tarimboy/2.jpg?t=1234261221"><img style="margin: 0px auto 10px; display: block; text-align: center; cursor: pointer; width: 403px; height: 271px;" src="http://i454.photobucket.com/albums/qq268/tarimboy/2.jpg?t=1234261221" alt="" border="0" /></a><br /><span style="color: rgb(0, 0, 153);font-size:130%;" >Türkiyening medeniyet we sayahet ministiri, eza döletlerning medeniyet ministirlirige «mehmud kashgheri»ning süriti chüshürülgen dunya xeritisini teqdim qildi.</span><br /><br /><a onblur="try {parent.deselectBloggerImageGracefully();} catch(e) {}" href="http://i454.photobucket.com/albums/qq268/tarimboy/3.jpg?t=1234261820"><img style="margin: 0px auto 10px; display: block; text-align: center; cursor: pointer; width: 417px; height: 278px;" src="http://i454.photobucket.com/albums/qq268/tarimboy/3.jpg?t=1234261820" alt="" border="0" /></a><br /><span style="color: rgb(0, 0, 153);font-size:130%;" >Türkilogiye inistitotining mudiri söz qilmaqta</span><br /><br /><a onblur="try {parent.deselectBloggerImageGracefully();} catch(e) {}" href="http://i454.photobucket.com/albums/qq268/tarimboy/4.jpg?t=1234262167"><img style="margin: 0px auto 10px; display: block; text-align: center; cursor: pointer; width: 423px; height: 282px;" src="http://i454.photobucket.com/albums/qq268/tarimboy/4.jpg?t=1234262167" alt="" border="0" /></a><br /><br /><a onblur="try {parent.deselectBloggerImageGracefully();} catch(e) {}" href="http://i454.photobucket.com/albums/qq268/tarimboy/5.jpg?t=1234262379"><img style="margin: 0px auto 10px; display: block; text-align: center; cursor: pointer; width: 424px; height: 277px;" src="http://i454.photobucket.com/albums/qq268/tarimboy/5.jpg?t=1234262379" alt="" border="0" /></a><br /><br /><a onblur="try {parent.deselectBloggerImageGracefully();} catch(e) {}" href="http://i454.photobucket.com/albums/qq268/tarimboy/6.jpg?t=1234262429"><img style="margin: 0px auto 10px; display: block; text-align: center; cursor: pointer; width: 419px; height: 285px;" src="http://i454.photobucket.com/albums/qq268/tarimboy/6.jpg?t=1234262429" alt="" border="0" /></a><br /><br /><a onblur="try {parent.deselectBloggerImageGracefully();} catch(e) {}" href="http://i454.photobucket.com/albums/qq268/tarimboy/7.jpg?t=1234262468"><img style="margin: 0px auto 10px; display: block; text-align: center; cursor: pointer; width: 400px; height: 589px;" src="http://i454.photobucket.com/albums/qq268/tarimboy/7.jpg?t=1234262468" alt="" border="0" /></a><br /><span style="color: rgb(255, 0, 0);font-size:180%;" >«Mehmud kashgheri»ni xatirilesh resimler körgezmisi</span><br /><br /><a onblur="try {parent.deselectBloggerImageGracefully();} catch(e) {}" href="http://i454.photobucket.com/albums/qq268/tarimboy/8.jpg?t=1234262521"><img style="margin: 0px auto 10px; display: block; text-align: center; cursor: pointer; width: 402px; height: 355px;" src="http://i454.photobucket.com/albums/qq268/tarimboy/8.jpg?t=1234262521" alt="" border="0" /></a><br /><span style="color: rgb(0, 0, 153);font-size:130%;" >«Mehmud kashgheri»ni xatirilesh resimler körgezmisining linta kisish murasimi</span><br /><br /><a onblur="try {parent.deselectBloggerImageGracefully();} catch(e) {}" href="http://i454.photobucket.com/albums/qq268/tarimboy/9.jpg?t=1234262551"><img style="margin: 0px auto 10px; display: block; text-align: center; cursor: pointer; width: 410px; height: 356px;" src="http://i454.photobucket.com/albums/qq268/tarimboy/9.jpg?t=1234262551" alt="" border="0" /></a><br /><br /><a onblur="try {parent.deselectBloggerImageGracefully();} catch(e) {}" href="http://i454.photobucket.com/albums/qq268/tarimboy/10.jpg?t=1234262581"><img style="margin: 0px auto 10px; display: block; text-align: center; cursor: pointer; width: 417px; height: 357px;" src="http://i454.photobucket.com/albums/qq268/tarimboy/10.jpg?t=1234262581" alt="" border="0" /></a><br /><br /><a onblur="try {parent.deselectBloggerImageGracefully();} catch(e) {}" href="http://i454.photobucket.com/albums/qq268/tarimboy/11.jpg?t=1234262710"><img style="margin: 0px auto 10px; display: block; text-align: center; cursor: pointer; width: 424px; height: 361px;" src="http://i454.photobucket.com/albums/qq268/tarimboy/11.jpg?t=1234262710" alt="" border="0" /></a><br /><br /><a onblur="try {parent.deselectBloggerImageGracefully();} catch(e) {}" href="http://i454.photobucket.com/albums/qq268/tarimboy/12.jpg?t=1234262743"><img style="margin: 0px auto 10px; display: block; text-align: center; cursor: pointer; width: 415px; height: 307px;" src="http://i454.photobucket.com/albums/qq268/tarimboy/12.jpg?t=1234262743" alt="" border="0" /></a><br /><span style="color: rgb(0, 0, 153);font-size:130%;" >Yighin'gha qatnashqan uyghur tetqiqatchi - yüsüpjan yasin</span><br /><br /><a onblur="try {parent.deselectBloggerImageGracefully();} catch(e) {}" href="http://i454.photobucket.com/albums/qq268/tarimboy/14.jpg?t=1234263036"><img style="margin: 0px auto 10px; display: block; text-align: center; cursor: pointer; width: 419px; height: 316px;" src="http://i454.photobucket.com/albums/qq268/tarimboy/14.jpg?t=1234263036" alt="" border="0" /></a><br /><span style="color: rgb(0, 0, 153);font-size:130%;" >Yighin'gha qatnashqan uyghur tetqiqatchi - yüsüpjan yasin</span><br /><br /><a onblur="try {parent.deselectBloggerImageGracefully();} catch(e) {}" href="http://i454.photobucket.com/albums/qq268/tarimboy/15.jpg?t=1234263087"><img style="margin: 0px auto 10px; display: block; text-align: center; cursor: pointer; width: 421px; height: 318px;" src="http://i454.photobucket.com/albums/qq268/tarimboy/15.jpg?t=1234263087" alt="" border="0" /></a><br /><span style="color: rgb(0, 0, 153);font-size:130%;" >Yighin'gha qatnashqan uyghur tetqiqatchi - yüsüpjan yasin</span><br /><br />menbe: http://bbs.xabnam.com/read.php?tid-94888.html<br /><br /></span></div>uzunjahanhttp://www.blogger.com/profile/16968663042240190902noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-7183981134978492760.post-75785797402110894902009-02-10T18:45:00.004+08:002009-02-10T19:33:31.606+08:00«diwan»diki «uyghur» atalmisigha éniqlimaToluq Teksti<br /><span class="fullpost"><br /><br /><br /><br /><span style="color: rgb(255, 0, 0);font-size:180%;" >«diwan»diki «uyghur» atalmisigha éniqlima</span><br /><br /><br /><span style="color: rgb(0, 0, 153);font-size:180%;" >Nusret turdi<br />Abliz orxun</span><br /><br /><br /><span style="font-size:130%;">Mehmud kashgheriyning millet tewelik mesilisi «türki tillar diwani» tetqiqatida izchil türde muhim orun tutup keldi. Gerche bizning ustazlirimizdin ibrahim muti'iy, mirsultan osmanow qatarliqlar özlirining til we bashqa nuqtilardin qilghan bir yürüsh tetqiqatliri bilen mezkür mesilini hel qilishta muhim ilmiy asaslar bilen temin etken bolsimu. Likin, ilim saheside yenila bu heqtiki qismen talash – tartishlar toxtap qalmidi.<br />Tarixi nuqtidin qarighanda, mehmud kashgheriyning qaraxanilar xan jemetidin bolushtek alahide salahiyiti uning milliy tewelik mesilisini biwaste türde qaraxanilar xanliqini kimning qurighanliqidin ibaret téximu chong bir tarixi mesilige baghlap qoyghanliqtin, mezkür mesile nuqul «diwan»shunasliq da'irisidin halqip ketti.<br /><br />Halbuki, eng biwaste tarixiy yazmilarning kem bolishi bu heqtiki türlük qiyaslarning meydan'gha kélishi üchün yenila yéterlik boshluq qaldurup, oxshimighan qarashlarning meydan'gha kélishige türtke bolup keldi. Bolupmu, mehmud kashgheri tilidiki «uyghur» atalmisi bilen mehmud kashgheriyning özi wekillik qilidighan «xaqaniyelikler» yaki «xaqaniye türkliri»ning qarmu – qarshi qoyulishi bir qisim kishilerning mehmud kashgherining milliy kimlikini uyghurdin yatlashturushi üchün muhim asaslardin bolup qaldi.<br />Del shu wejidin bizdimu bu nuqtida dawamliq izdinip körüsh istiki tughuldi.<br /><br />Biz töwende «diwan»ning 1 - jildini öginish jeryanida his qilghan bu heqtiki bir qisim tonushlirimizni «uyghur» atalmisini chöridigen halda bayan qilip ötimiz.<br /><br />«diwan»ning kirish söz qismi we bashqa jaylirida «uyghur» atalmisi bilen biwaste munasiwetlik bolghan mundaq bayanlar uchiraydu.<br /><br />«rumgha hemmidin yéqin jaylashqan qebile pechenek, andin qalsa qipchaq, oghuz, yemek, bashqirt, basmil, qay, yabaqu, tatar, qirghiz qebililidur.<br />Qirghizlar chin'gha yéqin jaygha yéqinlashqan.<br />Bu qebililerning hemmisi rum ölkisi yénidin sherqqe qarap shu tertipte sozulghan.<br />Andin chigil, toxsi, yaghma, oghraq, charuq, chumul, uyghur, tangghut, xitay qebililiridur.<br />Xitay - chin démektur.<br />Andin tabghach, bu - machin démektur.<br />Bu qebililer jenub bilen shimal ottursida yashaydu.»<br />(1 – jild 38 – bet)<br /><br />«uyghurlarning tili sap türkche, lékin öz'ara sözlishidighan yene bir xil shiwisimu bar. Uyghurlar kitapning bash qismida körsitilgen 24 herptin ibaret türkiy yéziqni qollinidu. Kitap we xet – cheklirini shu yéziq bilen yazidu.<br />Uyghurlarning chinliqlarningkige oxshaydighan yene bir xil yéziqimu bar. Resmiy xet – chek we höjjetlirini shu yéziqta yazidu. Bu yéziqni musulman bolmighan uyghurlar bilen chinliqlardin bashqilar oquyalmaydu.<br />Men yoqurida sheher xelqliri toghrisida sözlidim.»<br />(1 – jild 40 – bet)<br /><br />«urƣuy - uyghur. Bir elning ismi. Uning besh shehiri bar. Bu sheherlerni zulqerneyn türk xaqani bilen pütüm tüzgendin kéyin saldurghan iken.<br />... Zulqerneyn uyghur élige yéqinlashqanda, türk xaqani uninggha qarshi töt ming adem ewetken. Ularning qalpaqlirining qanatliri lachin qanatlirigha oxshaydiken. Oqni aldigha qandaq atsa, keynigimu shundaq ustiliq bilen atidiken. Zulqerneyn bulargha heyran qaptu we ‹inan huzhurend ___ bular bashqilargha muhtaj bolmay, öz ozughini özi tépip yeydighanlar iken; Bularning qolidin ow qéchip qutulalmaydu, qachan xalisa, shu chaghda étip yéyeleydu›<br />deptu. Shundin tartip bu el ‹huz'hur› dep atiliptu.» ...<br />(1 – jild 152 – bet)<br /><br />«bu elde besh sheher bar. Uning xelqi eng esheddi kapirlar, eng usta mergenlerdur.<br />Bu sheherler: sulmi, buni zulqerneyn saldurghan, Quchu, chanbaliq, béshbaliq, yangi baliq.»<br />(1 – jild 153 – bet)<br /><br />Yoquriqidek bayanlardin sirt, mehmud kashgheri bir qisim sözlemlerni izahlash, chüshendürüsh éhtiyaji bilen yene mundaq jaylarda «uyghur» atalmisini tilgha alidu.<br /><br />«uyghur élige yéqin bolghan bu taghning etrapida köchmen türk xelqliri yashaytti. Zulqerneyn shu kéchilik hujumdin kéyin türk xaqani bilen sülh tüzigen.»<br />(1 – jild 123 – bet)<br /><br />«üsmi tarim __ üsmi tarim. Islam élidin uyghur élige éqip baridighan derya. Bu derya shu yerde qumgha singip baridu.»<br />(1 – jild 175 -, 176 – betler)<br /><br />«ötüken - ötüken. Tatar (mungghul) dalasidiki bir yerning nami. Uyghur élige yéqin.»<br />(1 – jild 186 – bet)<br /><br />«aramut - aramut. Uyghur élige yéqin jaylashqan bir türk qebilisi.»<br />(1 – jild 187 – bet)<br /><br />«... Bu yerning sherq teripi chin'gha, gherp teripi keshmirge, shimal teripi uyghur yurtigha, jenup teripi hind déngizigha tutishidu»<br />(1 - jild 461 – bet)<br /><br />«bügür - bügür. Kucha shehiri bilen uyghur éli ariliqidiki tagh üstige qurulghan qel'e. Bu yer chégra.»<br />(1 – jild 468 – bet)<br /><br />«baliķ - islamiyettin ilgiri türk we uyghur tillirida sheher, qel'e. Shunga uyghurlarning eng chong sheherliridin biri ‹bexbaliķ› dep atilidu, bu ‹besh sheher› digen bolidu. Uyghurlarning yene bir shehri ‹yaŋibaliķ› dep atilidu, bu ‹yéngi sheher› digen bolidu»<br />(1 – jild 492 – bet)<br /><br />«qomaķ - uyghurlar we musulman bolmighan hemme xelq musulmanlarni ‹qomaķ eri› deydu. Bu ‹musulmanlardin bir adem› digen bolidu.»<br />(1 – jild 495 – bet)<br /><br />«tarim - tarim. Uyghurlar chégirisidiki ‹kuqa __ kucha› digen yerning yénidiki bir jay. Bu yer ‹üsmi tarim›mu diyilidu.»<br />(1 – jild 514 – bet)<br /><br />«küsen - küsen. </span><kucha><span style="font-size:130%;"> dep atilidighan sheherning yene bir nami. Bu sheher uyghurlar chégirisigha jaylashqan»<br />(1 – jild 526 – bet)<br /><br />Peqkem urup atlaķa,<br />Uyƣurdaķi tatlaķa<br />Oƣri yavuz itlaķa<br />ķuxlar kebi uqtimiz<br /><br />Atlargha belge taqap,<br />Uyghurdiki tatlargha,<br />Oghri, yawuz itlargha,<br />Xuddi qushlardek uchtuq.<br />(1– jild 630 – bet.)<br /><br />Yoquriqi bayanlardin melumki, mehmud kashgheriy qarimaqqa «uyghur» bilen özini yaki özi wekillik qilghan xaqaniyeliklerni keskin perqlendürgendek qilidu.<br />Undaqta, mehmud kashgheri we uning wekilligidiki «xaqaniye türkliri» rastinla bizning istimalimizdiki bir milletke tengdash «uyghur» bilen munasiwetsizmu?<br />Biz ögünüsh jeryanida mushu bayanlar tüpeylidin xélila qaymuqqan iduq.<br />Biraq, chüshinishning chongqurlishishigha egiship mesilining undaq addiy emesligini his qilishqa bashliduq. Shundaqla, yoquriqi «diwan»da qeyt qilin'ghan bayanlargha asaslinip mehmud kashgheri uyghur bilen munasiwetsiz dep qarighuchilarning intayin ejellik xataliq sadir qilghanliqini bayqiduq.<br />Chünki, mehmud kashgherining istimalidiki «uyghur» atalmisi bizning chüshenchimizdiki «uyghur» din perqlinetti.<br /><br />Mehmud kashgheri «uyghur» atalmisigha eng biwaste halda «bir elning ismi» dep izahat béridu. U yene «el» sözini izahlap «memliket» dep chüshendüridu.<br />Biz yene uning<br />«üsmi tarim __ üsmi tarim. Islam élidin uyghur élige éqip baridighan derya. Bu derya shu yerde qumgha singip baridu.»(bu jayda «islam éli» yaki qaraxanilar xanliqi bilen «uyghur éli»ni diniy nuqtidin qarmu - qarshi orun'gha qoyidu.)<br />«bu elde besh sheher bar. Uning xelqi eng esheddi kapirlar, eng usta mergenlerdur. Bu sheherler: sulmi, buni zulqerneyn saldurghan, qochu, chanbaliq, béshbaliq, yangi baliq.»<br />«qomaķ - uyghurlar we musulman bolmighan hemme xelq musulmanlarni ‹qomaķ eri› deydu. Bu ‹musulmanlardin bir adem› digen bolidu.» qatarliq bayanliridin «uyghur» bilen «öz» ottursidiki perqning küchlük diniy perq yaki diniy angdin ibaret ikenlikini his qilmay turalmaymiz.<br />Buningdin sirt, mehmud kashigheri islamgha étiqad qilmighan «uyghur» qatarliqlarning tili toghrisida toxtulushni «payda yoq» dep qarighan bolsimu, uyghurlarning tilini «sap türkche» dep qaraydu, shundaqla «öz ara sözlishidighan bir xil shéwisimu bar» dep körsitidu.<br />Biz bu jayda bu bir jümle chüshendürüshtin némini his qilishimiz mumkin?<br />Bizningche, mehmud kashgheri bu jayda éytqan «sap til» sözsizki xaqaniye türkliri bilen «uyghur»largha ortaq bolghan edebiy tilni körsitidu.<br />Bu singqu selining öz tilini «türk uyghur tili» yaki biwaste «türk tili» dep atighinigha tolimu oxshishidu.<br />Mubada mundaq ortaq til bolmisa mehmud kashgheriy éytqan «bir xil shéwe»ning bolishi mehmud kashgheriy üchün mumkin emes.<br />Bu nuqtida bizning ibrahim muti'i bashliq ustaz tilchilirimizning qedimki uyghur tili we xaqaniye tili yaki «diwan» tilini sélishturush arqiliq chiqarghan yekünimu bizning bu qarishimizning, téximu durust qilip dégende mehmud kashgherining qarishining toghriliqini ispatlaydu.<br /><br />Mehmud kashgheriy «... Zulqerneyn uyghur élige yéqinlashqanda, türk xaqani uninggha qarshi töt ming adem ewetken. Ularning qalpaqlirining qanatliri lachin qanatlirigha oxshaydiken. Oqni aldigha qandaq atsa, keynigimu shundaq ustiliq bilen atidiken. Zulqerneyn bulargha heyran qaptu we ‹inan huzhurend ___ bular bashqilargha muhtaj bolmay, öz ozughini özi tépip yeydighanlar iken; Bularning qolidin ow qéchip qutulalmaydu, qachan xalisa, shu chaghda étip yéyeleydu›<br />deptu. Shundin tartip bu el ‹huz'hur› dep atiliptu.» dégen neqil yaki riwayetmu bizning alahide qiziqishmizni qozghaydu.<br />Chünki, mehmud kashgheriyning tilidiki «türk xaqani» qaraxaniylar bilen munasiwetlik idi. Zulqerneyn uyghur élige yéqinlashqanda «uyghur xaqani» emes, belki «türk xaqani» uninggha qarshi qoshun ewetidu. Buning özimu mehmud kashgherining neziridiki «uyghur» bilen «xaqaniyelikler»ning yaki qaraxaniylar xan jemeti ottursidiki pewqul'adde munasiwettin dérek béridu.