Mehmud kashgheriy yilidiki opal qebrigah ziyariti

Toluq Teksti

Mehmud kashgheriy yilidiki

opal qebrigah ziyariti


(edebiy xatire)


Abdure'op polat teklimakaniy

(1)

Bu yil (2008-yil) 2-ayning 15-küni, béyjing merkiziy milletler uniwérsitéti uyghur til-edebiyat fakultéti rehberliki fakultétning heptilik yighinida: «birleshken döletler teshkilati pen-ma'arip orgini bu 2008-yilida, büyük türkolog mehmud kashgheriyni öz ichige alghan 367 alimni dunya miqyasida xatirileshke chaqiriptu. Shu wejdin, türkiye jumhuriyiti til-yéziq komitéti bizning uyghur til-edebiyati fakultétimiz bilen hemkarliship, béyjingde ‹dunya mehmud kashgheriy yilini xatirilesh xelq'araliq ilmiy muhakime yighini› échish tekliwini otturigha qoydi. Biz awaz qoshup, mektep teshkili arqiliq yuqirigha doklat yazduq. Testiqlinish éhtimali eng küchlük. Shunga, hemmimiz ilmiy maqale teyyarlayli. Gézi kelgende. Biz hemmimiz hem yighin ishtirakchiliri hem yighin sahibxani bolimiz...» dédi. Resmiy ish béshidiki weliylerning éghizidin bu gepni anglap, hemmimiz xoshal bolghinimizdin qin- qinimizgha patmay qalduq. Chünki, bu yil biz üchün emeliyette, béyjing olémpik yighinini kütiwélish bilen dunya mehmud kashgheriy yilini qutluqlashtin ibaret qosh shadliq élip kelgen xasiyetlik bir yil bolghanidi.
Mehmud kashgheriy yili démek - ilim meripet yili démektur. Shundaq qilip, fakultétimizde, « oqu-oqutush sewiyisini yene bir baldaq yuqiri kötürüsh, mol mezmunluq ilmiy pa'aliyetler arqiliq, elmisaqtin buyan tunji qétim bolghan bu mubarek mehmud kashgheriy yilini qizghin qutluqlash, shu arqiliq, 2008-yilliq béyjing olémpik tenterbiye yighinigha sowghat teqdim qilish» dolquni qozghilip ketti.
Ders ichi we sirtida teshwiq we terghib qilip déduqki: «i, ewladlar! kashgheriy yili bu, iptixarlininglar, shadlininglar; Shadliqinglarni, iptixarlan'ghanliqinglarni mu'eyyen bir emeliy heriket arqiliq ipadilengler, mesilen, ‹dunya mehmud kashgheriy yili xatire izniki› yasitinglar, bashqa ghelite süretler chüshürülgen maykilarni kiyip yürgenning ornigha, mehmud kashgheriyning portiriti chüshürülgen mayka qildurup kiyinglar; Yazliq tetildin paydilinip, opalgha bérip, bowanglarning qebrgahini körüp, söyüp we süpürüp kélinglar.Kim bilir, siz-bizler bu ömrümizde, ‹dunya mehmud kashgheriy yili›din yene birni yashiyalmasmiz belkim...».
Balilirimiz yenila bizning balilirimiz-de! ular durust gépimizni anglidi: bezi sawaqdashlar illipis shekillik da'ire ichige newqiran mehmud kashgheriyning (ghaziy ehmed ependim sizghan) portiriti chüshürülgen, resimning chörisige we astilirigha «2008-yilning dunya mehmud kashgheriy yili bolghanliqini tebrikleymiz» dégen uyghurche, türkche, erebche, xenzuche, in'glizche we yaponche xet bésilghan mayka ishletti. Biz uni kiyip, 56 milletlik merkiziy milletler uniwérsitéti qorusida meydimizni kérip yürduq we mushu pa'aliyitimiz arqiliq, bu yilning «dunya mehmud kashgheriy yili» ikenlikini mektepdashlirimizghimu bildürgen bolduq. Yene bezi sawaqdashlar mezkur resim chüshürülgen xatire iznaktin 1000dane yasatti, biz uni ghurur bilen kérilgen meydimizge iptixar bilen taqiduq.
Www.Kashghari.Com/uyghur

2008-yili 6-ayning 15-küni, «dunya atilar bayrimi küni» boldi. Bu bir yekshenbe küni idi. Mehmud kashgheriy yili xatire maykisini kiygen we xatire iznikini taqighan oqughuchi-oqutquchilar jem bolup, mektep baghchisi we derwazisi aldida, xatire süretke chüshüp, büyük atimiz mehmud kashgheriyni rehmet bilen esliduq we hörmet bilen xatiriliduq.
2006-yilliq uyghur sinip oqughuchiliri bash bolup mektepke doklat yézip, yazliq tetildin paydilinip, opalgha bérip büyük bowimiz mehmud kashgheriyning qebrigahini ziyaret qilip kélishke izin-ijazet soridi. Doklat mektepning munasiwetlik rehberlik orgini teripidin 6-ayning 26-küni testiqlinip chüshti. 27-iyun küni oqughuchilar yazliq tetilge qoyiwétildi. «bu tetilde, bizmu bérip, bowimizning qebrigahigha güller qoyayli» déyishti yash ewladlar keskin qarar bilen.
Shundaq qilip, mehmud kashgheriy bowimizning qebrigah baghchisida 25-iyul küni uchrishishqa wedileshkendin kéyin, oqughuchilar tetil qilip, yurtlirigha qaytishti.

(2)

2008-yil 7-ayning 25-