<br /><br />Mehmud kashgheriyning ipadiligen «türk» uqumi tolimu heriketchan uqum bolup, kishini asanla qaymuqturup qoyushi choqum.<br />Lékin, biz zen qoyup közetken waqtimizda, shundaqla «diwan» yézilghan muhit we tarixi dewrge birleshtürüp analiz qilghinimizda éhtimal bu mesilini bir qeder muweppiqiyetlik hel qilalishimiz mumkin.<br /><br />Mehmud kashigheriy «türk» uqumini mundaq bir qanche qatlamdin istimal qilidu.<br />(1) keng menidiki «türk» uqumi.<br />Bu barliq türkiy tilliq qewmlerni öz ichige alidu.<br />Mehmud kashigheri bu uqumni öz neziridiki «diwan»ning bolghusi oqurmenliri ereblerge qarita ishletkenligi choqum.<br />U mushu nuqtidin oghuz, qipchaq, uyghur ... Qatarliq barliq türkiy tilliq qebililerni sanap ötidu.<br />(2) tar menidiki «türk» uqumi.<br />Bu özi wekillik qilghan xaqaniyiliklerni körsitidu we uni oghuzlar bilen keskin türde perqlendürüp mu'amile qilidu. «almaalma. Oghuzche. Türkler buni </span><almila><span style="font-size:130%;"> deydu. «oghuzlar bir ishni qilsa </span><etti><span style="font-size:130%;"> sözini ishlitidu. Türkler </span><ildiķ><span style="font-size:130%;"> deydu. «ben-men. Ben bardim ___ men bardim. Oghuzche. Türkler «men» deydu.» ...<br /><br />Mehmud kashigheriy tilidiki «türk» bilen «oghuz» ni keskin perqlendürüsh xahishi birtereptin ularning tilidiki perq tüpeylidin tughulghan bolsa yene bir tereptin eyni chaghdiki abbasiylar xelipilikide yashighuchi erepler eng biwaste uchirishalaydighan türkiy qewmmu oghuz türkliri yaki biz atap kön'gen saljuq türkliri bolghanliqidindur.<br /><br />11 – esirde saljuq türkliri zor bir siyasi küch süpitide abbasiylar xelpilikining siyasi hayatida hel qilghuch rol oynighan idi. Mushundaq siyasi muhitta yézilghan «türki tillar diwani»da muqerrer yosunda oghuz türklirige we ularning tiligha tégishlik orun bérilishi choqum.<br />Öz nöwitide shunimu eskertip ötüsh kérekki, mehmud kashgheriyning neziride öz dewridiki «uyghur» bilen «xaqaniyelikler»ning tili bir til bolghachqa uninggha artuqche izah bérilmigen.<br />Del shu wejidin mehmud kashigheriy «zaman we makan isimliri bilen mesterlermu shu qa'idiler boyiche tüzilidu. Xaqaniye türkliri bilen bashqa türkler, oghuz türkmenliri bilen bashqilar ottursida ene shu nuqtida perq bar» dep körsitip til jehettin perqlendüridu. Hemde oghuzlarning tüp uruqlirini we ularning ishlitidighan tamghilirini bir – bir sanap ötüp «kishiler bu qebilining uruqlirini bilishke muhtaj bolghachqa, men ularni birmu – bir yézip chiqtim» deydu.<br />Bu jayda «kishiler» dep shübhisizki, ereblerni közde tutiwatatti.<br />Biz yene «diwan»ning 1 – jildini ögünüsh jeryanida «oghuz» ibarisige bérilgen tebirdiki «zamanimizning sultanliri shulardindur» dégen qurlarni körgen chaghda intayin qaymuqqan iduq. Biraq, biz eyni chaghdiki «diwan» yézilghan baghdadning siyasi muhiti we «diwan»ning kim üchün yézilghanliqini birleshtürüp tehlil qilish arqiliq mezkür «zamanimiz sultanliri»ning qaraxanilar xanlirini emes, belki eyni dewrde abbasiylar xeliplikining siyasi, memuri, herbiy ishlirida muhim rol oynawatqan saljuq türkliridin chiqqan sultan yaki hakimiyet igilirini közde tutqanliqini qiyas qilishqa muweppeq bolduq.<br /><br />Démek, mehmud kashigherining tilidiki «uyghur» atalmisi bilen «oghuz» atalmisini özi wekillik qilghan «türk» yaki «xaqaniye türkliri»din perqlendürüsh éhtiyaji, ölchimi oxshimaydu.<br />Bizning érishken hasilatimiz shuki, mehmud kashgheriy tilidiki «uyghur» atalmisi din, jughrapiyilik we siyasi menidiki uqum bolup, milliy étnik uqumi qatarida istimal qilinmighan, yeni «uyghur»ni özige yat millet yaki qewm dep qarimighan, belki yat dindikiler, bir xanliq nami dep tonighan, xalas.<br /><br />(2008 – yil 10 - ay)<br />(mezkur maqale béyjingda échilghan muhakime yighinida oqulghan, «bulaq»ning 2009-yilliq 1 sanidin élindi)<br /><br />menbe: http://www.orkhun.com/bbs/read.php?tid=2278<br />menzil: <a href="http://uzunjahan.blogspot.com/">http://uzunjahan.blogspot.com/ </a></span><br /><br /></ildiķ></etti></almila></kucha></span>uzunjahanhttp://www.blogger.com/profile/16968663042240190902noreply@blogger.com1tag:blogger.com,1999:blog-7183981134978492760.post-51637088048947200792009-02-05T22:42:00.006+08:002009-02-05T23:10:13.341+08:00Gollandiyede «mehmud kashgheriy ilmiy muhakime yighini» ötküzüldiToluq Teksti<br /><span class="fullpost"><br /><br /><br /><span style="color: rgb(0, 102, 0);font-size:180%;" >Gollandiyede<br />«mehmud kashgheriy ilmiy muhakime yighini»<br />ötküzüldi</span><br /><br /><br /><span style="font-size:130%;">Birleshken döletler teshkilati pen - ma'arip komitéti 2008 - yilini mehmud kashgheriyni xatirlesh yili élan qilghandin kéyin dunyaning herqaysi jaylirida bolupmu türkiye we ottura asiya türkiy jumhuriyetliride nurghun pa'aliyetler élip bérildi.<br /><br />2009 - yili kirgendin kéyinmu mehmud kashgheriy heqqidiki pa'aliyetler dawam qilmaqta.<br />2009 - yili 1 - ayning 25 - küni gollandiyining amstérdam shehiridiki anatoliye wexpining yighin zalida «mehmud kashgheriy ilmiy muhakime yighini» ötküzülgen.<br /><br />Bu yighinni gollandiyede pa'aliyet ötküzüwatqan türk tetqiqat merkizi, yawrupa türk démokratlar birliki, gollandiye türk yazghuchilar jem'iyiti, ezerbeyjan medeniyet jem'iyiti we iraq türkmenliri insan heqliri wexpi qatarliq sekkiz ammiwiy teshkilat ortaqliship uyushturghan bolup, bu yighin'gha yawropada yashawatqan qérindash türkiy milletlerdin köp sanda kishiler qatnashqan.<br /><br />Bu yighinda türkiyidin alahide teklip bilen qatnashqan türkiye re'is jumhuri bash katipi prof. Dr. Mustafa isen, türkiye til tetqiqat idarisi bashliqi prof. Dr. Shükri aqalin, türkiye jumhuriyitining gollandiyediki bash elchisi selahettin alpar qatarliq kishiler qatnashqan we söz qilghan.<br />Ular yighinda qilghan sözide, ulugh alim mehmud kashgheriy we uning esiri «türkiy tillar diwani»ni yawropada yashawatqan yash nesillerge ögitishning ehmiyiti üstide toxtalghan.<br /><br />Türkiye jumhuriyiti dölitining mehmud kashgheriy we uning esiri «türkiy tillar diwani»ni yash nesillerge ögitish we bu heqte tetqiqat élip bérishqa alahide ehmiyet bériwatqanliqini tekitligen bash elchi, pütün dunyadiki türkiy milletlerningmu bu ortaq qimmetke ehmiyet bérishi kéreklikini tekitligen.<br /><br />Yighin'gha alahide teklip boyiche türkiyidin qatnashqan türkiye til tetqiqat idarisi bashliqi shukri aqalin mehmud kashgheriyning kimliki, hayati we yézip qaldurghan eng ulugh esiri «türkiy tillar diwani» heqqide melumat bergen.<br />U sözide yene, mehmud kashgheriydek tughulghanliqining 1000 - yili tebriklinip kéliwatqan ulugh insanlarning dunyada bekla az ikenlikini tekitligen.<br /><br /><br /><span style="color: rgb(51, 51, 255);">http://bbs.xabnam.com/read.php?tid-93458.html</span><br /><span style="color: rgb(255, 0, 0);">**************************</span></span><br /><br /></span>uzunjahanhttp://www.blogger.com/profile/16968663042240190902noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-7183981134978492760.post-61924331677852139612009-02-05T21:44:00.004+08:002009-02-05T22:22:55.444+08:00Méning kashgheriy yilim ‹1›Toluq Teksti<br /><span class="fullpost"><br /><br /><br /><br /><span style="color: rgb(0, 102, 0);font-size:180%;" >Méning kashgheriy yilim ‹1›</span><br /><br /><br /><span style="color: rgb(255, 0, 0);">(edebiy xatire)</span><br /><br /><br /><span style="color: rgb(0, 0, 153);font-size:180%;" >Abdure'op teklimakaniy</span><br /><br /><br /><br /><span style="color: rgb(255, 0, 0);font-size:180%;" >Qutluq bir yil</span><br /><br /><span style="font-size:130%;"><br /> 2008-yil yanwar éyining axirqi künlirining biride, parang arisida «bu yilni birleshken döletler teshkilati teripidin ‹mehmud kashgheriy yili› dep élan qiliptu» dégen xewerni anglap qaldim. Yürikim ixtiyarsiz oynap ketti...<br /><br /> 2008-yil 2-ayning 15-küni, fakultétimiz rehberliki heptilik yighinda: «birleshken döletler teshkilati pen-ma'arip orgini bu 2008-yilida, büyük türkolog mehmud kashgheriyni öz ichige alghan 67 alimni dunya miqyasida xatirileshke chaqiriptu. Shu wejdin, türkiye jumhuriyiti til-yéziq komitéti bizning uyghur til-edebiyati fakultétimiz bilen hemkarliship, béyjingde ‹dunya mehmud kashgheriy yilini xatirilesh xelq'araliq ilmiy muhakime yighini› échish teklipini otturigha qoydi. Biz awaz qoshup, mektep teshkili arqiliq yuqirigha doklat yazduq. Testiqlinish éhtimali eng küchlük. Shunga, hemmimiz ilmiy maqale teyyarlayli. Gézi kelgende. Biz hemmimiz hem yighin ishtirakchiliri hem yighin sahibxani bolimiz...» dédi.<br />Resmiy ish béshidiki weliylerning éghizidin bu gepni anglap, neqeder xoshal bolghinimni démeyla qoyay...<br /><br /> Némishke xoshal bolmayki! menmu bir kashgheriy tursam. Kim biler? Eyni zamanda, mehmud bowam bizning qeshqer shehri yumulaqsheher kölbéshi mehellisidinmu ötken bolghiydi? Bizning qedimjay üzhmilik hoylimiz terepkimu illiq tebessum we semimiy ümid bilen nezer tashlighan bolghiydi?...<br /><br />Némishke xoshal bolmayki! menmu u bowimiz su ichken tümen östingi we qizil deryasining süyini ichip, u nepeslen'gen kashgheriye hawasidin nepeslinip chong bolghan, u qaldurup ketken tewerrük eser «diwanu lughatit türk»(türkiy tillar diwani)din biwasite ilim élip ösüp, ong bolghan bir uyghur-türk tursam.<br /><br />2008-yili 3-ayning 15-küni, shadliqimning, xushalliqimning semerisi bolghan «kashgheriyshunasliq heqqide on ikki so'al-jawab»ni hazirlap, «kashgheriy uyghurshunasliq tori»da élan qildim.<br />Arqidinla, «junggo milletliri» zhurniligha ewettim. Mezkur zhurnal bu esirimni özining 2008-yilliq 3-sanida, «mehmud kashgheriy yili we kashgheriyshunasliq» mawzusi astida, qismen özgertish bilen élan qilp berdi.<br />«qeshqer» zhurnilining 3-sanida «kashgheriyshunasliq istiqbalda» serlewhilik maqalem we mezkur maqalemning aldigha bérilgen «aptor heqqide» tonushturmisi (merkiziy xelq radi'o stansisidin dildar muhemmetréhim xanim teyyarlighan) élan qilindi. Bu eserler emeliyette, méni bu kashgheriy yilida, keng ilim ashinaliri bilen yil boyi hemsöhbette bolush imkanigha ige qilidiki, bu munasiwet bilen, mezkur zhurnallarning tehriratigha chin könglümdin semimiy rehmet éytimen!<br /><br />Mezkur so'al-jawab sheklide yézilghan ilmiy maqalem asasida, «kashgheriy yili bu, pexirlen uyghur!» mawzuluq bir nesir hazirlap, 2008-yili 3-ayning 22-küni, béyjing merkiziy milletler uniwérsitétining muzika zalida ötküzülgen «béyjingdiki uyghurlarning 2008-yilliq newroz qutlimisi» edebiyat - sen'et kéchilikide, yüksek iptixarliq we yuqiri intonatsiye bilen oqudum. Bu nesirimni anglighan 500 din artuq yighin ishtirakchilirining uzun'gha sozulghan alqish we tentene sadaliri zaldin chang chiqiriwetti...Bir qanche deste gül tutuldi, merhum ustazimiz xemit tömürning repiqisi nurnisa xanim méni quchaqlap, qutluqlap söyüp ketti. Bildimki, bu - büyük ejdad mehmud kashgheriyning hörmiti, izziti we himmiti üchün idi. Köp söyündüm, yürikimdin ghururlandim...<br /><br />2008-yili 4-ayning 15-küni, men ders sözlewatqan 2006-yilliq uyghur sinipi oqughuchilirigha bir ay ichide, ataqliq yazghuchi, tetqiqatchi perhat jilan yazghan we shijang xelq neshriyati teripidin 1994-yili neshir qilin'ghan tarixiy roman - «mehmud kashgheriy»ni oqup chiqishni tapshuruq qildim. Oqup chiqtilar. Andin,<br />«mehmud kashgheriyning ilim we ilm-pen bilen shughullinishqa tutqan pozitsiyisi we emeliyiti romanda qandaq pakit we hékayilar bilen bayan qilin'ghan?»,<br />«mehmud kashgheriyning exlaq köz qarishi we ademiy exlaq emeliyiti qandaq weqe we misallar bilen teswirlen'gen?»,<br />«mehmud kashgheriyning ma'arip-meripet qarishi we ewladlarni terbiyilesh emeliyiti qandaq pakitlar asasida yorutulghan?»...Mawzuliridin birni tallap, bir parchidin ilmiy maqale (30 pirsentlik mewsum arisi sinaq netijisi bolidighan) yézishni tapshuruq qildim. Yazdilar...<br />Eng muhimi, ewladlar mushu oqush we yézish arqiliq mundin ming yil burunqi gigant ejdad bowimiz mehmud kashgheriy bilen yanmuyan yashidi...Uni tiximu tepsiliy bildi, shuning bilen birge özlirinimu bashqidin tonighan boldilar...<br /></span> <br /><br /><span style="color: rgb(255, 0, 0);font-size:180%;" >Bizmu bérip,<br />bowimizning qebrigahigha güller qoyayli...</span><br /><br /><br /> <span style="font-size:130%;">Ders ichi we sirtida teshwiq we terghib qilip déduqki: «i, ewladlar! kashgheriy yili bu, iptixarlininglar, shadlininglar; Shadliqinglarni, iptixarlan'ghanliqinglarni mu'eyyen bir emeliy heriket arqiliq ipadilengler, mesilen, ‹dunya mehmud kashgheriy yili xatire izniki› yasitinglar, bashqa ghelite süretler chüshürülgen maykilarni kiyip yürgenning ornigha, mehmud kashgheriyning portiriti chüshürülgen mayka qildurup kiyinglar; Yazliq tetildin paydilinip, opalgha bérip, bowanglarning qebrgahini körüp, söyüp we süpürüp kélinglar.Kim biler, siz-bizler bu ömrümizde, ‹dunya mehmud kashgheriy yili›din yene birni yashiyalmasmiz belkim...».<br /><br />Xoshalmenki, balilirimiz yenila bizning balilirimiz-de! ular durust gépimizni anglidi:<br />Bextiyar sawaqdash illipis shekillik da'ire ichige newqiran mehmud kashgheriyning (ghaziy ehmed efendim sizghan) portiriti chüshürülgen, resimning chörisige we astilirigha «2008-yilning dunya mehmud kashgheriy yili bolghanliqini tebrikleymiz» dégen uyghurche, türkche, erebche, xenzuche, in'glizche we yaponche xet bésilghan mayka ishletti. Men bashlap kiyip, 56 milletlik merkiziy milletler uniwérsitéti qorusida meydimizni kérip yürduq we mushu pa'aliyitimiz arqiliq, bu yilning «dunya mehmud kashgheriy yili» ikenlikini mektepdashlirimizghimu bildürgen bolduq.<br />Abduqadir meslekdash mezkur resim chüshürülgen iznaktin 1000 dane yasatti, ghurur bilen kérilgen meydimizge iptixar bilen taqiduq.<br /><br />2008-yili 6-ayning 15-küni, «dunya atilar bayrimi küni» boldi. Bu bir yekshenbe küni idi. Mehmud kashgheriy yili xatire maykisini kiygen oqughuchi-oqutquchilar jem bolup, mektep baghchisi we derwazisi aldida, xatire süretke chüshüp, büyük atimiz mehmud kashgheriyni rehmet bilen esligen we hörmet bilen xatiriligen bolduq.<br />2006-yilliq uyghur sinip oqughuchiliri mektepke doklat yézip, yazliq tetildin paydilinip, opalgha bérip büyük bowimizning qebrigahini ziyaret qilip kélishke izin-ijazet soridi. Doklat mektepning munasiwetlik rehberlik orgini teripidin 6-ayning 26-küni testiqlinip chüshti. Men yétekchi oqutquchi boldum sherep bilen.<br />2008-yili 27-iyun küni oqughuchilar yazliq tetilge qoyiwétildi.<br />«bu tetilde, bizmu bérip, bowimizning qebrigahigha güller qoyayli» déyishti yash ewladlar keskin qarar bilen.<br />Shundaq qilip, mehmud kashgheriy bowimizning qebrigah baghchisida 2008-yili 25-iyul küni uchrishishqa wedileshkendin kéyin, oqughuchilar tetil qilip, yurtlirigha qaytishti.<br /></span><br /><br /><span style="color: rgb(255, 0, 0);font-size:180%;" >Kashgheriy yilida sayramiymu xatirilendi...</span><br /><br /><br /> <span style="font-size:130%;">«mehmud kashgheriy yili démek - ilim meripet yili démektur. Halbuki, aldi bilen, siz-biz oqughuchi-oqutquchilar mol mezmunluq ilmiy pa'aliyetler arqiliq, elmisaqtin buyan tunji qétim bolghan bu mubarek kashgheriy yilini qizghin qutlishimiz we shu arqiliq 2008-yilliq béyjing olémpik tenterbiye yighinigha sowgha teqdim qilishimiz lazim!»<br />Biz shundaq déduq we emeliyettimu dégenlirimizni qilip körsettuq.<br /> Men 2004-yilliq uyghur sinipining ilim yétekchisilik hoququmni israp qilmay ishlitip, siniptiki 38 neper oqughuchi arisida, «meshhur eser ‹tarixi hemidiy› dunyagha kelgenlikining 100 yilliqini xatirilesh ilim pa'aliyiti» élip bérishqa chaqirdim, ewladlar guldiras alqish bilen qizghin awaz qoshtilar.<br />Shundaq qilip, oqughuchilar aldi bilen, büyük uyghur tarixshunasi, alim musa sayramiy 1908-yili yézip tamamlighan ilim dunyasigha dangliq eser «tarixi hemidiy»ni, bir qanche ayliq derstin siritqi waqittin paydilinip, bashtin axir estayidilliq bilen oqup chiqti, andin, bu eserning til alahidiliki, edebiy we bedi'iy qimmiti asasiy mezmun qilin'ghan halda, ilmiy maqalilar yézip chiqti.<br />Eng axirda, yézilghan ilmiy maqalilar ichidin alte parche serxil eserni tallap, fakultét boyiche ötküzülgen ilmiy muhakime yighinida oquydighan'gha qarar qilduq.<br /><br /> 2008-yili 6-ayning 1-küni, yekshenbe, merkiziy milletler uniwérsitéti uyghur til-edebiyat fakultéti teripidin uyushturulghan «tarixi hemidi dunyagha kelgenlikining 100 yilliqini xatirilesh ilmiy muhakime yighini» kech sa'at 7 din 9 ghiche ötküzüldi, yüzge yéqin oqughuchi we oqutquchi qatnashqan bu ilmiy muhakime yighinida, alte neper oqughuchi<br />«‹tarixi hemidiy›de istilistik wasitilerning qollinilishi toghrisida»,<br />«meshhur eser ‹tarixi hemidiy›din örnek sawaq we dersler»,<br />«zhirik eser ‹tarixi hemidiy›ning til-edebiyat jehettiki muweppeqiyiti»,<br />«tarix kitabi ‹tarixi hemidiy›diki bayanlardin qumulning yéqinqi zaman tarixigha nezer»,<br />«klassik eser ‹tarixi hemidiy›ning bayan alahidiliki toghrisida»,<br />«‹tarixi hemidiy›de bayan qilin'ghan uyghur yurtlirining ehwali we uning ré'al ehmiyiti heqqide»<br />Qatarliq mawzularda yézilghan ilmiy maqalilirini oqup, yighin ishtirakchilirining memnunluq bahasigha érishti.<br /><br />Men axirda, bu ilmiy muhakime yighinining konkrét uyushturghuchisi bolush süpitim bilen, yighinning aldi-keyni heqqide qisqiche xulase chiqirip mundaq dédim:<br />«bu yilning béshida, uyghur til-edebiyat fakultéti rehberliki bu 2008-yilning birleshken döletler teshkilati pen-ma'arip orgini teripidin ‹dunya mehmud kashgheriy yili› dep élan qilin'ghanliqini yüksek sherep bilip, barliq oqutquchi we oqughuchilargha ‹mehmud kashgheriy yilini ilim-meripet yili qilip, oqu-oqutush we ilmiy tetqiqatni yenimu chongqurlashturush emeliyitimiz arqiliq, béyjing olimpék yighinini qizghin kütüwalayli› dep chaqiriq chiqarghanidi. Bizning bügünki bu pa'aliyitimiz mezkur chaqiriqqa qosholghan emeliy awaz bolup sanilidu.<br />Melumki, tarixshunas bowimiz, alim musa sayramiy xuddi mehmud kashgheriy, yüsüp xas hajip, elishir newa'iy we mirza heyder koragan kashgheriylargha oxshashla dunyawiy alimdur. Uning onlighan zhirik eserlirining jewhiri sanilidighan mezkur ‹tarixi hemidiy› - büyük tarixshunasimiz mirza heyder koragan kashgherii 1550-yili yazghan ‹tarixi reshidiy›(abdurreshid xan tarixi) namliq eserdin kéyin, bir uyghur alimi teripidin yüksek mes'uliyetchanliq tuyghusi bilen yézilghan öz ana wetinimizning tarixi heqqidiki yüksek nopuzluq bir eserdur.<br />Bu eser ilim dunyasida, alim bowimiz teripidin 1903– yili yézilghan ‹tarixi emniyye› namliq tarix kitabining toluqlan'ghan shekli dep hésablanmaqta.<br />Musa sayramiy bu eserde, tarixshunas alimgha xas pezilet bilen, shundaqla ejdadlargha we ewladlargha bolghan estayidil mes'uliyet bilen, ‹tarixi eminiyye› atliq eserde cholta, hetta xata bayan qilinip qalghan nurghun tarixiy weqelerni yéngibashtin toluqlap we toghrilap bayan qilghanliqi bilenmu yüksek hörmetke sazawerdur. Shu ehmiyettin, alim musa sayramiy eserlirini neshir qilish we tetqiq qilish ishi 20-esirning béshidila dunya miqyasidiki ehmiyetlik ilmiy emgeklerdin bolup qalghan.<br />Bu yerde, shuni alahide iptixar we söyünüsh bilen qeyt qilip ötümizki, yéqinqi on nechche yildin buyan, alim musa sayramiy we uning zhirik esiri ‹tarixi hemidiy›ni inchikilep tetqiq qilishning awan'gartliri biz merkiziy milletler uniwérsitéti uyghur til-edebiyati fakultétining oqutquchi-oqughuchiliri bolup kelmektimiz.<br />Alayluq,<br />Meshhur eser ‹tarixi hemidiy›ning tili üstide, esliy qolyazma asasida dunya boyiche tunji bolup ilmiy tetqiqat élip barghan doktor tézi(déssértatsiye esiri) bizning fakultétimizning oqutquchisi teripidin yézildi;<br />‹tarixi hemidiy›ning edebiy utuqliri we bedi'iy alahidilikliri üstide, ilmiy tetqiqat élip barghan tunji magistérliq tézi yene bizning fakultétimizning oqughuchisi teripidin yézildi;<br />Bizning fakultétimiz uyghurshunasliq tetqiqat orni bilen birlikte pa'aliyet uyushturup, 1996-yilni ‹alim musa sayramiy yili› élan qilghanidi;<br />2006-yili, fakultétimiz teshkillep, eser uyushturup, fakultét oqughuchilar uyushmisining ‹sada› zhurnilini ‹alim musa sayramiy tewellutining 170 yilliqigha béghishlan'ghan mexsus san› qilip chiqardi.<br />Mana bu qétimmu, uyghur til-edebiyat fakultéti rehberlikining qizghin qollap bérishi bolghachqa, bügünki bu ‹meshhur eser <تارىخى ھەمىدىي> dunyagha kelgenlikining 100yilliqini xatirilesh ilmiy muhakime yighini›ni daghdughiliq we tolimu utuqluq ötküzüldiki, bu pa'aliyitimiz, mushu xasiyetlik ‹mehmud kashgheriy yili›da, pütkül uyghur dunyasi boyiche, pilanliq, teshkillik élip bérilghan eng ehmiyetlek ilmiy pa'aliyetlerdin biri bolup qalghusi!<br />Shundaq, alim bowilirimiz kötürgen ilim mesh'ellirini ötküziwélip, ularni öchürüp qoymay, meripet dunyasida menggü lepilditish sile-biz oqughuchi-oqutquchilarning, sile-biz ilim warisliri we meripet iz basarlirining bash tartip bolmas shereplik burchimizdur. Biz bügün mushu burchimizni ada qilish yüzisidin, tolimu ehmiyetlik we tolimu sawabliq bir ish qilduq.»<br /><br />Eng axirida, fakultét rehberliki wekili söz qilip mundaq dédi:<br />«teshkilning ilhamlandurushi we qollishi arqisida, muweppeqiyetlik uyushturulghan bu ilmiy muhakime yighini emeliyette, ehmiyetlik ilmiy pa'aliyet arqiliq, béyjing olémpik yighinigha qilin'ghan ésil sowgha hésablinidu, elwette! ».<br /></span><br /><br /><span style="color: rgb(255, 0, 0);font-size:180%;" >Türk alimi shükrü xaluq akalin junggoda...</span><br /><br /><br /> <span style="font-size:130%;">Proféssor, doktor shükrü xaluq akalin, er, 1956-yil 1-ayning 22-küni, jenubiy türkiyediki adana shehrining töpebagh rayonida dunyagha kelgen.<br />Hazir u türkiye jumhuriyiti til-yéziq komitétining mudiri.<br />2008-yilning «dunya mehmud kashgheriy yili» bolghanliqidin kashgheriyelik uyghurdinmu bek xoshal bolghan we türkiye jumhuriyiti til-yéziq komitéti bilen béyjing merkiziy milletler uniwérsitéti uyghur til-edebiyat fakultéti birliship, béyjingda, «dunya mehmud kashgheriy yilini qutluqlash xelq'araliq ilmiy muhakime yighini» uyushturush tekliwini otturigha qoyghan jasaret sahibi zat.<br />U ilim sözlesh we béyjingda hemkarliqta échilmaqchi bolghan «dunya mehmud kashgheriy yilini qutluqlash xelq'araliq imiy muhakime yighini»ning konkrét waqit we kün tertiplirini kéngishish muddi'asida, 2008-yili 6-ayning 16-küni béyjinggha yétip kelgenidi.<br /><br /> Shükrü ependining bu qétimliq junggo sepiri bar-yoqi besh künlük waqit bilen chekleklik idi. Shunga béyjinggha yétip keldi-yu, 17-,18-iyun ikki künni serp qilip, udul qeshqer opalgha bérip, mehmud kashgheriy meqberisini ziyaret qildi: u on ming kilométirlap uzaq yolni bésip kélip, pütkül türkiy xelqlerning ortaq bowisi bolghan mehmud kashgheriyning qebrisige gül yapti we uni éhtiram bilen öpti (söydi). 19-iyun rettiki kéngishish ishlirini püttürdi. 20-iyun küni merkizi milletler uniwérsitétide ilim sözlidi.<br /> Bu bir jüme küni, chüshtin kéyin sa'et 2:30 waqti idi. Merkizi milletler uniwérsitéti kutubxana binasining 15-qewitidiki 300 kishilik doklat zali mezkur anatoliye yérim arilidiki türkiye jumhuriyitidin kelgen alimning siyaq-salapitini körüsh we uning ilim karamitidin huzurlinish üchün kelgenler bilen lipmuliq tolghanidi.<br /><br />Shu ariliqta, aptorning quliqigha arqa ret tereptin kelgen mundaq bir kusur-kusur dé'alog kirip qaldi:<br />- hey. Adésh! senmu anglighansen-he, bu türk nochi edemken juma! bir besh künlük ilim sözleshke kélip, ikki künni serp qilip, qeshqerge bérip mehmud kashgheriy qebrisini ziyaret qilip keptu! men'ghu ghuljidin, sen qeshqerlik bolghandikin, pat-pat opalgha chiqip turidighansizle-he, sen nechche qétim ziyaret qilding kashgheriy qebrigahini?<br />Jawab: bir qétimmu chiqip baqmidim dégine!<br />- weley.Y.Y!...Nomus qil, aghinem, nomus qil! mushu yéshingghiche bir qétimmu bérip baqmiding!?...Towa!<br />- xepshük!.. Kusurlashmanglar, angliyalmiduq awu gepni!<br />Dé'alog üzüldi. Burulup qarisam, héliqi qeshqerde yigirme nechche yil yashap turup, mehmud kashgheriy qebrigahini bir qétimmu ziyaret qilip baqmighan qeshqerlik oqughuchi quliqighiche qizirip kétiptu...<br /><br />Ilim sözlesh doklati nahayiti yaxshi keypiyat we yétik ehmiyet bilen ötti.<br />Aldi bilen, shükür xaluk ependi «‹diwanu lughatit türk› we mehmud kashgheriy tetqiqati ‹kashgheriyshunasliq› türkiyede» dégen mawzu astida ilmiy doklat berdi.<br />Doklat shu qeder jelb qilarliq idiki, qelem bilen we qol kompyotéri bilen téz-téz xatire qalduriwatqanlarning qelimi chiqarghan «kitir-kitir» we kompyotéri chiqiriwatqan qobullash sadasidin bashqa, diqqetni chachidighan pisirlashlar mutleq yoq idi.<br />Közitishimche, anglighuchilarni eng tesirlendürgini türklerning shah eser «diwanu lughatit türk»ni qandaq tetqiq qiliwetkenlikidin tola, «diwanu lughatit türk» (türkiy tillar diwani) namliq bu ming yillarning medeniyet yaldamisi bolghan gigant eserning türkiyede tépilish jeryani, neshirge teyyarlinish jeryani we bu jeryanda, türk xelqining jumhur bashqani (zongtung), sedre:zem (bash ministér) din tartip, kona kitablarni saqlighuchi we satquchighiche, teshwiqat qilghuchilardin tartip, tetqiqat qilghuchilarghiche bolghan pütkül jama'et, jem'iyet we toplumning körsetken angliqliqi, estayidilliqi we ularning ilimge, ewladlargha bolghan mislisiz yüksek mes'uliyetchanliqi idi.<br /><br />Ilim sözlesh ayaghlashqanda, yighin ishtirakchiliri orunliridin turup, uzundin uzun'gha alqish yangritip, yiraq yawropa qirghiqi bolghan türkiye jumhuriyitidin kélip, bowimiz mehmudning qebrisini yoqlighan we jasaretlik emeliy pa'aliyiti we parasetlik tirishchanliqi arqiliq, junggoda dunya mehmud kashgheriy yilining qutlimisini yuqiri dolqun'gha kötürgen bu ezimet alimgha chin könglidin rehmet éyttilar...Gül kebi güzel oqughuchi balilirimiz sehnige chiqip, alimgha teshekkür bilen güldestiler we özliri ishligen mehmud kashgheriy xatire maykisi we iznikidin teqdim qildilar.<br />- bunlar benim ichin büyük ödül (bular méning üchün büyük mukapat),- dédi shükrü xaluq ependi maykidiki mehmud kashgheriy resimini we güldestilerni söyüp turup.<br /></span> <br /><br /><span style="color: rgb(255, 0, 0);font-size:180%;" >Mehmud kashgheriy yilidiki<br />opal qebrigah ziyariti</span><br /><br /><br /> <span style="font-size:130%;">2008-yil 7-ayning 25-küni jüme, méning bu kashgheriy yilimda qiriq yilgha tawap bir kündur. Bu küni qeshqerde hawa ochuq, quyash nuri gerdenlerni köydürüp tursimu, salqin shamal erkilitip söyüp turatti. Béyjing merkiziy milletler uniwérsitéti uyghur til-edebiyat fakultéti teripidin uyushturulghan «mehmud kashgheriy yilida, büyük ejdad qebrigahini ziyaret qilish pa'aliyiti» resmiy bashlandi. Sa'et ürümchi waqti toqquzda, qeshqerge méhman oqughuchilirimiz chüshken «sermen méhmansarayi» derwazisi aldida jem bolduq. Qeshqerdiki ataqliq jama'et erbabliridin abdulqeyyum tewekkul ependi qollash yüzisidin shexsen özi alaqiliship hel qilghan chong aptobus bizni élip, opal taman yürüp ketti.<br /> Aptubusimiz toqquzaq nahiyisige yétip kelgende, nahiyilik partkom idarisi aldida saqlap turghan nahiyilik medeniy asar-etqiler bashqurush ornining bashliqi warisjan rehim ependi bizni qarshi aldi. Qolimizdiki alaqe-tonushturush xetlirimizni körgendin kéyin, xas mashinisi bilen bizge yol bashlap aldimizda mangdi. Opal kentige yétip barghanda, kent doxturxanisining bashliqi himit ependi qatarliqlarning qizghin qarshi élishigha muyesser bolduq. Sa'et on yérimlerde, büyük ejdad mehmud kashgheriy qebrigahi baghchisigha éhtiram qedimi bilen kirip kelduq.<br />Retlik qatar bilen kétiwatqan ziyaretchiler sépining aldida, «merkiziy milletler uniwérsitéti uyghur til-edebiyat fakultéti yazliq tetil pa'aliyet etriti» dégen bayraq lepildeytti;<br />Qelblerde bolsa, ming yil mabeynide, pütün dunyadiki ilim ehlining qayilliq tuyghusi ichide eslishi we xatirilishige muyesser bolghan we bu 2008-yilni «dunya mehmud kashgheriy yili» qilghan ulugh uyghur alimi mehmud kashgheriyge bolghan séghinish, telpünüsh we ghururlinish tuyghusi mewj uratti.<br /><br />Qebrigah baghchisi ichidiki toqsan yette pelempey yénidiki hawaliq keng supida, nahiyilik medeniy asar-etiqilerni bashqurush ornining bashliqi warisjan rehim ependi pa'aliyet ehlige mehmud kashgheriy qebrigahi orginining yéqinqi yillardin buyan emeliyleshtürgen xizmetliri we mundin kéyinki pilanliri heqqide méghizliq qilip omumiy chüshenche berdi. Ziyaretchilerning qiziqishliq so'allirigha érinmey, bir-birdin jawab berdi,<br /> Arqidin, toqsan yette pelempeyning üstidiki xasiyetlik «hay-hay térek» köklep turghan cheshme bulaq boyida, lewhe teqdim qilish murasimi ötküzüldi.<br />Murasimda, mezkur ziyaret pa'aliyitining yétekchi oqutquchisi bolmish men abdure'op teklimakaniy «2008-yilning ‹dunya mehmud kashgheriy yili› bolghanliqini chin yürektin qutluqlaymiz» dégen uyghurche xet yézilghan jiger renglik duxawa lewheni ziyaret pa'aliyiti ehlige wakaliten, warisjan ependige teqdim qildim. Hayajanliq qisqa nutqum we warisjan ependining semimiy teshekkuri shu meydandiki yüzlerche ziyaret ehlining qizghin alqishigha muyesser boldi.<br /> Arqidin, büyük bowimiz mehmud kashgheriyning qebrisi tawap qilindi. Mehmud bowimiz yatqan bu ulugh öyge kirgende, oghul-qiz tawap ehli ong qolini yüriki üstige qoyghan, béshi éhtiram bilen igilgen halda, qebrini asta bir aylinip chiqti. Andin, qebrigahning cheshendürgüchi xizmetkari dilnur abdurusul xanim iptixar we söyünüsh tuyghusi urghup turghan süzük we yangraq awazi bilen, büyük ejdad mehmud kashgheriyning ademiy hayati we ilmiy emgekliri toghrisida tonushturma qildi. Bu aliy mektepning toluq kurs we magistér –doktor asprant oqughuchiliri mezkur tonushturmini ashu bashlan'ghuch mektepning yuqiri sinipliri waqtidin bashlap anglap kéliwatqanliqigha qarimay, xuddi tunji qétim anglawatqandek ishtiyaq bilen bérilip anglidi. Yash we güzel ruxsarliq ewladlar bilen tolghan shu andiki bu tupraq béshi bejayiki renggareng güller bilen pürkün'gen gülzarliqni esletse, dilnur xanim bolsa, gülzarliqta xendan urup sayrawatqan shox bulbulni xatirilitetti insan'gha!<br /> Arqidin, ziyaretchiler tilawet öyige kirip, milliy örp-adet boyiche du'a-tilawette boldi. Körgezme öyige kirip, 2005- yildiki memliketlik ilmiy muhakime yighinining tebriklesh pa'aliyiti qatarliq mehmud kashgheriy qebrigahida emeliyleshtürülgen ilmiy pa'aliyetler, shundaqla memliket ichi we sirtidin kelgen dölet erbabliri we ataqliq alimlarning ziyaretliri xatirilen'gen türlük buyumlarni, sowghat-hediyelerni memnuniyet bilen kördi.<br /> Arqidin, uzaqtiki astane, paytext béyjingdin kelgen bu ziyaretchiler qebrigah baghchisidiki türlük ishlar bilen meshghul boliwatqan xizmetchiler, yerlik ahalilar we bashqa jaylardin kelgen ziyaretchiler arisida hemsöhbet we tekshürüshlerde boldi. Andin, qebrigah muziyigha kirip, bu qedimiy zéminning uzaq ötmüshige taliq qézilmilardin teyyarlan'ghan örneklerni zor qiziqish bilen kördi we ilmiy xatiriler yazdi.<br /> Chüshtin kéyin sa'et üchler etrapida, ziyaretchiler heziriti mollam téghining choqqa qismidiki égiz rawaqqa yilanbaghri pelempeyler bilen méngip chiqip, ming yillar mabeynide yashnap kelgen opal oymanliqining mislisiz güzel ruxsarini, büyük bowimiz mehmud kashgheriy tughulup, ösüp chong bolghan bostanliq mehelle-koylarning körkem menzirisini toyumsizliq bilen tamasha qildi.<br /><br />Istirahet ariliqida, mezkur ziyaretchiler kolliktipining yétekchisi bolush salahiyitim bilen, rawaq sehnisini chöridep olturghan ziyaret ehlige ataqliq yazghuchi extem ömer ependining mexsus mushu dunya mehmud kashgheriy yili üchün atap yazghan (emma téxi metbu'atta élan qilinmighan) «baghdad ordisi» mawzuluq hékayisini oqup berdim.<br /> -« mö'minlerning xelipisi her jüme küni chet'el dölet bashliqliri, hökümet bashliqliri we xelq'araliq dangqliq erbab, moysipit alimlarni, töre aqsöngeklerni qobul qilar édi» dep bashlan'ghan bu hékaye shu an tingshighuchilarni özige simaptek ram qiliwaldi. Shu anda, rawaq ichi timtasliqqa chökken bolup, rawaqning péshaywanlirigha qon'ghan qushqach, kepterler yéqimliq sayrash we ünleshliri bilen hékaye oqughuchigha jör bolmaqta idi. Opal'art téghi tereptin esken selkin shamal güzel uyghur tili bilen toyun'ghan bu hékayide teswirlen'gen weqelerning jelbkarliqi bilen qoshulup, tingshighuchilarni uzaq ming yil burunqi baghdad xelipilikining ordisigha élip kirip ketkendek idi.<br />Büyük ejdad mehmud kashgheriyning öz ana tili bolghan uyghur-türk tilining ebediy mewjudluqi üchün körsetken jasariti, wijdanliq alimlargha xas eqil-parasiti we égilmes-sunmas jasariti arqiliq, eyni zaman baghdad xelipisini qayil qilghanliqi teswirlen'gen mezkur hékaye axirlashqanda, tingshighuchilar uzun'gha sozulghan shadiyane alqish yangratti.<br />Jan'gha rahet selkin shamal bu alqish sadasini shu'an pütkül opal oymanliqi ahalisining quliqigha, hetta muqeddes qebrigahta uxlawatqan büyük ejdad mehmud kashgheriyning quliqigha yetküzdi bolghay...<br /><br />Arqidin, égiz rawaqtin asta-asta yürüp, qebrigah baghchisigha chüshtuq. Alte sa'ettin ashqan ziyaret héchkimni héchbir charchatqandek emes idi.<br />Qebrigah baghchisidin ayrilish aldida, hemmimiz renggareng güller arisida égiz qed kötürüp turghan mehmud kashgheriy heykilining aldida retlik tizilip turup, béyjingde her bir ilmiy pa'aliyet ötküzgende hemishe oquydighan héliqi «nammuqam marshi» ni yüksek awazda uquduq:<br /><br />Rak, chebbeyat, segah, chehargah,<br />Penjgah, öz'hal, ejem, oshshaq;<br />Bayat, newa, mushawerek, iraq,<br />Uyghurning muqami jahanda yangraq.<br /><br />Neqrat:<br />Muqamlar marshimiz, muqamdur bayraq,<br />Uyghurning muqami jahanda yangraq!<br />Yangraq, yangraq, yangraq!...<br /><br />Marshning jenggiwar ahangliq yangraq sadasi uzaq-uzaqlargha ketti. Ziyaretchiler puxadin chiqqandek bolup, bir-birini mubarekleshti. Bu arqiliq, ular özlirining bügünki bu qebrigah ziyaritidin pütmes-tügimes küch alghanliqini we mundin kéyinki hayatlirini büyük ejdad mehmud kashgheriydek ilmiy emgek bilen ötküzüshke bel baghlighanliqlirini ipadilidi goya.<br /> Sa'et besh yérimlar bolghanda, bu pa'aliyetke bashtin-axir köngül bölüp kéliwatqan toqquzaq nahiyilik partkomning mu'awin shujisi musajan ömer ependi kélip, mezkur ziyaretchiler kolliktipimizni qobul qildi. Arqidinla, u qebrigah baghchisining gherbiy jenub teripidiki ormanliq ichige jaylashqan «newroz bulaq» béshigha keng dastixan sélip, ziyaretchiler üchün xas meshrep ötküzüp berdi. Meshrebte, xushpuraq ze'firan chaylar ichildi; Bir-biridin lezzetlik qoghun-tawuzlar pichildi.<br />Hemmidin peyz bolghini, yash muzikant muhemmet'eli ependi duttar bilen orunlighan «ziyaret qilghili keldim», «kimning bar ashundaq alimi qéni, pexirlen dunyagha mehmud wetini» qatarliq neq öz yéride we del öz möritide terennum qilin'ghan naxshilarning séhriy küchi ziyaretchilerni – hemmimizni mestxush qiliwetti....</span> <br /><br /><br /><span style="color: rgb(255, 0, 0);font-size:180%;" >Mehmud kashgheriy qebrisining<br />ikkinchi yopuqi</span><br /><br /><br /><span style="font-size:130%;">Dunya mehmud kashgheriy yili munasiwiti bilen opalda élip barghan mezkur xas ziyaret jeryanida, qebrigah xizmetchiliri bilen sirdashtuq we ilmiy söhbette bolduq, söhbet arisida, men ular otturigha qoyghan mehmud kashgheriy qebrisining yopuqini yéngilap almashturushning zörüriyiti heqqidiki pikir-telepni tolimu orunluq hés qildim.<br />Chünki, mehmud kashgheriy qebrisining shu taptiki yopuqi 1985-yili, qebrigah rémont qilin'ghan chaghda yépilghaniken. Yigirme üch yilliq tarixqa ige bu yopuq xélila konirap ketkenidi. Uning üstige, yopuqning bash teripige yézilghan «mehmod qeshqiri» dégen isimmu imlasizliqtin jezmen toghrilashni telep qilipla turatti.<br />Shunga, men munasiwetlik organlarning mesliheti we izin-ijaziti bilen yéngi yopuq hazirlash wezipisini öz üstümge aldim.<br />Netijide, aldi bilen, rehberlerdin toquzaq nahiyilik radi'o-téléwiziye idarisining sékirtari sabirjan qadir, nahiyilik qedimiy asar-etiqilerni bashqurush bashqarmisining bashliqi warisjan rehim qatarliqlarning hemrahliqida 7-awghust penjshenbe küni, opalgha bérip, mehmud kashgheriy qebrigahini shu yilliq ikkinchi qétim ziyaret qilip, qebrini métirlap-ölchep, yéngi yopuq hazirlashqa tutunduq. Arqidin, qeshqerdiki tijaretchi we tikimchi buraderlirimning xalisane yardimi bilen, yéshil duxawidin yéngi yopuq hazirlap, 2008-yili 8-ayning 13-küni, addiy murasim bilen, büyük bowimiz mehmud kashgheriyning qebrisi üstige yaptuq.<br />Bu yéngi yopuqning aldi yüzige:<br />«mehmud kashgheriy (1105-1008) qebrisi» dep,<br />Arqa yüzige bolsa,<br />«2008 dunya mehmud kashgheriy yili munasiwiti bilen ushbu yopuq yépildi»<br />Dep yézilghan boldiki, mubarek bolsun we tekrar qutluq bolsun!<br /><br />X x x x<br /><br /> Shundaq, hemme qérindashlar qatarida, kashgheriy yili méning üchün, hemishemlik hayajan ata qilip turidighan, ehmiyetlik ilmiy pa'aliyetler bilen toyun'ghan qutluq bir yil boldi. Ashu yil béshidiki newroz axshimi «kashgheriy yili bu pexirlen, uyghur!» mawzuluq nesrimni cheksiz iptixarliq ichide, yüksek intonatsiye bilen dékilimatsiye qilghinimdin buyan, yürikimning eng chongqur qatlimidin uyghur kelimilirining durdaniliri ashu qutluq yilning terip-tewsipi üchün urghupla keldi. Men u durdanilardin püttüm bir naxsha. Bu- kashgheriy yilimgha- bizning kashgheriy yilimizgha atalghan naxsha. Ümidim, bu naxshamgha qérindashlirimning hemmisi jör bolup baqsa; Kashgheriy bowimizgha telpün'gen péti ilim-pen déngizida méning bilen barawer aqsa.<br /></span><br /><br /><span style="color: rgb(255, 0, 0);font-size:180%;" >Kashgheriy yili</span><br /><br /><br /><span style="font-size:130%;"><span style="color: rgb(0, 102, 0);">(naxsha tékisti)</span><br /><br /><br />Opal art téghidin balqighanda kün,<br />Nur imip illidi uyghur zémini.<br />Chillidi alemge irpan xorizi:<br />«kashgherlik mehmud bu-ilimning piri!»<br /><br />Esirler qoynida sinaldi «diwan»,<br />Alemni söydürdi uning qimmiti.<br />Ming yillar ötüpmu untulmidi héch,<br />Möjize yaratqan alim himmiti.<br /><br />Shunglashqa ikki ming sekkizinchi yil,<br />Ataldi dep «mehmud kashgheriy yili».<br />Dunyawi sharapet küldürdi elni,<br />Yashnidi shadliqtin uyghurning dili.<br /><br />Ming yilgha qut! yene ming yilgha pilan,<br />Kömülmes ejdadning hidayet izi.<br />Ilim-pen mesh'ili qollarda égiz,<br />Ewladlar bestide nusret jilwisi.<br /><br />Neqrat:<br />Kashgheriy wetenning abide téshi,<br />Mehmud bar uyghurning menggü tik béshi!<br /><br /><br />2008-yil 30-sintebir, béyjing.<br /><span style="color: rgb(255, 0, 0);">****************************</span></span><br /><br /><br /></span>uzunjahanhttp://www.blogger.com/profile/16968663042240190902noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-7183981134978492760.post-6950870787413963492009-02-01T20:30:00.005+08:002009-02-24T16:45:01.826+08:00Mehmud kashgheriy - muherrirlerning ustazi<a onblur="try {parent.deselectBloggerImageGracefully();} catch(e) {}" href="http://photos3.hi5.com/0007/834/458/jFUgDS834458-02.jpg"><img style="margin: 0px auto 10px; display: block; text-align: center; cursor: pointer; width: 406px; height: 267px;" src="http://photos3.hi5.com/0007/834/458/jFUgDS834458-02.jpg" alt="" border="0" /></a><br /><br /><span class="fullpost"><br /><br /><div style="text-align: center;"><br /><span style="color: rgb(0, 102, 0);font-size:180%;" >Mehmud kashgheriy - muherrirlerning ustazi</span><br /><br /><br /><span style="color: rgb(0, 0, 153);font-size:180%;" >Muhemmed shawudun</span><br /><br /><br /><span style="font-size:130%;"><span style="color: rgb(255, 0, 0);">— mehmud qeshqeri tughulghanliqining 1000 yilliqi munasiwiti bilen</span><br /><br /></span><div style="text-align: left;"><span style="font-size:130%;"><br />Tehrirlik xizmiti bir xil meniwiy ishlepchiqirish pa'aliyiti. U tarixtin buyan insaniyetning pen–medeniyitini toplash, dawamlashturush we jari qildurush, saqlash, tarqitish jehette intayin muhim rol oynap keldi. Shundaq déyish kérekki, insaniyet pen–medeniyitining bügünki tereqqiyati tehrirlik pa'aliyitidin, muherrirning japaliq, inchike, ijadiy emgikidin ayrilmaydu.<br /><br />Junggo qedimki medeniyetlik dölet. Junggoning tarixiy medeniyitini toplash, tarqitish, dawamlashturush we jari qildurushta muherrirler intayin muhim rol oynighan.<br />Qedimki junggo medeniyitining nechche ming yilliq judun–chapqun, jeng–yéghiliqlar, sulale almishishlargha qarimay medeniyet xaraktirining izchilliqini saqlap kelginining sewebi nede?<br />Bu heqte alimlarning qarashliri her xil.<br />Beziler «‹jughrapiyewiy muhit hel qilghuch nezeriyisi› boyiche, junggoning gherbiy égiz tagh, qumluqlar bilen, sherq teripi cheksiz déngiz–okyan bilen oralghan bir xil musteqil békinme muhitta bolghanliqi üchün bu medeniyet saqlinip qalghan» dep qarisa,<br />Beziler «‹yéza–qishlaq igiliki nezeriyisi› boyiche, junggo uzaqtin buyan özini özi teminleydighan ushshaq déhqan igiliki bilen shughullinip, özini özi tengshesh we ichki uyushush küchige tayinip medeniyetning izchilliqini saqlap keldi» dep qaraydu.<br />Bezi alimlar «junggo medeniyitini tekshürüshte junggoning üzülmey kéliwatqan tarix, medeniyitige a'it nurghun kitablarning barliqigha nezer salmay bolmaydu, bu kitablar junggo medeniyitining öchmes xatiriliri. Ular sulale almishishlar, jeng–yéghiliqlar tüpeyli üzülüp qalmay junggo medeniyitining izchilliqi we muqimliqini saqlap we ilgiri sürüp kelgen, bu izchilliq elwette muherrirlerge tayinip saqlan'ghan» dep qaraydu.<br /><br />Démisimu, xelqning idiye, medeniyet, ilim–pen jehette insaniyetke qoshqan tarixiy töhpilirining héchqaysisi kitab–bitiksiz tarqalghan emes.<br />Élimizning lungshen medeniyitige a'it 16 köz qoyulghan pal söngiki, yin, shang sulalilirige a'it köpligen chighinaq–taghaq yéziqliri we kéyinki bambuk pütük, tarsha, shayi pütüklerdin metbe'e buyumlirigha qeder hemmisi muhim medeniyet tarqitish we toplash qorali bolup keldi.<br />«palname» - jü xanini kütküchi emeldarlar, xan salnamichiliri, nezir–chiragh bégi qatarliq medeniyet, din emeldarlirining ordining yarliq we nesihetlirini, tarixtin buyan salnamichi–pütükchiler toplap saqlighan muhim höjjetlerni, jü dewrining qa'ide–yosun, neghme–nawa tüzümi boyiche üzlüksiz toplighan, tüzgen, toluqlighan yaki arxip qilip saqlighan nersilerni pütük qilip yighqanliqining netijisidur. Bular hazir qarimaqqa tolimu addiy tehrirlik emgiki bolup körünidu. Lékin bu tewerrük miraslar ashu muherrirler emgikining xasiyitidin ewladtin–ewladqa yétip keldi. Nurghun kishining toluqlap tüzüshi bilen buning bir qisimliri «palname», «junggoning qedimki zaman qissiliri» qatarliq kitab qilinip, kungzichilar telimatining iptida'iy asasi bolup qaldi. Nawada muherrirning emgiki bolmighan bolsa, «palname» bilen junggoning qedimki tarixiy höjjetliri, weqeliri xatirilen'gen eserler toplimi «junggoning qedimki zaman qissiliri» ewladtin–ewladqa yétip kelmigen bolatti.<br /><br />Sherqiy jü sulalisining kéyinki dewride ötken kung chyu (miladidin burunqi 551–479–yil) junggoning tehrirlik tarixida nam–nishani saqlinip qalghan tunji muherrir. U qedimki höjjet–wesiqilerni retligen we izahlighan; Alte tepsirni tüzgen we üch ewladqiche qedimki kitablarni saqlighan. Oqutush we derslik tüzüsh arqiliq kungzichilar ilmi éqimini yaratqan. Yin, jü sulaliliri dewrining medeniyet méwilirini üzlüksiz yekünlep, kungzichilar telimatini junggoning fé'odalliq medeniyitining asasi gewdisige aylandurghan. Uning sözliri we ish–emeliy xatirilen'gen «muhakime we bayan»ni uning shagirtliri, uruq–ewladliri tüzgen. «lüy büwéy yilnamisi»mu 3000 kishining körgen–anglighanlirini toplap retlesh asasida tüzülgen. Bu yilname muherrirning emgiki bilen toplan'ghan, saqlan'ghan we tarqalghan.<br /><br />Gherbte kungzidin 167 yil kéyin tughulghan aristotil miladidin burunqi 4 – esirde dunya boyiche eng katta alim bolup tonulghan. Uning telimati hazirghiche ilim ixlasmenlirini ilhamlandurup kelmekte. Lékin uning eserlirining tolisi yoqilip ketken. Hazir saqlinip qalghan 47 xil esirini andironiko miladidin burunqi 60 – yili, yeni aristotil alemdin ötüp 280 yildin kéyin tüzüp élan qilghan. Eger bu eserlerni andironiko retlep tüzmigen bolsa, aristotilning qimmetlik eserliri, insaniyetning bu tengdashsiz göhiri yoqilip kétip, uning telimati kéyinki ewladlargha yétip kélelmigen, aristotilning naminimu bügünki künde héchkim bilmigen bolatti. Bu insaniyet medeniyiti üchün nahayiti zor yoqitish bolmasmidi?!<br /><br />Qedimki kroran miladining aldi–keynide qedimki yipek yolidiki intayin güllen'gen muhim dölet bolghan. Lékin uningdin kitabta xatirilen'gen nersilerdin bashqa héchqandaq izna qalmighan. 20– esirning bashlirida ékspéditsiyichiler kitabtiki xatirilerge asasen axiri krorenning xarabisini tapqan. Shuning bilen kroran we «kroran güzili» - insaniyet dunyasigha yéngibashtin tonulghan.<br />Mana bular kitab tüzgüchiler, muherrirlerning töhpisi. Insaniyetning eqil–parasiti, idiye, medeniyiti we pen–téxnika muweppeqiyetliri kitab xezinisidila saqlinip, tarqilip, insaniyetning ortaq bayliqigha aylan'ghan. Padishah ordisi, xezinisi saqlap qalalmighan qimmetlik bayliqni kitabla saqlap qalghan, ewladlarning qoligha aman–ésen yetküzgen.<br />Tehrirlik pa'aliyiti insaniyetning mushu bilim we tejribilirini saqlap tarqitishta nahayiti katta rol oynighan.<br /><br />11 – esirde ötken büyük alim mehmud kashgheriy yazghan «türkiy tillar diwani»gha 7500 din artuq sözlem kirgüzülgendin tashqiri 242 edebiy parche, 200 din artuq hékmetlik söz kirgüzülgen.<br />Mehmud kashgheriy «türkiy tillar diwani»da bu heqte: «men bu kitabni hékmetlik sözler, sej'iler, maqal – temsiller, béyit – qoshaqlar, rejezler we nesiri parchilar bilen bézep, mexsus élipbe tertipi boyiche tüzüp chiqtim» deydu («türkiy tillar diwani» 16–bet).<br /><br />«türkiy tillar diwani»gha kirgüzülgen edebiy parchilar mezmun we shekil jehettin töt chong türkümge bölünidu.<br />Birinchi, dastanlar, yeni tangghutlar bilen bolghan jengler, qebililer ara toqunushlar, diniy munasiwet tüpeylidin musulman bolghan «türk»lerning uyghur - «tat»largha qarshi yürüshliri, türkeshler we yabaqular bilen bolghan urush, jümlidin toqquz uyghur qebililer ittipaqidiki chong qebililerning öz–ara jeng–jédelliri heqqidiki dastanlardin parchilar;<br />Ikkinchi, mersiyiler;<br />Üchinchi, maqal-temsiller we hikmetlik sözler<br />Tötinchi, qoshaqlar; Yeni muhebbet we emgek, tebi'et teswirliri, tughulghan el–yurtning menziriliri toghrisidiki qoshaqlar (bundaq qoshaqlarning beziliri nahayiti yiraq ötmüshni eslitidu). Mehmud kashgheriy bu edebiy parchilar we hékmetlik sözlerni toplap, retlep, xatirilep «türkiy tillar diwani»gha kirgüzmigen bolsa, biz 10–12–esirlerde ötken qaraxanilarning güllen'gen iqtisadi we yüksek medeniy hayatining mehsuli bolghan bu eser we uningdiki yüksek ilmiy we bedi'iy qimmetke ige eqil durdaniliridin mehrum qalghan bolattuq. Ene shularni toplap kitab qilip tüzüp, uni ewladlargha qaldrushta mehmud kashgheriy bowimiz aliyjanab muherrirning rolini oynighan. Muherrirning muhim roli bolghan medeniyet, ilim – pen bilimlirini toplash we tarqitishtin éytqanda, mehmud kashgheriyni katta muherrir déyishke tamamen heqliqmiz.<br /><br />Mehmud kashgheriy «türkiy tillar diwani»ning axirida mundaq dep eskertken:<br />«kitab 464 – yili jamadil ewwelning bashlirida yézilishqa bashlap, töt qétim tüzitilip we tehrir qilinip, 466 – yili jamadil axirining 10 – küni düshenbe tamam boldi»<br />Mehmud kashgheriyning bu sözi yuqiriqi hökümimizni téximu toluq ispatlaydu.<br />Aptor nurghun qimmetlik matériyallarni toplash bilenla cheklinip qalmay tüzitish, tehrirlep pishshqilashtin ibaret tehrirlikning asasi telipini, muherrirning asasliq shertini toluq orundighan. Eser üstide japaliq, inchike, ijadiy ishligen.<br />Aptor bu heqte «men ishni yéniklitish we kitabni ixcham qilish üchün, bu eserni mendin burun héchkim ishletmigen we héchkimge melum bolmighan alahide bir tertipte tüzüp chiqtim» deydu.<br />Méningche, bizge hazirghiche melum bolghan muherrirlerning ichide mehmud kashgheri eng aldinqisi. Shunga biz mehmud kashgherini iptixar ichide uyghur muherrirlerning bowisi–piri, dep atashqa tamanen heqliqmiz.<br /><br />Biz bowimiz mehmud kashgheriyning harmay–talmay üzlüksiz izdinish, qana'etlenmeslik, yéngiliq yaritish, xelqqe, ilim–pen'ge sadiq bolushtek aliyjanab rohi we pezilitini öginip, yaxshi en'enisige warisliq qilip, medeniyet, ilim–pen bilimlirini toplash we tarqitish rolimizni téximu yaxshi jari qildurushqa tirishishimiz lazim.<br /><br /><span style="color: rgb(255, 0, 0);">2009-01-12 «shinjang géziti»</span><br /><span style="color: rgb(255, 0, 0);">******************************</span></span> <br /><br /></div></div></span>uzunjahanhttp://www.blogger.com/profile/16968663042240190902noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-7183981134978492760.post-53543328768098559962009-01-27T01:21:00.016+08:002009-01-27T02:40:09.522+08:00«Mahmud Kashghari» romanining turkcesi<a onblur="try {parent.deselectBloggerImageGracefully();} catch(e) {}" href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhWKyp3BJtYjddVOd2fqfg_ejBGqAQBa_kTVLdJHNU86b8D4P5w_VzM9nh_PbWE-1pRllWwXemYLVh_WXQduZ2fvXVx4pfKsptqu5EWffd4D-3q_InPTn9yn_3Sf7Ze4SvGDPHew_u-Jgw/s1600-h/kasgarli_mahmud.jpg"><img style="margin: 0pt 10px 10px 0pt; float: left; cursor: pointer; width: 196px; height: 300px;" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhWKyp3BJtYjddVOd2fqfg_ejBGqAQBa_kTVLdJHNU86b8D4P5w_VzM9nh_PbWE-1pRllWwXemYLVh_WXQduZ2fvXVx4pfKsptqu5EWffd4D-3q_InPTn9yn_3Sf7Ze4SvGDPHew_u-Jgw/s320/kasgarli_mahmud.jpg" alt="" id="BLOGGER_PHOTO_ID_5295657687424924770" border="0" /></a><br /><span class="fullpost"><span style="color: rgb(0, 102, 0);font-size:180%;" ><br /><br />KAŞGARLI MAHMUT</span><br /><br /><br /><span style="color: rgb(0, 0, 153);font-size:130%;" >yazghuci: Ferhat Ciylan,<br />çeviren: Zeynure Öztürk,<br />roman, Kaknüs Yayınları, 512 sayfa<br />Baskı :2006-İSTANBUL</span><br /><br /><br /><br /><br /><br /><a onblur="try {parent.deselectBloggerImageGracefully();} catch(e) {}" href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhganlPjHi0AbY16n7r2CipMv0QwBVsZH6Cnb8WEuyclEClhyUYd1gxwSTdD8u-FbISNdjQveit7MMHJErjDj1yK7qMnVFT0H5_dD9h3LPCtfd2WXZb_Gf-3RE_e4bHcRMnhOfME-yXTGI/s1600-h/%D8%B2%DB%95%D9%8A%D9%86%DB%95%D9%BE.jpg"><img style="margin: 0px auto 10px; display: block; text-align: center; cursor: pointer; width: 320px; height: 240px;" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhganlPjHi0AbY16n7r2CipMv0QwBVsZH6Cnb8WEuyclEClhyUYd1gxwSTdD8u-FbISNdjQveit7MMHJErjDj1yK7qMnVFT0H5_dD9h3LPCtfd2WXZb_Gf-3RE_e4bHcRMnhOfME-yXTGI/s320/%D8%B2%DB%95%D9%8A%D9%86%DB%95%D9%BE.jpg" alt="" id="BLOGGER_PHOTO_ID_5295658682097723458" border="0" /></a><span style="color: rgb(0, 0, 153);"><br />«Mahmud Kashghariy» namliq Uyghurche romanni Türk tiligha terjime qilghan terjiman we ataghliq shaire Zeynure Öztürk xanim Prof.Dr.Abduraop Teklimakani we Dr.Haji Kutluk Kadiri bilen bille Turkiyede(2008-yil)</span><br /><br /><br />Kaşgarlı Mahmut bilinen ilk Türk dili araştırmacısıdır. Kendisinden önce yaptıklarının benzerleri olmamakla birlikte Türk dili sözlüğünün yaratıcısıdır. Bu çalışmasıyla ilk dilbilgisi kurallarını da ortaya koymuştur. Yüzyıllar sonra Kaşgarlı Mahmut'un hemşehrisi Ferhat Ciylan onun hayatını bir roman hâlinde kaleme aldı. 'Kaşgarlı Mahmut', Türkçenin ilk âliminin gerçek yaşamöyküsünü anlatıyor. Eseri kadar yaşamöyküsü de ilginç olan Kaşgarlı Mahmut, ailesinin uğradığı toplu suikast sonucunda anavatanından uzaklaştı. Yıllar boyu Türk topraklarında gezip bilgi topladı. Melikşah'ın zevcesine hayranlığını gizlemeyip ona şiirler yazdı. Eserini halifeye verdikten sonra memleketine dönüp öğrencilerin eğitimine devam etmesine katkıda bulundu. Kitap sadece Türk diline yaptığı katkılar açısından değil, Kaşgarlı'nın kişilğinin tanınması açısından da önem taşıyor.<br /><br /><br /><span style="color: rgb(0, 102, 0);font-size:180%;" >yazghuci Ferhat Ciylan</span><br /><br /><br />8 Ağustos 1945 yılında Gulca şehrinde bir memur ailesinin oğlu olarak dünyaya geldi. 1954'ten 1964'e kadar Gulca ve Ürümçi şehirlerindeki Rus okullarında okudu. 1961 yılından 1966 yılma kadar Ürümçi'de Uygurca eğitimle ortaokulu ve liseyi okudu. «Kültür İhtilâli» zamanında «solcu» akımın haksızlığına uğrayıp çakıl taşı ve ahşap işlerinde işçilik yaptı. «Dört kişilik çete» yıkıldıktan sonra bir süre ilkokulda sözleşmeli öğretmen olarak çalıştı. Bu süre içinde yayınevlerinde sözleşmeli tashih çalışmaları yaptı.<br /><br />1979'dan itibaren uyhgur aptonom rayon Sosyal Bilimler Akademisi Dil Araştırmacılığı Enstitüsü'nde önceleri Rusça tercüman olarak, daha sonra ise Tercüme Materyal Bölümü Müdür Yardımcısı olarak çalıştı.<br />1991 yılında Uygur Dili Araştırmacılık Bölümü'nün müdürlüğünü yaptı.<br />1994 yılı ocak ayından itibaren Dil Araştırmaları Enstitüsü'nde müdür yardımcısı olarak çalıştı.<br />Ferhat Ciylan 1966 yılında «Para», «Altın Çağındaki Düğün» gibi hikâyelerini yazarak halk arasında itibar kazanıp dikkat çekti. N.A. Baskakov'un «Türkî Diller» ismindeki eserini, «Graf Monte Cristo» adlı meşhur romanını, dil araştırmacılığına ait bir kısım ilmî makale ve hikâyeyi Rusça'dan tercüme etti.<br /><br />Ciylan, Çin-Türkî Diller Araştırmacılığı Cemiyeti'nin, Çin Azınlık Yazarları İlmî Cemiyeti'nin, uyhgur aptonom rayon Yazarlar Cemiyeti'nin ve uyhgur aptonom rayon Yabancı Diller Tercümanlar Cemiyeti'nin üyesidir.<br /><br /><span style="color: rgb(255, 0, 0);">***************************<br /><br /></span></span>uzunjahanhttp://www.blogger.com/profile/16968663042240190902noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-7183981134978492760.post-1511616390537355782009-01-27T01:05:00.004+08:002009-01-27T01:14:27.604+08:00uyghur Kültür tarixida mahmud kashghariyToluq Teksti<br /><span class="fullpost"><br /><br /><br /><div style="text-align: center;"><br /><span style="color: rgb(255, 0, 0);font-size:180%;" >19- 20- Asırlardaki<br /><br />Uygur Kültür Tarihinde Kaşgarlı Mahmud</span><br /><br /><br /><span style="color: rgb(0, 0, 153);font-size:180%;" >Gayretcan OSMAN</span></div><br /><br /><br />Büyük düşünür ve şair Yusup Has Hacip şöyle diyor: “Âlimlerin ilmi, halkın yolunu aydınlatır, onları pek çok sev ve onlardan hürmetle bahset. Senin için lâzım olan onların ilmidir; onlar insanlara yol göstererek doğruluğa sevk eder. Onların ilmi, halk için bir meş’ale oldu; geceleyin meş’ale yanarsa, insanlar yolu şaşırmazlar.”[1]<br /><br />Büyük adamlara saygı göstermek, bilginleri anmak ve eserlerini korumak, istinsah etmek, hikmetli sözlerini okumak ve üzerinde fikir yürütmek, adına türbe ve anıtkabir yapıp her zaman ziyaret etmek, bu suretle yeni nesiller yetiştirmek Uygur Türklerinin geleneksel bir yaşam tarzıdır.<br /><br />Kaşgarlı Mahmut, XI. yüzyılda yaşayan büyük Türk dilcisidir. O, Divanü Lügati't- Türk adlı eseriyle tanınmıştır. Uygurların, Kaşgarlı Mahmut’un doğum yeri olan Kaşgar’a bağlı Opal kasabasının Azik köyünde yer alan çok hoş manzaralı “Noruz Bulak” yanındaki tepelik bir alanda türbesini yaparak 1000 senedir onu ziyaret etmekte olmaları, yukarıda bahsettiğimiz fikrin açık bir delilidir.[2]<br />Uygurların yakın tarihinde yaşayan birçok bilim ve irfan sever insanları, çeşitli yollar ile Kaşgarlı Mahmut’u anmış ve ona saygı göstermiştir. Bunlar, Kaşgarlı ile iftihar etmiş, eseri hakkında mesaj vermiş ve bu büyük bilim adamının adının son nesillere ulaşması için büyük çaba harcamıştır.<br /><br />Aşağıda XIX. ve XX. asırlarda yaşayan Uygur aydınlarının ve yabancı müelliflerin Kaşgarlı Mahmud hakkında verdiği bilgileri göstereceğiz:<br /><br />1. Kaşgarlı Mahmud’un türbesi hakkında özel bir tezkere yazılmıştır. Aynı tezkerenin esas muhtevası, kimileri tarafından ezberlenmiştir. Bildiğimiz ilk tezkerelerden birini Kaşgarlı tarihçi Abdul-Alı, “Tezkere-i Hazreti Mollam” adı altında 1791’de yazmıştır.[3] Bu gibi tezkereler günümüze kadar halk arasında saklanmıştır.<br /><br />2. Kaşgarlı Mahmut’un türbesi, “Hazreti Mollam” adıyla maruf olmuştur. Burası bilginlerin, ilim peşinden koşanların sık sık toplanıp ziyaret ettikleri, ateş gecesi ve bilimsel konuşmalar düzenledikleri bir yer haline gelmiştir. Böyle bir durumun ne zamandan itibaren yaygın bir hale geldiği hakkında elimizde yazılı malzemeler bulunmamasına rağmen, aynı vaziyetin XX. yüzyılın 50’li yıllarına kadar devam ettiğini gören kimseler ve müşahitler vardır.<br /><br />3. Muhammed Sadik Kaşgarî (1725-1849), Mesnevi Şirip adlı kitabın cildi üstüne hicri 1252’de (1836-1837) bir “Hediyename” yazmış ve aynı kitabı Kaşgar Opal’de bulunan “Hazreti Mollam” türbesine vakfetmiştir. Üzerinde şöyle yazılmıştır: “Hicri 1252’de yani Sığır yılı 14. Recep günü, şeriatı temel yapmış olan Kaşgar Mahkemesinin kadısı olan ben Molla Sadik Alam Ala Ahunoğlu şu hususta bir hüccet verip mühürledim ki, ben bu sene 114 yaşındayım. Bedenim henüz sağlamken; ilme karşı hislerim, sevgilerim ve erdemli davranışlarım ile aydınlığın kaynağını oluşturan, muhtevası sadece ilim zihniyeti ile hazırlanmış, altı defterden müteşekkil olup sayfaları itinalı ve güzel bir biçimde yazılan, paha biçilmez ve altın para ile satın alınmış varlığım sayılan Mesnevi Şirip adlı bu kitabımı Kaşgar’ın Opal bölgesinde dağ yamaçlarında bulunan “Arık Bulak” yanına gömülmüş Hazret Mevlam, dinin güneşi, Hüseyinoğlu, kalem sahibi Kaşgarlı Mahmut’un türbesine mutlak vakıf ve ebedî olarak armağan ettim”.[4] O sırada, Kaşgar’ın ünlü ve büyük şahsiyetlerinden müderris, din adamı Nazar Ahunum, Başkatib Molla Abdulrahim Nizari, Noruzahun Katib, Turduşahun Katib, Turdi Şeyh Ahunum, Molla Gocilak ve Zeydin Kurulbegi gibi adamlar da müşahit olarak aynı hüccet üstüne mühürlerini basmıştır.[5] Bu kitap, Kaşgar büyüklerinden Kutluk Şavki huzurunda uzun süre saklandıktan sonra oğlu Amir Hüseyin Kadı Ahunum’un eline geçmiştir ve 1983’de halk hükümetine teslim edilmiştir. Bu tarihten sonra Urumçi’de Şincan Sosyal Bilimler Akademisi El Yazmalar Bölümü’nde saklanmaktadır. Kısaca, cildi üzerine hediyename yazılan bu kitabı, Uygur aydınları elden ele geçirip okumuştur.<br /><br />4. Abdulrahim Nizari, Turduş Ahun Garibi ve Ahmet Ziyaî gibi şairler, “Hazreti Mollam”ı ziyaret ederken ona atfedilen şiirler yazmıştır.<br />Abdulrahim Nizari (1767?-1850?) Kaşgar medreselerinde müderris olmuştur. Şair bir defa “Hazreti Mollam” türbesine ziyarete giderken şöyle bir şiir yazmıştır:<br /><br />Yene hazreti şeyh hebibi Ecem,<br />Ki kayrağıda kılmış vücudu edem.<br />Opalda yatmış Hazreti mevla,<br />Ki molla demiş her bir zeipu kevi.<br />Yene hem azizi imamlar diban,<br />Diyarı Opal’de olmuştur ayan,<br />Yene yeri paki azizan durur,<br />Bunlar menzili kum şehidan durur.<br />Ki Seyd Calalleddin Ali Necad,<br />Bunlar yeri paki aslı Bağdad.[6]<br /><br />Turduş Ahun Garibi (1802-1862?) Kaşgar’da yaşayan ünlü şairlerdendir. Kitab--ı Garib gibi birkaç dev eseri vardır. Şair, Muhammed Sadik Kaşgari’nin Kaşgarlı Mahmut türbesine kitap vakfetmesine şâhit olanlardandır. O, sık sık “Hazreti Mollam” türbesini ziyaret etmek için gitmiştir ve türbenin kapısına şu mısraları yazmıştır:<br /><br />Ümüd birle gelmişim dergahına padişahim dat,<br />Bu bekru-zari birle arz kıldım, kılmağıl berbat.<br /><br />Şair, bu şiirin altına “1252, Molla Turduş asi Kaşgari” diye imza atmıştır.[7]<br />1839-1840 tarihinde yazılan bu mesneviyi, 1940’lı yıllarında “Rabiya ve Saiddin” operasını yazmak isteğinde bulunan şair Ahmet Ziyaî, eseri için malzeme toplamak amacıyla “Hazreti Mollam”ı ziyaret ederken görmüştür.. Şair, 1980’li yıllarında aynı operayı temel alarak yazdığı Rabiya ve Saiddin adlı destanında bu ziyareti şöyle bir şiirle anmıştır:<br /><br />Büyük bilgin Mahmut Kaşgari’yi,<br />Bu yüce insanın gömüldüğü yeri.<br />Her zaman seçtiği bir seyirgahı,<br />Zannetmiş o yeri ilmin bargahı.<br />Bu destanın yazıldığı o esnada ben,<br />Bir görmek için düştüm oraya,<br />Ziyaret amacıyla gittim Opal’e.<br />Gözüm daldı orada kapı tahtası üstüne,<br />Her tarafına pek çok mektup yazılmış,<br />Bazıları sağlam, bazıları bozulmuş.<br />Kapı tahtası üstünde şu yazıyı da gördüm.<br />Şöyle ki bu Garibi’nin eliyle yazılmış.<br />Silinmemiş o şiir sağlam kalmış,<br />Garibi’nin yazmasının aslı kaalmış.[8]<br /><br />Bundan başka Şemseddin Damollam ile Kutluk Şavki de şiirlerinde Kaşgarlı Mahmut’tan bahsetmiştir.<br /><br />Şemseddin Damollam (1874-1933) Kaşgar’ın ünlü müderrislerindendir. Din adamı ve şairdir. O, aşağı yukarı 20. yüz yılın başlarında Satuk Bugrahan türbesini ziyaret ederken onun yanında bulunan Çahar Bağ’da gömülen şair Mahmud Hakim Bey’in (1818-1902) mezarını da ziyaret etmiş ve kabrinin üstüne şöyle bir parça şiir yazmıştır:<br /><br />Sani Mahmut Kaşgari’nın yurdu Atuş meşhedi,<br />Babası Mirahmadı Sultan Satuk şeyhiydi.<br />İyi izler bırakti öldü acep ol rahmeti,<br />Dine ve kavme hizmetinden dilerim ona cenneti. [9]<br /><br />Demek ki, Kaşgarlı Mahmut hakkında iyice bir bilgi edinmiş olan Şamseddin Damollam, devrinin tanınmış bilgini ve şairi sayılan Mahmud Hakim Bey’e büyük bir saygı göstermiş ve “İkinci Kaşgarlı Mahmut” olarak değerlendirmiştir.<br /><br />Kutluk Şavki (1876-1937) Kaşgar’da yetişmiş bilim sever bir zattır. O, tahsilini; Kaşgar medreselerinde, Kahire’de, İstanbul’da ve Moskova’da yapmıştır. Kaşgarlı Mahmut’u iyi öğrenen ve şuurlu bilginlerden olan Kutluk Şavki, XX. yüzyılın başlarında yazdığı “Kaşgar” adlı bir şiirinde şunları yazmıştır:<br /><br />Küçümseme Kaşgar’ı , bu yerde merdanlar gömülmüş,<br />Hazreti Sultan Satuk Bugra Hanlar gömülmüş.<br />Halk için can verip, düşman ile savaşmış,<br />Ol şehid ü kahraman Alp Arslanlar gömülmüş.<br />Işık saçıp “Kutadgu Bilig” halkı etmiş bahtiyar,<br />Has Yusup Hacip gibi ilim erbabı gömülmüş.<br />Yadıgar etmek için cihana yazdı “Divanü Lugat”,<br />Mahmudu’l Kaşgari gibi şerefler şanlar gömülmüş.<br />Celbetmiş Şavki’yi halk için ışıklar saçıp<br />Bu şehirde nice merdan-ı el gömülmüş. [10]<br /><br />5. Min-guo döneminde (1912-1949) Şincang’da bazı kütüphaneler kurulmuştur. Kitap rafında dizilmiş çeşitli kitaplar arasında Divanü Lugati’t-Türk de vardı. Aynı kitabın okuyucular arasında büyük bir ilgi çektiği bilinmektedirler.<br /><br />Abdulkadır Damollam (1862-1924) Kitaplığı, Uygurlarda demokratik hareketlerin öncülerinden Abdulkadır Damollam tarafından kurulmuştur. O, Rusya’daki tahsilini tamamlayıp Kaşgar’a döndükten sonra evinin yanında söz konusu kitaplığı kurmuştur. 1920-1924 tarihinde açılmış bu kitaplıkta Divan’ın Kilisli Rifat tercümesi mevcuttur.[11] Bu tercüme, 1915-1917 tarihinde Türkiye’de yayınlanmıştır.<br /><br />Yusup Has Hacip Kitaplığı, 1945-1949 tarihinde Urumçi’de tesis edilmiştir. Bu kitaplıkta, Divan’ın Besim Atalay tarafından Türkiye Türkçesine çevrilmiş ve 1939-1941 tarihinde yayınlanan nüshasının yanı sıra Kutadgu Bilig de vardır.[12]<br /><br />6. Min- Guo iktidarının ilk yıllarından itibaren Uygur aydınları ve bilginleri, Divan’ı Uygur Türkçesine çevirip milletin tüm fertlerine sunmuşlardır. Bu hayırlı çalışmayı, ilk olarak Uygur demokratik hareketlerinin öncülerinden Kutluk Şavki ele almıştır. O, Türkiye’de tahsilini yaptığı sıralarda Divan’ın Kilisli Rifat tarafından yayınlanan tercümesinden bir adet satın almış ve 1917’den sonra ülkesine dönünce tercüme edilmesini gündeme getirmiştir.[13] 1930’lu yıllarda Şavki’nin, vatansever, ateşli şair Mamat Ali Efendi (Tevfik) ile beraber Divan’ın tercümesine resmen giriştiğini biliyoruz. Fakat, 1937’de bu iki bilim adamının Shing-Shi-Sai tarafından acıklı bir şekilde öldürülmesi nedeniyle tercüme işi öylece kalmıştır.[14] Ondan sonra bu hayırlı hareketin takipçisi, ünlü din adamı ve Arap dili uzmanı İsmail Damollam olmuştur.<br /><br />İsmail Damollam, tahsilini doğum yeri Kaşgar medreselerinde yapmış nüfuzlu bir din adamıdır. Sonra Çöçek iline yerleşen İsmail Damollam, 1946’da Üç İl Devrimi’nin önderlerinden Ahmatcan Kasımı’nın teşviki ile Divan’ın 1. cildini Uygur Türkçesine tercüme etmiştir.[15] Damollam, yeni bir tercüme üslubunu uygulayarak, kelimelerin Arapça izahları, notları ve eski lehçelerin gramer kurallarını mümkün olduğu kadar detaylı ve kolay anlaşılır bir biçimde aydınlatmaya çalışmıştır. Oldukça samimi bir tutum ve sorumluluk duygusu ile yapılan bu tercümeden sonra bazı sebeplerden dolayı bu çeviri aynı kalitede devam ettirilememiştir. r.[16]<br /><br />1950’li yıllarda ünlü şair ve edebiyatçı Ahmet Ziyaî, Divan’ın çalışmalarını omuzlarına aldı. O sıralarda Kaşgar’a, ‘İl başkanı’ olarak tayin edilen Saydulla Sayfullayuf’un her bakımdan kendisini desteklemesi ve Kaşgar iline bağlı emniyet bürosunun başkanı Abdulrahim Emin (Fetek)’in düzenlemesi altında Ahmet Ziyaî, 1951-1952 tarihinde Divan’ı Türkiye Türkçesi’nden Uygurca’ya tercüme etmiştir.[17] Aynı tercümenin orijinalini büyük kardeşi, Kaşgar Sakiya medresesinin müderrisi, din adamı ve şair Muhammedhan Maksum, sekiz basma tabaklı bir deftere Arap dilinin hat sanatına uygun bir biçimde istinsah etmiştir. İstinsah şekli, defterin sağ tarafına eserin Arapça nüshası ve sol tarafına Uygurca tercümesi verilmek suretiyle yapılmıştır. Kaşgar’ın müderrislerinden Arap dili uzmanı Muhammet Eminhacı, tercüme orijinalini bilimsel bakımdan gözden geçirmiş ve 3. cildinin son sayfasına şöyle yazmıştır “Tercüman Ahmed Ziyaî Bey bu dev eseri çok güzel bir şekilde tercüme etmiş. Biz onun tamamen doğruluğunu tasdik etmek üzere mühürlerimizi bastık.”[18]<br /><br />Sayfullayuf’un Kaşgar’daki görevi 1953’de sona ermiştir. O, aynı yıl Urumçi’ye dönerken Divan’ın tercüme orijinalini beraberinde getirmiş ve kısa bir zaman sonra Eyalet Kültür bakanlığına bağlı kültür yadigarlıkları servisinin sorumlusu Yusuf Muhlisov Bey’e teslim etmiştir. Sayfullayuf’un bildirdiğine göre, o sıralarda, önce Saven ve Çöçek’te, 1950’den sonra Urumçi’de çalışan bir adam (adımı hatırlayamamış) Divan’ın matbu nüshasını ve bir orijinal tercümesini Sayfullayuf’un eline vermiş ve şöyle demiştir: “Ben, muhtemelen bunu gün ışığına çıkaramayacağım. Duyduğuma göre, Kaşgar’da çalıştığınız sıralarda bu eseri Ahmed Ziyai’nin eliyle tercüme ettirmişsiniz. Araştırmalar için lüzumlu olursa bundan da istifade edilsin”.[19] Bu tercüme aynı adam tarafından mı yapıldı yoksa başka birisi tarafından mı, bilmiyoruz.. Sayfullayuf, aldığı bu nüshaları da Yusup Muhlisov Bey’e teslim etmiştir.<br /><br />1960’lı yıllarda Uygur Sayrani de Divan’ın bir tercümesini yaptı. 1960-1963 tarihlerinde yapılan bu tercüme, Salih Mutellifov’un hazırladığı Özbekçe nüshadan yapılmıştır. Burhan Şaidi, bu haberi duyunca çok sevinmiştir.. Besim Atalay tarafından üç cilt olarak yayınlanan aynı kitabı ve 1945 yılında Mehmet Emin ve Isa Yusuf Beyler tarafından kendine armağan edilen Türkçe nüshayı Pekin’den ona göndermiştir. Uygur Sayrani, yine Divan’ın Arapça nüshasını bulmuş ve iki nüshayı din bilimcisi Muhammed Salih Damollam ile beraber titiz bir şekilde mukayese ederek, tercümenin bilimsel değerini daha da yükseltmiştir. O, bu yeni tercümenin orijinalini Şincang Sosyal Bilimler Akademisi Tarih Araştırmaları Enstitüsü sorumlularına teslim etmiş ve yayınlanması hususunda öneride bulunmuştur. 1966’da “Kültür Devrimi” başlamış ve böylece de bu tercüme , kara (zararlı) kitaplar listesine alınarak yasaklanmış , kısa bir zaman sonra ortadan kaldırılmıştır.[20]<br /><br />İbrahim Muthi Bey, Pekin’de Milletler Yayın Evi’nin kuruluş hizmetine iştirak etmiş ve bir takım kitapların yayınlanması için çaba harcamıştır. O, 1956’da yayın evi sorumlularına bir dilekçe vermiş ve Divan’ı yayınlamak hakkında öneride bulunmuştur. Bu öneri yayınevi aracılığıyla Başbakan Zhou-En-lai’ye bildirilmiştir. Başbakan, bu öneriyi gördükten sonra hemen “Eğer Uygurlarda böyle bir klasik eser var ise, tabii ki yayınlamak lüzumludur.” diye bir direktif vermiştir.[21] Böylece İbrahim Muthi, Şincang’daki ilgililere mektup göndermiş ve Divan’ın tercüme nüshasının hemen Pekin’e iletilmesini istemiştir. Ama, bu istek gerçekleşinceye kadar aniden “eski kitapları tahkik etme hareketi” başlamış, neticede Divan’ın yayını da kendiliğinden durmuştur.[22]<br /><br />7. Min-guo döneminden 1980’li yıllara kadar Uygurların aydınları ve ilim adamları, Kaşgarlı Mahmut ve Divan hakkında bir çok araştırma ve inceleme yapmışlardır Bu konudaki araştırmaları ilk olarak Abdulkadir Damollam (1919-1924 tarihlerinde), Kutluk Şavki (1917-1930 yılları arasında), Mamat Ali Efendi (1930’lu yıllarda) yapmıştır.[23] Ondan sonraki aydın kimseler de bunları takıp etmiştir.<br /><br />Aşağı yukarı 80 sene kadar devam eden bu araştırmaların şöyle bir seyri olmuştur. 20. yüzyılın ilk yarısında araştırmalar kesik kesik devam etmiştir. Sadece aydınlar ve bazı okumuş kimseler, Kaşgarlı ve Divan hakkında belirli bir bilgi edinmiştir. 1950’li ve 1960’lı yıllarda Muhammedcan Sadik, Abduşükür Mehmet Emin, Ablimit Rozi, Geng-Shi-Men gibi araştırmacılar, bilimsel yönü ağırlık taşıyan makaleler yazmışlardır. Bunların bazıları neşredilmiştir. 1970’li yılların sonunda Chang-Guang-Da, Abduşükür Turdi, Hao-Guan-Zhong ve Ma-An gibi araştırmacıların yazdığı makaleler, Uygurca ve Çince yayınlanan dergilerde neşredilmiştir. 1980’den sonra bu konudaki makaleler, sürekli olarak artmış ve günümüze kadar Uygurca ve Çince olarak neşredilen yazıların sayısı, 500’den fazla olmuştur.<br /><br />8. Kaşgarlı’nın adına atfedilen okullar açılmıştır. 1932’de Çöçek’te “Mahmudiye Uygur Kızlar Okulu” adında yeni bir okul kurulmuştur. Aslında “Kaşgarlı Mahmud” adını takmak isteyen kurucular, Eyalet Hükümeti’nin Çinli Umumî Valisi Chin-Shu-Ren’in öğretim alanında uyguladığı terör politakasının baskılarına maruz kalmamak için, okul adını, Kaşgarlı sözünü çıkartarak bu şekilde vermişlerdir. 10 Mart 1946’da il hükümetinin onayı ile “Kaşgarlı Mahmud Kızlar Okulu” adının kullanılması kararlaştırılmıştır. Böylece, bu okul, büyük bilginin adı verilen ilk okul olmuştur. 2 Ekim 1946’da Ahmetcan Kasımi, bu okulu gözden geçirerek öğretmen ve öğrenim konusunda önemli bir demeç vermiştir.[24]<br /><br />9. Şincang’da Kaşgarlı Mahmut’un heykelini dikme teşebbüsü olmuştur. Ressam Gazi Ahmet, 1957’de neşredilen “Güzel Sanatımızın Rolünü İcra Edelim” adlı yazısında, bu husustan bahsetmiş ve şöyle yazmıştır: “Urumçi’nin başlıca caddelerinde ve cemaat yerlerinde Kaşgarlı Mahmut ve Balasagunlu Yusuf’un heykelleri dikilirse bunun, son nesillere vatanseverlik, bilim ve ahlak eğitiminin verilmesinde önemli bir rolü olacaktır.” Bu temenni gerçekleşmiş ve 1990’lı yıllarda bilginin doğum yeri olan Opal’de görkemli bir heykeli dikilmiştir. 1980’den sonra yeniden tamir edilen türbesinin müze kısmına aynı ressam tarafından büyük boyda yapılmış Kaşgarlı Mahmut’u çalışırken gösteren temsili bir resim konmuştur.<br /><br />10. 1950’li yıllardan başlayarak orta okul ve üniversitelerde Kaşgarlı Mahmut ve Divan hakkında konferanslar verilmiştir. Çin Halk Cumhuriyeti kurulduktan sonra Şincang’daki Uygur okullarında yeni ders kitapları kullanılmıştır. 1951’de hazırlanan Vatan Edebiyatı adlı orta okul kitabında Kaşgarlı Mahmut’un biyografisi verilmiştir. 1957’de Şincang Enstitüsü’nde, Uygur Klasik Edebiyatı içinde Kaşgarlı Mahmut ve Divan hakkında konferanslar verilmiştir. (Bu bilgiyi Yusup Muhlisov Bey’den öğreniyoruz. Ona göre benzeri konferanslar 1962-63 yıllarında da verilmiştir.) Bu konferansları, öğretmenlerden Muhammedcan Sadik vermiştir.<br /><br />1978- 1979 tarihlerinde ilk olarak Şincang Üniversitesi’nde ve ondan sonra Kaşgar Pedagoji okulunda, İli Pedagoji okulunda ve Kuzey Batı Milletler Enstitüsünde Uygur Klasik edebiyatı ders kitabı programa alınmıştır.. Bu programın bir bölümü Kaşgarlı Mahmut ve çalışmaları için ayrılmıştır. Şincang Üniversitesindeki aynı dersi Prof. Şarafeddin Ömer vermiştir.<br /><br />11. “Uygur Edebiyatı Tarihi” adı ile yazılacak kitaplarda Kaşgarlı Mahmud için özel yer ayrılmıştır. 1956-1957 tarihinde Şincang Uygur Özerk Bölgesi Yazarlar Birliği “Uygur Edebiyatı Tarihi” hakkında bir proje hazırlamıştır.. Bunun için Urumçi’ye çağrılan Ahmet Ziyaî, Divan’ı yeniden gözden geçirmiştir. İlgili makamların kararı üzerine Ablimıt Rozi, adı geçen kitapta yer almak üzere, “Kaşgarlı Mahmut ve Divanü Lügati’t-Türk Adlı Eseri” adında önemli bir makale yazmıştır. 1957’de gene aynı kitabın malzeme kaynakları olarak hazırlanmış Uygur klasikleri el yazma kataloglarında Divan hakkında bilgi verilmiştir. Maalesef, 1958’de başlayan muhafazakarlar aleyhindeki mücadeleden dolayı bu proje gerçekleşememiştir. Ablimit Rozi’nin yazdığı makale de ancak 1981’de neşredilebildi. 1978’den sonra eyalet çapında özel makamların direktifleriyle, kurumlar, üniversiteler, araştırma bölümleri ve araştırıcılar tarafından değişik düzeylerde hazırlanan “Uygur Edebiyatı Tarihi” adlı kitaplarda Kaşgarlı ve Divan hakkında özel bir bölüm açılmıştır. Bu kitaplar 1980’den sonra Üniversitelerde ders kitapları olarak okutulmaktadır..<br /><br />12. Divan yayını gündeme getirilmiş ve başarıyla sonuçlanmıştır.. Eyalet Hükümetinin düzenlemesi altında Eyalet Milletler Araştırma Enstitüsü, 1977’de Divan’ın Uygurcaya ve Çinceye tercüme edilmesini gündeme getirmiştir. Bu çalışma, 1978’de devlet sosyal bilimler araştırma projelerinden biri olarak kabul edilmiştir. Aynı yıl Eylül ayında, Şincang Sosyal Bilimler Akademisi’nde Abdusalam Abbasov’un müdürlüğü ve Çin-Hua’nın müdür yardımcılığında bir “Hazırlık Komitesi” kurulmuştur. Neticede, Dil Araştırmaları Enstitüsünün araştırıcıları başta olmak üzere, diğer kurumlarda çalışan uzmanların iş birliğiyle Divan, Uygurca’ya ve Çince’ye başarılı olarak tercüme edilmiştir. Uygurca nüshası üç cilttir. Tercümenin baş muharrirliğini İbrahim Muthi, baş muharrir yardımcılığını Mirsultan Osman ile İmin Tursun, deruhte etmişlerdir. Bu tercüme, 1981, 1983 ve 1984’te Şincang Halk Yayınevi tarafından yayınlanmıştır. Çincesi, 2000’de, Pekin’de, Milletler Yayınevi tarafından yayınlanmıştır. Divan’ın yayını, Çin’de, Divan araştırmalarının resmî bir şekilde başlandığını göstermiştir. Bu tarihten sonra aynı konuda araştırmalar gittikçe çoğalmıştır ve ayrı ayrı alanlarda bilimsel bir hüviyet ile sürdürülmüş, büyük başarılar elde edilmiştir. Hatta, bu çalışmalar, birçok bakımdan yabancı illerdeki araştırmaların önüne geçmiştir. Elbette , seleflerin bu konuda harcadığı çabalar, itici bir rol oynamıştır.<br /><br />13. Şincang’da ve Çin’in diğer bölgelerinde yayınlanan. Sözlük, Ansiklopedi, Rehber ve diğer bilimsel kitaplarda Kaşgarlı ayrıca tanıtılmış ve Divan için ayrı bir yer ayrılmıştır.. Örneğin, Uygur bilim adamlarının yazdığı Uygur Tarihi ve Kültürü ile ilgili çeşitli kitapların dışında Çinlilerin hazırladığı Si-hai (1980. Shang-hai), Çin Azınlıkları (1981. Pekin), Büyük Çin Ansiklopedisi (“Millet”, Felsefe”, “Çin Edebiyatı”, “Dil ve Yazı” maddeleri, 1986, Pekin-Shang-Hai), Millet Lügati (1987. Shang-Hai), Çin Milletleri Tarihindeki Şahıslar Ansiklopedisi (1990. Pekin), Eski Uygur Şiirlerinden Derleme (1982. Urumçi), Göktürk Tarihi (1992. Pekin), Çin’in Kuzeyinde Yaşayan Eski Milletlerin Tarihi (1993, Harbin), Eski Uygur Tarihi (1995. Kökhot), Batı Eller Medeniyet Tarihi (1996. Pekin) bunlar arasındadır.<br /><br />14. Kaşgarlı Mahmut’un türbesi sürekli olarak ziyaret edilmektedir. Türbe muhafaza edilmekle beraber tamiri de yapılmıştır. Anlaşıldığı gibi, Kaşgarlı, hayatının son zamanlarında yurduna dönmüş ve “Medrese-i Mahmudiye” adlı bir medrese yaptırmış, burada bir süre müderrislik yapmıştır. Öldükten sonra da aynı bilim ocağının yanına gömülmüştür. Türbesi, Opal kasabasının Azik köyünde bulunan “Hazreti Mollam” adındaki dağın yamaçlarında “Arik Bulak”tadır.. Kaşgarlı Mahmut Türbesi’ne tarihte “Hazreti Mollam Türbesi” adı da verilmiştir. 1000 senelik bir tarihe sahip olan bu türbe, bildiğimize göre, Hicri 1245 (1829-1830) ve 1315’te (1897-1898) iki defa tamir edilmiştir. 1 Aralık 1983’te Şincang Uygur Özerk Bölgesi Halk Hükümeti özel bir duyuru yayınlamış ve Kaşgarlı Mahmut Türbesi’nin Eyalet Hükümeti tarafından ayrıca muhafaza edileceğini ve bunun için de “ kültürel bölgeler” listesine alındığını bildirmiştir. Burada şunu belirtmek icap etmek gerekir: Çin Devlet Konseyi 6. kez karar alarak devlet tarafından buranın muhafaza edilip özel kültürel alanlar listesine alındığını onaylamıştır.<br /><br />Eyalet Hükümetinin bahsi geçen kararı üzerine 1984-1985 tarihinde Kaşgarlı Mahmut Türbesi büyük bir ölçüde tamir edilmiştir. Eyalet Hükümeti, türbenin tamiri için 400 bin yuan bütçe vermiştir. Kaşgarlı Mahmud türbesine bağlı muhafaza altına alınmış bölgenin yüz ölçümü 73 bin metre karedir. Aynı zamanda burası Çin sınırları içindeki önemli bir seyahat bölgesidir.Bu bölge, her sene Çin uyruklarından ve yabancı devletlerden binlerce ziyaretçiyi çekmektedir.<br /><br />15. Hazreti Mollam, yani Kaşgarlı Mahmut hakkında yazılmış tezkereler elden ele geçmiş ve sevgi ile okunmuştur. Bununla sınırlanıp kalmadan, uzun tarihten beri halk arasında söylenegelen Kaşgarlı Mahmut hakkındaki pek çok rivayet de kaleme alınmıştır. Geçmişte Uygur kültürüyle ilgilenen ve onu seven bir çok edip Hazreti Mollam’a atfen tezkere yazmıştır. Bu tür tezkerelerin ekseriyeti “Kültür Devrimi”ne (1966-1976) kadar halkın elinde muhafaza olunmuş ve ihlas ile okumuştur. Hatta bazıları, Tezkere’lerin bir kısmını ezberlemiştir. 1980’den sonra ezberlenmiş bu tezkereler, yazıya geçirilmiş ve Kaşgar Edebiyatı, Bulak, Miras dergileriyle, Şincang Halk Edebiyatı (3. cilt), İpek Yurdundaki Efsane ve Rivayetler, Kaşgar Köhne Şehir Halk Rivayet ve Hikayeleri, Kaşgar Halk Hikayeleri ve Uygur Halk Rivayetleri gibi kitaplarda yayınlanmıştır. Yine 1980’lerden itibaren Kaşgarlı Mahmut’un hayatını anlatan edebî eserler de yazılmaya başlamıştır. Bilhassa Ferhat Ceylan’ın yazdığı ve 1994’te Şincang Halk Yayın Evi tarafından yayınlanan Kaşgarlı Mahmud adlı biyografik roman, çok dikkat çekmiştir. Aynı romanın Zeynure Öztürk tarafından Türkiye Türkçesi’yle çevrilmiş nüshasının 2006’ da, İstanbul’da, Kaknüs yayınları tarafından yayınlandığı bilinmektedir. Bundan başka Ahmet Ziyaî, 1980’li yıllarda Yusup ve Mahmud adlı destan yazmıştır. Bu destanın bazı kısımları Uygur Klasik Edebiyatı ve On İki Mukam Araştırma Örgütü tarafından belgesel olarak yayınlanmıştır. Güftesini şair Nurmuhammed İrki’nin yazdığı ve bestesini ünlü müzisyen Tursun Kadir’in yaptığı Kaşgarlı Mahmut şarkısı yirmi senedir beğenilip dinlenmektedir.<br /><br />16. Kaşgarlı Mahmut ve eşsiz eseri Divan hakkında bizzat veya vasıtalı olarak yapılan konferanslar, toplantılar ve kongreler düzenlenmiştir. 1956-1957’de Urumçi’de, Eyalet Yazarlar Birliği’nin girişimiyle Uygur Edebiyat Tarihini yazmak hususunda müzakereler yapılırken aynı zamanda Kaşgarlı’nın hayatı ve eseri de müzakere edilmiştir.. 1977, 1978 ve 1979 yıllarında Şincang Sosyal Bilimler Akademisi’nde bilginler ve uzmanlar bir araya gelerek Divan’ı, Uygurca’ya ve Çince’ye tercüme etmek meselesi ve bunun yöntemi ve tanzimi hakkında görüşmeler yapmıştır.. 1978-1979 tarihinde Eyalet Yazarlar Birliği’nin huzurunda 1978, 1979, 1985, 1996 yıllarında Şincang Üniversitesi’nde Uygur Edebiyat Tarihini yazmak için müzakere yapılırken Kaşgarlı Mahmut hususi olarak muhakeme edilmiştir. 1980’de Urumçi’de, Türk dili araştırmaları konferansı yapılmıştır. Konferansta bir çok bilim adamı, Kaşgarlı Mahmud ve Divan hakkındaki çalışmalarından bilgi vermiştir. Türk Dili Araştırma Enstitüsü’nün son zamanlarda yapılan her bir bilimsel toplantısında da bu konuya ait bildiriler sunulmuştur. Çin Türk Dili Araştırma Enstitüsü’nün 1996’da Kasım ayında Pekin’de düzenlediği 8. kongre, Kaşgarlı Mahmut ve Divan’a atfedilmiştir. Kongreye 50 küsur bildiri sunulmuştur. Ekim 2000’de Urumçi’de Çin Uygur tarihi ve kültürü araştırmaları örgütünün düzenlemesi ile “Çin- Divanü Lügati’t-Türk” kongresi yapılmıştır ve 60 küsur bildiri sunulmuştur. Kongrenin neticelerinden biri olarak Çin Uygur Tarihi ve Kültürü Mecmuası’nın 3. cildi (Çince ve Uygurca) Kaşgarlı ve Divan’a ayrılmıştır..[26) 2005’te bilginin yurdu Kaşgar’da, “1. Ulusal Kaşgarlı Mahmut Kongresi” yapılmıştır. Kongrede 130’dan fazla bildiri sunulmuştur. Bundan başka Divan’ın yayını için emek harcayan kurum ve şahıslar ödüllendirilmiştir.<br /><br />Ezcümle,<br />19. ve 20. yüzyıllarda Uygurlar, büyük bilgin Kaşgarlı Mahmut hakkında belirli ölçüde bilgi edinmiştir. Onlar, bu büyük insanın adını, kitabını ve türbesini değişik şekillerde dile getirmiştir. Bilimsel eserlerinde ondan yer yer söz edilmiştir.. Ayrıca, türbesi daima ziyaret edilmiş bugünkü nesillerin onu bilgisine olan ilgisi sağlanmıştır.. Adının kaybolmadan nesilden nesile ulaşması için bir zincirin halkaları gibi çalışılmıştır. Eserinin ve hayatının değeri konusunda destanlık bir çaba gösterilmiştir.<br />Günümüzde büyük dedemiz Kaşgarlı’nın paha biçilmez eseri Divanü Lügati’t-Türk ilim adamlarının elinde daha da iyi anlaşılmıştır. Dünyanın bütün bilim adamları ona büyük saygı göstermektedir.<br /><br />Kaynak ve Notlar:<br />* Geyretcan Osman (Utğur), Şincang Üniversitesi Filoloji Enstitüsüne bağlı Çin Edebiyatı Fakültesi’nin Uygur Edebiyatı Bölümü’nde çalışıyor.<br />Geyretcan OSMAN, 1958’de Kaşgar’da doğdu, 1983’te Şincang Üniversitesi Dil ve Edebiyat Fakültesi’nden mezun olmuştur. 1994’te doçent, 2004’te ise profesör unvanını kazanmıştır. Şimdiye kadar Uygur Klasik Edebiyatı Tarihinden Oçerkler (1987), Eski Uygur Edebiyatı Araştırmaları (1999’da Çince yayınlanmıştır), Uygur Klasik Edebiyatı Tarihi (2001), Doğu ve Batı’da Uygurlar (2002), Uygurların Tarihi ve Kültürü Üzerine Denemeler (2003), Eski Tarım Medeniyeti (2007) gibi önemli eserleri vardır. Bundan başka eyalet eğitim bakanlığının önderliğinde düzenlenen ve üniversiteler için hazırlanmış Uygur Klasik Edebiyat Tarihi (iki cilt, 2003) adlı kitabın ve pedagoji kolejleri için hazırlanan Uygur Edebiyatı ile ilgili kitapların başmuharrirliğini yapmıştır. Bilimsel dergilerde ve gazetelerde 250’e yakın yazısı neşredilmiştir.<br /><br />-------------------<br />[1] Yusup Has Hacip, Kutadgu Bilig, Uygurca, 4341, 4342, 4347, 4352 beyitler; s. 893, 895; 1984, Pekin, Milletler Yayınevi.<br />[2] MUTHİ, İbrahim; OSMAN, Mirsultan, “Kaşgarlı Mahmud’un Yurdu, Hayatı ve Türbesi”, Tarım dergisi, Uygurca, 1984, sayı 3. ZUNUN, M; ÖMER, A, Kaşgarlı Mahmud (mecmua), 1985, Kaşgar Uygur Yayınevi.<br />[3] RUZİ, Ablimit, Alim Kaşgarlı Mahmud ve Divanü Lügat-it-Türk, Şincang Üniversitesi bilimsel dergisi, Uygurca, 1981, sayı 1.<br />[4] ZUNUN, M; ÖMER, A, Kaşgarlı Mahmud (mecmua), 1985, Kaşgar Uygur Yayınevi.<br />[5] ZUNUN, M; ÖMER, A, Kaşgarlı Mahmud (mecmua), 1985, Kaşgar Uygur Yayınevi.<br />[6] ROZİ, Ablimit, Alim Kaşgarlı Mahmud ve Divanü Lügat-it-Türk, Şincang Üniversitesi Bilimsel dergisi, Uygurca, sayı 1, 1981.<br />[7] ZİYA’İ, Ahmet, Rabiya ve Saiddin, Uygurca, 94 s, 1985, Pekin, Milletler Yayınevi.<br />[8] ZİYA’İ, Ahmet, Rabiya ve Saiddin, Uygurca, 94 s, 1985, Pekin, Milletler Yayınevi.<br />[9] MEHMUDI, Hamud, “Hemra’i Gazellerinin Gerçek Müellifi Kimdir?” Tarım dergisi, Uygurca, 1987, sayı 10, 135. s.<br />[10] KURBANI, Muhammed Emin, “Şair Kutluk Hacı Şavki”, Kaşgar Edebiyatı, Uygurca, 1980, sayı 3, s.71-72)<br />[11] Ablimit Rozi ile konuşma, 1 Eylül 1996’da yapılmıştır.<br />[12] Ahmat Ziya’i Hatıraları, Şincang Tarih Malzemeleri, Uygurca, sayı 28, 177 s, 1990, Şincang Halk Yayınevi.<br />[13] Ablimit Rozi ile mülakat.<br />[14] ROZİ, Ablimit, Alim Kaşgarlı Mahmud ve Divanü Lugat-it-Türk, Şincang Üniversitesi Bilimsel Dergisi, Uygurca, 1981, sayı 1.<br />[15] ROZİ, Ablimit, Alim Kaşgarlı Mahmud ve Divanü Lugat-it-Türk, Şincang Üniversitesi Bilimsel Dergisi, Uygurca, 1981, sayı 1. SADİVAKKASOF, G, “Ünlü eser Divanü Lugat-it-Türk”ün Uygurca Tercümesi Üzerine”, Bulak dergisi, Uygurca,1997, 1 sayı.<br />[16] RUZİ, Ablimit, Alim Kaşgarlı Mahmud ve Divanü Lugat-it-Türk, Şincang Üniversitesi Bilimsel Dergisi, Uygurca, 1981, sayı 1.<br />[17] 16 Mart 2000 tarihinde Sayfullayuf ile yapılan mülakat. Bunu Ablimit Ruzi de tasvip etmektedir.<br />[18] RUZİ, Ablimit, Alim Kaşgarlı Mahmud ve Divanü Lugat-it-Türk, Şincang Üniversitesi Bilimsel Dergisi, Uygurca, 1981, sayı 1.<br />[19] 16 Mart 2000 tarihinde Sayfullayuf ile yapılan mülakat.<br />[20] 16 Mart 2000’de Uygur Sayranı ile yapılmış mülakat. Şincang Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, 2001, sayı 3, 48. s.<br />[21]MUTHİ, İbrahim, “Başbakanın hizmetimize karşı özenlerini hatırlayacağım, iş birliği yapmak, aramak, yol açmak ve katkı yapmak” Çince, 180 s, 1993, Pekin, Milletler Yayınevi.<br />[22] MUTHİ, İbrahim, “Benim Geçtiğim Geçitler”, Tanrı dağ dergisi, Uygurca, 2000, sayı 2, 75.s,<br />[23] “İş birliği yapmak, aramak, yol açmak ve katkı yapmak”, Çince, 180 s, 1993, Pekin, Milletler Yayınevi.<br />[24] TAŞBAYİF, T, Kaşgarlı Mahmud Adlı Uygur Kızlar Okulu, Şincang Tezkeresi dergisi, Uygurca, 2000, 1. sayı.<br />[25] Şincang İktisad Gazetesi, Çince, 22 Haziran 2006 tarihli sayı.<br />[26] Bu mecmuanın Çincesi, Milletler Yayınevi tarafından; Uygurca nüshası, Şincang Halk Yayınevi tarafından 2003’te yayınlanmıştır.<br /><br />************************************<br />menbe:<br /><span style="color: rgb(51, 51, 255);">http://www.kasgarlimahmud.org/uygur_kultur_tarihinde.htm</span><br /></span>uzunjahanhttp://www.blogger.com/profile/16968663042240190902noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-7183981134978492760.post-73089889303662831092009-01-25T13:34:00.004+08:002009-01-25T13:47:43.193+08:00Qazaqistanda mehmud kashgheriyning ming yili xatirilendi<a onblur="try {parent.deselectBloggerImageGracefully();} catch(e) {}" href="http://uyghur.xjass.com/uyghur/images/attachement/jpg/site2/20090113/0019bb53de240ad6597453.jpg"><img style="margin: 0px auto 10px; display: block; text-align: center; cursor: pointer; width: 405px; height: 302px;" src="http://uyghur.xjass.com/uyghur/images/attachement/jpg/site2/20090113/0019bb53de240ad6597453.jpg" alt="" border="0" /></a><br /><span class="fullpost"><br /><br /><div style="text-align: center;"><br /><span style="color: rgb(255, 0, 0);font-size:180%;" >Qazaqistanda<br /><br />mehmud kashgheriyning ming yili<br /><br />xatirilendi</span><br /><br /><br /><span style="color: rgb(0, 0, 153);font-size:130%;" >Akadémiyimizdiki mutexessisler almutida «mehmud kashgheriy<br />Tughulghanliqining 1000 yilliqini xatirilesh xelq'ara ilmiy muhakime yighini»gha qatnashti</span><br /><br /><br /><span style="color: rgb(0, 102, 0);font-size:180%;" >gheyret abdurahman ozghar</span><br /><br /><br /><span style="color: rgb(255, 0, 0);font-size:130%;" >Esli menbege Yollan'ghan waqit: 2009-01-06</span><br /><br /><div style="text-align: left;"><br /><span style="font-size:130%;">Qazaqistan jumhuriyiti uyghur medeniyet merkizi, qazaqistan penler akadémiyisi sherqshunasliq instituti, almuta sheherlik hökümet we almuta sheherlik uyghur medeniyet merkizining teklipige bina'en junggo shinjang uyghur aptonom rayoni alimlar guruppisi teshkillep, 2008- yili 18- dékabirdin 20- dékabirghiche almutida ötküzülgen ulugh uyghur alimi, tilshunas mehmud kashgheriy tughulghanliqining 1000 yilliqini hem b d t ma'arip, pen- medeniyet orginining 2008-yilini «mehmud kashgheriy yili» qilip békitkenlikini tebriklesh munasiwiti bilen chaqirilghan xelq'ara ilmiy muhakime yighinigha ewetti.<br /><br />Sh u a r medeniyet nazaritining naziri, junggo uyghur klassik edebiyati we 12 muqami ilmiy jem'iyitining re'isi abliz abduréhim ömek bashliqi bolghan bu guruppa terkibide akadémiyimizdin akadémiyining mu'awin bashliqi, aliy muherrir abdurazaq sayim, «diwanu lughatit türk»ning tunji we yéngi, mukemmel nusxisining hemde «diwan indéksi»ning ishtirakchisi, kandidat tetqiqatchi sabit rozi, «diwanu lughatit türk»ni xenzu tiligha terjime qilghuchi, tetqiqatchi shyaw jungyi, til tetqiqat institutining mu'awin bashliqi, «diwanu lughatit türk»ning yéngi, mukemmel nusxisini békitish guruppisining ezasi, «diwan indéksi»ning ishtirakchisi kandidat tetqiqatchi gheyret abdurehman ozghar, shinjang uniwérsitétidin proféssor, doktur yétekchisi abdukérim rehman, filologiye institutining bashliqi, proféssor arslan abdulla qatarliqlar bar.<br /><br />Yette kishidin terkib tapqan bu ilmiy guruppa 17- dékabir kechte qazaqistan jumhuriyitining almuta shehirige yétip bardi. 18- dékabir chüshtin burun qazaqistan penler akadémiyisi sherqshunasliq instituti we uning qarmiqidiki uyghurshunasliq bölümide ziyarette boldi. Chüshtin kéyin almuta shehiridiki uyghur tiyatirida «ulugh alim, tilshunas mehmud kashgheriy tughulghanliqining 1000 yilliqini tebriklesh ilmiy muhakime yighini»ning échilish murasimigha qatnashti. Échilish murasimigha qazaqistan jumhuriyitining re'isi nursultan nezerbayéwning xas wekili, almuta shehirining rehberliri, özbékistan, qirghizistan, türkiye qatarliq döletlerning alimliri we qazaqistandiki uyghur, qazaq, rus qatarliq milletlerning alimliri hemde meripetperwer karxanichilar wekilliri bolup 500 ge yéqin kishi qatnashti. Yighin bashlinishi bilen yighin riyasetchisi junggo shinjangdin barghan alimlarni yighin ehlige bir- birlep tonushturdi. Yighinning bashlinish murasimida almuta shehirining bashliqi, qazaqistan jumhuriyiti uyghur medeniyet merkizining re'isi, junggo shinjang uyghur aptonom rayonluq medeniyet nazaritining naziri qatarliqlar tebrik sözi qildi. Shinjang wekiller ömiki bu yighin'gha teyyarlighan «diwanu lughatit türk»ning uyghurche yéngi, mukemmel nusxisi we xenzuche nusxisi, töt xil tildiki éléktronluq nusxisi, mehmud kashgheriy portréti, «uyghur muqami»ning mukemmel DVD plastinkisi, «uyghur meshrepliri»ning DVD plastinkisi, ataqliq ressam ghazi emetning may boyaq eserliridin ishlen'gen 2009- yilining kalindari hemde shinjang ijtima'iy penler akadémiyisi alimliri teripidin ishlen'gen bir qisim kitablarni sowgha qildi. Échilish murasimidin kéyin qazaqistan uyghur tiyatirining orunlishida konsért qoyuldi.<br /><br /> 19- dékabir ilmiy muhakime yighini qazaqistan penler akadémiyisi zalida resmiy muhakime basquchigha qedem qoydi. Shinjangdin barghan alimlar we qazaqistan, özbékistan, qirghizistandiki alimlar yighin'gha teyyarlighan mehmud kashgheriy, «diwanu lughatit türk» heqqidiki ilmiy maqalilirini oqudi. Yighin bir kün dawamlashti.<br /> 20- dékabir chüshtin burun shinjangdin barghan alimlar qazaqistan uyghur medeniyet merkizining rehberlirining hemrahliqida almuta shehiri drozhba uyghur yézisigha jaylashqan abdulla rozibaqiyéw namidiki 153-gimnaziye (uyghur ottura mektipini ziyaret qildi. Mekteptiki uyghur baliliri bilen söhbetleshti, siniplarni we mektepning tenterbiye, sen'et, qol hüner kurzhiklirini közdin kechürdi. Közdin kechürüshtin kéyin mektep sen'et kurzhiki mehmud kashgheriyge atap teyyarlighan konsért nomurlirini kördi we mektep mudirining mektep heqqidiki bayanlirini anglidi. Chüshtin kéyin qazaqistandiki meshhur uyghur yighip saqlighuchi azat hékimbayéwning shexsiy muziyini ékiskursiye qildi.<br /> Bu qétimqi ilmiy ziyaret junggo shinjang bilen qazaqistanning dostluqini , alimlar ara chüshinishni, ilmiy, medeniy pa'aliyetlerni ilgiri süridighan ziyaret boldi. Bu qétimqi yighin ikki el xelqliri arisida chongqur dostluq tesirati qaldurdi.<br /><br />Wekiller ömiki 21- dékabir chüshtin kéyin ayrupilan bilen ürümchige qaytip keldi.<br />*******************<br />menzil: <a href="http://uzunjahan.blogspot.com/">http://uzunjahan.blogspot.com/</a><br /></span><br /><div style="text-align: center;"><br /><span style="color: rgb(255, 0, 0);font-size:130%;" >ئاكادېمىيىمىزدىكى مۇتەخەسسىسلەر ئالمۇتىدا «مەھمۇد كاشغەرىي<br />تۇغۇلغانلىقىنىڭ 1000 يىللىقىنى خاتىرىلەش خەلقئارا ئىلمىي مۇھاكىمە يىغىنى»غا قاتناشتى</span><br /><br /><br /><span style="color: rgb(0, 0, 153);font-size:180%;" >غەيرەت ئابدۇراھمان ئوزغار</span><br /><br /><br /><span style="color: rgb(255, 0, 0);"><span class="fullpost">ئەسلى مەنبەگە </span></span><span style="color: rgb(255, 0, 0);">يوللانغان ۋاقىت: 2009-01-06</span><br /><br /><div style="text-align: right;"><br /><span style="font-size:130%;">قازاقىستان جۇمھۇرىيىتى ئۇيغۇر مەدەنىيەت مەركىزى، قازاقىستان پەنلەر ئاكادېمىيىسى شەرقشۇناسلىق ئىنستىتۇتى، ئالمۇتا شەھەرلىك ھۆكۈمەت ۋە ئالمۇتا شەھەرلىك ئۇيغۇر مەدەنىيەت مەركىزىنىڭ تەكلىپىگە بىنائەن جۇڭگو شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونى ئالىملار گۇرۇپپىسى تەشكىللەپ، 2008- يىلى 18- دېكابىردىن 20- دېكابىرغىچە ئالمۇتىدا ئۆتكۈزۈلگەن ئۇلۇغ ئۇيغۇر ئالىمى، تىلشۇناس مەھمۇد كاشغەرىي تۇغۇلغانلىقىنىڭ 1000 يىللىقىنى ھەم ب د ت مائارىپ، پەن- مەدەنىيەت ئورگىنىنىڭ 2008-يىلىنى «مەھمۇد كاشغەرىي يىلى» قىلىپ بېكىتكەنلىكىنى تەبرىكلەش مۇناسىۋىتى بىلەن چاقىرىلغان خەلقئارا ئىلمىي مۇھاكىمە يىغىنىغا ئەۋەتتى.<br /><br />ش ئۇ ئا ر مەدەنىيەت نازارىتىنىڭ نازىرى، جۇڭگو ئۇيغۇر كلاسسىك ئەدەبىياتى ۋە 12 مۇقامى ئىلمىي جەمئىيىتىنىڭ رەئىسى ئابلىز ئابدۇرېھىم ئۆمەك باشلىقى بولغان بۇ گۇرۇپپا تەركىبىدە ئاكادېمىيىمىزدىن ئاكادېمىيىنىڭ مۇئاۋىن باشلىقى، ئالىي مۇھەررىر ئابدۇرازاق سايىم، «دىۋانۇ لۇغاتىت تۈرك»نىڭ تۇنجى ۋە يېڭى، مۇكەممەل نۇسخىسىنىڭ ھەمدە «دىۋان ئىندېكسى»نىڭ ئىشتىراكچىسى، كاندىدات تەتقىقاتچى سابىت روزى، «دىۋانۇ لۇغاتىت تۈرك»نى خەنزۇ تىلىغا تەرجىمە قىلغۇچى، تەتقىقاتچى شياۋ جۇڭيى، تىل تەتقىقات ئىنستىتۇتىنىڭ مۇئاۋىن باشلىقى، «دىۋانۇ لۇغاتىت تۈرك»نىڭ يېڭى، مۇكەممەل نۇسخىسىنى بېكىتىش گۇرۇپپىسىنىڭ ئەزاسى، «دىۋان ئىندېكسى»نىڭ ئىشتىراكچىسى كاندىدات تەتقىقاتچى غەيرەت ئابدۇرەھمان ئوزغار، شىنجاڭ ئۇنىۋېرسىتېتىدىن پروفېسسور، دوكتۇر يېتەكچىسى ئابدۇكېرىم رەھمان، فىلولوگىيە ئىنستىتۇتىنىڭ باشلىقى، پروفېسسور ئارسلان ئابدۇللا قاتارلىقلار بار.<br /><br />يەتتە كىشىدىن تەركىب تاپقان بۇ ئىلمىي گۇرۇپپا 17- دېكابىر كەچتە قازاقىستان جۇمھۇرىيىتىنىڭ ئالمۇتا شەھىرىگە يېتىپ باردى. 18- دېكابىر چۈشتىن بۇرۇن قازاقىستان پەنلەر ئاكادېمىيىسى شەرقشۇناسلىق ئىنستىتۇتى ۋە ئۇنىڭ قارمىقىدىكى ئۇيغۇرشۇناسلىق بۆلۈمىدە زىيارەتتە بولدى. چۈشتىن كېيىن ئالمۇتا شەھىرىدىكى ئۇيغۇر تىياتىرىدا «ئۇلۇغ ئالىم، تىلشۇناس مەھمۇد كاشغەرىي تۇغۇلغانلىقىنىڭ 1000 يىللىقىنى تەبرىكلەش ئىلمىي مۇھاكىمە يىغىنى»نىڭ ئېچىلىش مۇراسىمىغا قاتناشتى. ئېچىلىش مۇراسىمىغا قازاقىستان جۇمھۇرىيىتىنىڭ رەئىسى نۇرسۇلتان نەزەربايېۋنىڭ خاس ۋەكىلى، ئالمۇتا شەھىرىنىڭ رەھبەرلىرى، ئۆزبېكىستان، قىرغىزىستان، تۈركىيە قاتارلىق دۆلەتلەرنىڭ ئالىملىرى ۋە قازاقىستاندىكى ئۇيغۇر، قازاق، رۇس قاتارلىق مىللەتلەرنىڭ ئالىملىرى ھەمدە مەرىپەتپەرۋەر كارخانىچىلار ۋەكىللىرى بولۇپ 500 گە يېقىن كىشى قاتناشتى. يىغىن باشلىنىشى بىلەن يىغىن رىياسەتچىسى جۇڭگو شىنجاڭدىن بارغان ئالىملارنى يىغىن ئەھلىگە بىر- بىرلەپ تونۇشتۇردى. يىغىننىڭ باشلىنىش مۇراسىمىدا ئالمۇتا شەھىرىنىڭ باشلىقى، قازاقىستان جۇمھۇرىيىتى ئۇيغۇر مەدەنىيەت مەركىزىنىڭ رەئىسى، جۇڭگو شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونلۇق مەدەنىيەت نازارىتىنىڭ نازىرى قاتارلىقلار تەبرىك سۆزى قىلدى. شىنجاڭ ۋەكىللەر ئۆمىكى بۇ يىغىنغا تەييارلىغان «دىۋانۇ لۇغاتىت تۈرك»نىڭ ئۇيغۇرچە يېڭى، مۇكەممەل نۇسخىسى ۋە خەنزۇچە نۇسخىسى، تۆت خىل تىلدىكى ئېلېكترونلۇق نۇسخىسى، مەھمۇد كاشغەرىي پورترېتى، «ئۇيغۇر مۇقامى»نىڭ مۇكەممەل DVD پلاستىنكىسى، «ئۇيغۇر مەشرەپلىرى»نىڭ DVD پلاستىنكىسى، ئاتاقلىق رەسسام غازى ئەمەتنىڭ ماي بوياق ئەسەرلىرىدىن ئىشلەنگەن 2009- يىلىنىڭ كالىندارى ھەمدە شىنجاڭ ئىجتىمائىي پەنلەر ئاكادېمىيىسى ئالىملىرى تەرىپىدىن ئىشلەنگەن بىر قىسىم كىتابلارنى سوۋغا قىلدى. ئېچىلىش مۇراسىمىدىن كېيىن قازاقىستان ئۇيغۇر تىياتىرىنىڭ ئورۇنلىشىدا كونسېرت قويۇلدى.<br /><br /><br /><br /> بۇ قېتىمقى ئىلمىي زىيارەت جۇڭگو شىنجاڭ بىلەن قازاقىستاننىڭ دوستلۇقىنى، ئالىملار ئارا چۈشىنىشنى، ئىلمىي، مەدەنىي پائالىيەتلەرنى ئىلگىرى سۈرىدىغان زىيارەت بولدى. بۇ قېتىمقى يىغىن ئىككى ئەل خەلقلىرى ئارىسىدا چوڭقۇر دوستلۇق تەسىراتى قالدۇردى.<br /><br />ۋەكىللەر ئۆمىكى 21- دېكابىر چۈشتىن كېيىن ئايرۇپىلان بىلەن ئۈرۈمچىگە قايتىپ كەلدى.</span> 19- دېكابىر ئىلمىي مۇھاكىمە يىغىنى قازاقىستان پەنلەر ئاكادېمىيىسى زالىدا رەسمىي مۇھاكىمە باسقۇچىغا قەدەم قويدى. شىنجاڭدىن بارغان ئالىملار ۋە قازاقىستان، ئۆزبېكىستان، قىرغىزىستاندىكى ئالىملار يىغىنغا تەييارلىغان مەھمۇد كاشغەرىي، «دىۋانۇ لۇغاتىت تۈرك» ھەققىدىكى ئىلمىي ماقالىلىرىنى ئوقۇدى. يىغىن بىر كۈن داۋاملاشتى. 20- دېكابىر چۈشتىن بۇرۇن شىنجاڭدىن بارغان ئالىملار قازاقىستان ئۇيغۇر مەدەنىيەت مەركىزىنىڭ رەھبەرلىرىنىڭ ھەمراھلىقىدا ئالمۇتا شەھىرى دروژبا ئۇيغۇر يېزىسىغا جايلاشقان ئابدۇللا روزىباقىيېۋ نامىدىكى 153-گىمنازىيە (ئۇيغۇر ئوتتۇرا مەكتىپىنى زىيارەت قىلدى. مەكتەپتىكى ئۇيغۇر بالىلىرى بىلەن سۆھبەتلەشتى، سىنىپلارنى ۋە مەكتەپنىڭ تەنتەربىيە، سەنئەت، قول ھۈنەر كۇرژىكلىرىنى كۆزدىن كەچۈردى. كۆزدىن كەچۈرۈشتىن كېيىن مەكتەپ سەنئەت كۇرژىكى مەھمۇد كاشغەرىيگە ئاتاپ تەييارلىغان كونسېرت نومۇرلىرىنى كۆردى ۋە مەكتەپ مۇدىرىنىڭ مەكتەپ ھەققىدىكى بايانلىرىنى ئاڭلىدى. چۈشتىن كېيىن قازاقىستاندىكى مەشھۇر ئۇيغۇر يىغىپ ساقلىغۇچى ئازات ھېكىمبايېۋنىڭ شەخسىي مۇزىيىنى ئېكىسكۇرسىيە قىلدى.<br /><br /><span style="color: rgb(255, 0, 0);">٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭<br />مەنزىل<br /><a href="http://uzunjahan.blogspot.com/">http://uzunjahan.blogspot.com/</a><br />****************************<br /></span></div></div></div></div></span>uzunjahanhttp://www.blogger.com/profile/16968663042240190902noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-7183981134978492760.post-88018230740909405982009-01-25T12:44:00.003+08:002009-01-25T12:54:16.262+08:00Mehmud kashgheriy yilidiki opal qebrigah ziyaritiToluq Teksti<br /><span class="fullpost"><br /><br /><br /><div style="text-align: center;"><br /><span style="color: rgb(0, 102, 0);font-size:180%;" >Mehmud kashgheriy yilidiki<br /><br />opal qebrigah ziyariti</span><br /><br /><br /><span style="color: rgb(255, 0, 0);font-size:130%;" >(edebiy xatire)</span><br /><br /><br /><span style="color: rgb(0, 0, 153);font-size:180%;" >Abdure'op polat teklimakaniy<br /></span><br /><br /><div style="text-align: left;"><br /><span style="color: rgb(255, 0, 0);font-size:180%;" > (1)</span><br /><br /><span style="font-size:130%;">Bu yil (2008-yil) 2-ayning 15-küni, béyjing merkiziy milletler uniwérsitéti uyghur til-edebiyat fakultéti rehberliki fakultétning heptilik yighinida: «birleshken döletler teshkilati pen-ma'arip orgini bu 2008-yilida, büyük türkolog mehmud kashgheriyni öz ichige alghan 367 alimni dunya miqyasida xatirileshke chaqiriptu. Shu wejdin, türkiye jumhuriyiti til-yéziq komitéti bizning uyghur til-edebiyati fakultétimiz bilen hemkarliship, béyjingde ‹dunya mehmud kashgheriy yilini xatirilesh xelq'araliq ilmiy muhakime yighini› échish tekliwini otturigha qoydi. Biz awaz qoshup, mektep teshkili arqiliq yuqirigha doklat yazduq. Testiqlinish éhtimali eng küchlük. Shunga, hemmimiz ilmiy maqale teyyarlayli. Gézi kelgende. Biz hemmimiz hem yighin ishtirakchiliri hem yighin sahibxani bolimiz...» dédi. Resmiy ish béshidiki weliylerning éghizidin bu gepni anglap, hemmimiz xoshal bolghinimizdin qin- qinimizgha patmay qalduq. Chünki, bu yil biz üchün emeliyette, béyjing olémpik yighinini kütiwélish bilen dunya mehmud kashgheriy yilini qutluqlashtin ibaret qosh shadliq élip kelgen xasiyetlik bir yil bolghanidi.<br />Mehmud kashgheriy yili démek - ilim meripet yili démektur. Shundaq qilip, fakultétimizde, « oqu-oqutush sewiyisini yene bir baldaq yuqiri kötürüsh, mol mezmunluq ilmiy pa'aliyetler arqiliq, elmisaqtin buyan tunji qétim bolghan bu mubarek mehmud kashgheriy yilini qizghin qutluqlash, shu arqiliq, 2008-yilliq béyjing olémpik tenterbiye yighinigha sowghat teqdim qilish» dolquni qozghilip ketti.<br />Ders ichi we sirtida teshwiq we terghib qilip déduqki: «i, ewladlar! kashgheriy yili bu, iptixarlininglar, shadlininglar; Shadliqinglarni, iptixarlan'ghanliqinglarni mu'eyyen bir emeliy heriket arqiliq ipadilengler, mesilen, ‹dunya mehmud kashgheriy yili xatire izniki› yasitinglar, bashqa ghelite süretler chüshürülgen maykilarni kiyip yürgenning ornigha, mehmud kashgheriyning portiriti chüshürülgen mayka qildurup kiyinglar; Yazliq tetildin paydilinip, opalgha bérip, bowanglarning qebrgahini körüp, söyüp we süpürüp kélinglar.Kim bilir, siz-bizler bu ömrümizde, ‹dunya mehmud kashgheriy yili›din yene birni yashiyalmasmiz belkim...».<br />Balilirimiz yenila bizning balilirimiz-de! ular durust gépimizni anglidi: bezi sawaqdashlar illipis shekillik da'ire ichige newqiran mehmud kashgheriyning (ghaziy ehmed ependim sizghan) portiriti chüshürülgen, resimning chörisige we astilirigha «2008-yilning dunya mehmud kashgheriy yili bolghanliqini tebrikleymiz» dégen uyghurche, türkche, erebche, xenzuche, in'glizche we yaponche xet bésilghan mayka ishletti. Biz uni kiyip, 56 milletlik merkiziy milletler uniwérsitéti qorusida meydimizni kérip yürduq we mushu pa'aliyitimiz arqiliq, bu yilning «dunya mehmud kashgheriy yili» ikenlikini mektepdashlirimizghimu bildürgen bolduq. Yene bezi sawaqdashlar mezkur resim chüshürülgen xatire iznaktin 1000dane yasatti, biz uni ghurur bilen kérilgen meydimizge iptixar bilen taqiduq.<br /><span style="color: rgb(0, 0, 153);">Www.Kashghari.Com/uyghur</span><br /><br />2008-yili 6-ayning 15-küni, «dunya atilar bayrimi küni» boldi. Bu bir yekshenbe küni idi. Mehmud kashgheriy yili xatire maykisini kiygen we xatire iznikini taqighan oqughuchi-oqutquchilar jem bolup, mektep baghchisi we derwazisi aldida, xatire süretke chüshüp, büyük atimiz mehmud kashgheriyni rehmet bilen esliduq we hörmet bilen xatiriliduq.<br />2006-yilliq uyghur sinip oqughuchiliri bash bolup mektepke doklat yézip, yazliq tetildin paydilinip, opalgha bérip büyük bowimiz mehmud kashgheriyning qebrigahini ziyaret qilip kélishke izin-ijazet soridi. Doklat mektepning munasiwetlik rehberlik orgini teripidin 6-ayning 26-küni testiqlinip chüshti. 27-iyun küni oqughuchilar yazliq tetilge qoyiwétildi. «bu tetilde, bizmu bérip, bowimizning qebrigahigha güller qoyayli» déyishti yash ewladlar keskin qarar bilen.<br />Shundaq qilip, mehmud kashgheriy bowimizning qebrigah baghchisida 25-iyul küni uchrishishqa wedileshkendin kéyin, oqughuchilar tetil qilip, yurtlirigha qaytishti.<br /></span><br /> <span style="color: rgb(255, 0, 0);font-size:180%;" >(2)</span><br /><br /><span style="font-size:130%;">2008-yil 7-ayning 25-küni jüme, qeshqerde hawa ochuq, quyash nuri gerdenlerni köydürüp tursimu, salqin shamal erkilitip söyüp turatti. Béyjing merkiziy milletler uniwérsitéti uyghur til-edebiyat fakultéti teripidin uyushturulghan «mehmud kashgheriy yilida, büyük ejdad qebrigahini ziyaret qilish pa'aliyiti» resmiy bashlandi. 39 ademlik bu ziyaretchiler kolliktipi sa'et ürümchi waqti toqquzda, qeshqerge méhman oqughuchilar chüshken «sermen méhmansarayi» derwazisi aldida jem boldi. Hayal bolmay, bir chong aptubus ularni élip, opal taman yürüp ketti.<br />Aptubus konisheher (toqquzaq) nahiyisige yétip kelgende, nahiyilik partkom idarisi aldida ularni saqlap turghan konisheher nahiyilik medeniy asar-etqiler bashqurush ornining bashliqi warisjan ependi istiqbalda boldi. U ziyaretchiler yétekchisining qolidiki alaqe-tonushturush xetlirini körgendin kéyin, xas mashinisi bilen ulargha yol bashlap aldida mangdi. Opal kentige yétip barghanda, mezkur ziyaretchiler munasiwetlik organlardin himit ependi qatarliqlarning qizghin qarshi élishigha muyesser boldi.<br />Sa'et on yérimlerde, on ming yollap uzaq musapini bésip, paytext béyjingdin kelgen bu ziyaretchiler büyük ejdad mehmud kashgheriy qebrigahi baghchisigha éhtiram qedimi bilen kirip keldi. Uchisigha dunya mehmud kashgheriy yili xatire maykisini kiygen halda, retlik qatar bilen kétiwatqan ziyaretchiler sépining aldida, «merkiziy milletler uniwérsitéti uyghur til-edebiyat fakultéti yazliq tetil pa'aliyet etriti» dégen bayraq lepildeytti; Qelblerde bolsa, ming yil mabeynide, pütün dunyadiki ilim ehlining qayilliq tuyghusi ichide eslishi we xatirilishige muyesser bolghan we bu 2008-yilni «dunya mehmud kashgheriy yili» qilghan ulugh uyghur alimi mehmud kashgheriyge bolghan séghinish, telpünüsh we ghururlinish tuyghusi mewj uratti.<br />Qebrigah baghchisi ichidiki toqsan yette pelempey yénidiki hawaliq keng supida, nahiyilik medeniy asar-etiqilerni bashqurush ornining bashliqi warisjan ependi pa'aliyet ehlige mehmud kashgheriy qebrigahi orginining yéqinqi yillardin buyan emeliyleshtürgen xizmetliri we mundin kéyinki pilanliri heqqide méghizliq qilip omumiy chüshenche berdi. Ziyaretchilerning qiziqishliq so'allirigha érinmey, bir-birdin jawab berdi,<br />Arqidin, toqsanyette pelempeyning üstidiki xasiyetlik «hay-hay térek» köklep turghan cheshme bulaq boyida, lewhe teqdim qilish murasimi ötküzüldi. Murasimda, mezkur ziyaret pa'aliyitining yétekchi oqutquchisi ziyaret pa'aliyiti ehlige wakaliten, «2008-yilning ‹dunya mehmud kashgheriy yili› bolghanliqini chin yürektin qutluqlaymiz» dégen uyghurche xet yézilghan jiger renglik duxawa lewheni warisjan ependige teqdim qildi. Hayajanliq qisqa nutuq we warisjan ependining semimiy teshekkuri shu meydandiki yüzlerche ziyaret ehlining qizghin alqishigha muyesser boldi.<br />Arqidin, büyük bowimiz mehmud kashgheriyning qebrisi tawap qilindi. Mehmud bowimiz yatqan bu ulugh öyge kirgende, oghul-qiz tawap ehli ong qolini yüriki üstige qoyghan, béshi éhtiram bilen igilgen halda, qebrini asta bir aylinip chiqti. Andin, qebrigahning cheshendürgüchi xizmetkari dilnur abdurusul xanim iptixar we söyünüsh tuyghusi urghup turghan süzük we yangraq awazi bilen, büyük ejdad mehmud kashgheriyning ademiy hayati we ilmiy emgekliri toghrisida tonushturma qildi. Bu aliy mektepning toluq kurs we magistér –doktor asprant oqughuchiliri mezkur tonushturmini ashu bashlan'ghuch mektepning yuqiri sinipliri waqtidin bashlap anglap kéliwatqanliqigha qarimay, xuddi tunji qétim anglawatqandek ishtiyaq bilen bérilip anglidi. Yash we güzel ruxsarliq ewladlar bilen tolghan shu andiki bu tupraq béshi bejayiki renggareng güller bilen pürkün'gen gülzarliqni esletse, dilnur xanim bolsa, gülzarliqta xendan urup sayrawatqan shox bulbulni xatirilitetti insan'gha!<br />Arqidin, ziyaretchiler tilawet öyige kirip, milliy örp-adet boyiche du'a-tilawette boldi. Körgezme öyige kirip, 2005- yildiki memliketlik ilmiy muhakime yighinining tebriklesh pa'aliyiti qatarliq mehmud kashgheriy qebrigahida emeliyleshtürülgen ilmiy pa'aliyetler, shundaqla memliket ichi we sirtidin kelgen dölet erbabliri we ataqliq alimlarning ziyaretliri xatirilen'gen türlük buyumlarni, sowghat-hediyelerni memnuniyet bilen kördi.<br />Arqidin, uzaqtiki astane, paytext béyjingdin kelgen bu ziyaretchiler qebrigah baghchisidiki türlük ishlar bilen meshghul boliwatqan xizmetchiler, yerlik ahalilar we bashqa jaylardin kelgen ziyaretchiler arisida hemsöhbet we tekshürüshlerde boldi. Andin, qebrigah muziyigha kirip, bu qedimiy zéminning uzaq ötmüshige taliq qézilmilardin teyyarlan'ghan örneklerni zor qiziqish bilen kördi we ilmiy xatiriler yazdi.<br />Chüshtin kéyin sa'et üchler etrapida, ziyaretchiler opal'art téghining choqqa qismidiki égiz rawaqqa yilanbaghri pelempeyler bilen méngip chiqip, ming yillar mabeynide yashnap kelgen opal oymanliqining mislisiz güzel ruxsarini, büyük bowimiz mehmud kashgheriy tughulup, ösüp chong bolghan bostanliq mehelle-koylarning körkem menzirisini toyumsizliq bilen tamasha qildi. Istirahet ariliqida, mezkur ziyaretchiler kolliktipining yétekchisi rawaq sehnisini chöridep olturghan ziyaret ehlige ataqliq yazghuchi extem ömer ependining mexsus mushu dunya mehmud kashgheriy yili üchün atap yazghan (emma téxi metbu'atta élan qilinmighan) «baghdad ordisi» mawzuluq hékayisini oqup berdi.<br />-« mö'minlerning xelipisi her jüme küni chet'el dölet bashliqliri, hökümet bashliqliri we xelq'araliq dangliq erbab, moysipit alimlarni, töre aqsöngeklerni qobul qilar édi» dep bashlan'ghan bu hékaye shu an tingshighuchilarni özige simaptek ram qiliwaldi. Shu anda, rawaq ichi timtasliqqa chökken bolup, rawaqning péshaywanlirigha qon'ghan qushqach, kepterler yéqimliq sayrash we ünleshliri bilen hékaye oqughuchigha jör bolmaqta idi. Opal'art téghi tereptin esken selkin shamal güzel uyghur tili bilen toyun'ghan bu hékayide teswirlen'gen weqelerning jelbkarliqi bilen qoshulup tingshighuchilarni uzaq ming yil burunqi baghdad xelipilikining ordisigha élip kirip ketkendek idi. Büyük ejdad mehmud kashgheriyning öz ana tili bolghan uyghur-türk tilining ebediy mewjudluqi üchün körsetken jasariti, wijdanliq alimlargha xas eqil-parasiti we égilmes-sunmas jasariti arqiliq, eyni zaman baghdad xelipisini qayil qilghanliqi teswirlen'gen mezkur hékaye axirlashqanda, tingshighuchilar uzun'gha sozulghan shadiyane alqish yangratti. Jan'gha rahet selkin shamal bu alqish sadasini shu an pütkül opal oymanliqi ahalisining quliqigha, hetta muqeddes qebrigahta uxlawatqan büyük ejdad mehmud kashgheriyning quliqigha yetküzdi bolghay...<br />Arqidin, ziyaretchiler égiz rawaqtin asta-asta yürüp, qebrigah baghchisigha chüshti. Alte sa'ettin ashqan ziyaret ularni héch charchatqandek emes idi. Ular qebrigah baghchisidin ayrilish aldida, renggareng güller arisida égiz qed kötürüp turghan mehmud kashgheriy heykilining aldigha retlik tizilip turup, ular béyjingde her bir ilmiy pa'aliyettin kéyin hemishe oquydighan «nammuqam marshi»ni yüksek awazda uqudi:<br /><br />Rak, chebbeyat, segah, chehargah,<br />Penjgah, öz'hal, ejem, oshshaq;<br />Bayat, newa, mushawerek, iraq,<br />Uyghurning muqami jahanda yangraq.<br /><br />Neqrat:<br />Muqamlar marshimiz, muqamdur bayraq,<br />Uyghurning muqami jahanda yangraq!<br />Yangraq, yangraq, yangraq!...<br /><br />Marshning jenggiwar ahangliq yangraq sadasi uzaq-uzaqlargha ketti. Ziyaretchiler puxadin chiqqandek bolup, bir-birini mubarekleshti. Bu arqiliq, ular özlirining bügünki bu qebrigah ziyaritidin pütmes-tügimes küch alghanliqini we mundin kéyinki hayatlirini büyük ejdad mehmud kashgheriydek ilmiy emgek bilen ötküzüshke bel baghlighanliqlirini ipadilidi goya.<br />Sa'et besh yérimlar bolghanda, bu pa'aliyetke bashtin-axir köngül bölüp kéliwatqan konisheher nahiyilik partkomning mu'awin shujisi musajan ömer ependi kélip, mezkur ziyaretchiler kolliktipini qobul qildi. Arqidinla, u qebrigah baghchisining gherbiy jenub teripidiki ormanliq ichige jaylashqan «newroz bulaq» béshigha keng dastixan sélip, ziyaretchiler üchün xas meshrep ötküzüp berdi. Meshrebte, xushpuraq ze'firan chaylar ichildi; Bir-biridin lezzetlik qoghun-tawuzlar pichildi. Hemmidin peyz bolghini, yash muzikant muhemmet'eli ependi duttar bilen orunlighan «ziyaret qilghili keldim», «kimning bar séningdek alimi qéni, pexirlen dunyagha mehmud wetini» qatarliq neq öz yéride we del öz möritide terennum qilin'ghan naxshilarning séhriy küchi ziyaretchilerni mestxush qiliwetti...</span><br /><br /> <span style="color: rgb(255, 0, 0);font-size:180%;" > (3)</span><br /><br /><span style="font-size:130%;">Ertisi küni etigen sa'et toqquzlarda, dunya mehmud kashgheriy yili munasiwéti bilen, paytext béyjngdin kélip, opalda mexsus qebrigah ziyariti pa'aliyitide bolghan mezkur ziyaretchiler bilen qeshqer shehrining kindiki héytgah meydanida uchrashtuq.<br />Orda aldi tereptin kötürülgen quyash héytgah meydani üstige séxi nurini ayimay töküp turatti. Héytgahta bolghan ziyaretchiler shadliqtin küliwatamdu yaki gül-ghunchilar kebi subatliq bu yash ziyaretchilerni öz qoynigha alghan héytgah meydani memnuniyettin küliwatamdu bilip bolmaytti, eytawur insanmu, zéminmu xoshalliq ilkide meghrur we shadiyane körünetti.<br />Qeshqerning sémwulluq qurulushi bolghan héytgah jami'esi aldida, ziyaretchiler bilen bille xatire süretke chüshtuq. Buning bilen goya bu qétimliq zörür, sawabliq we maqul pa'aliyitimizge nusret chékitini mezmut qoyduq.<br />- bu méning qeshqerge tunji kélishim,- dédi qumulluq qiz pezilet, yüsüp xas hajip meqberisi taman kétiwétip- qeshqer heqiqetenmu séhirlik sheher iken. Bolupmu, tünügünki opal ziyariti méni ajayib bextiyar qildi.<br />- shundaq!,- taliship awaz qoshti turpan we korlidin kelgen sawaqdashlar- biz tünügün opalda bir esirge tawap bir kün yashiduq.<br />- 25-iyul hayatimiz boyi untulmas bir namayende kün bolghusi!<br /><br /><span style="color: rgb(0, 0, 153);">2008- yili 26-iyul, qeshqer.</span><br /></span><br /><span style="color: rgb(255, 0, 0);">menbe:</span><br /><span style="color: rgb(51, 51, 255);">http://www.kashghari.com/uyghur/viewthread.php?tid=227</span><br />******************************<br /><br /></div></div></span>uzunjahanhttp://www.blogger.com/profile/16968663042240190902noreply@blogger.com0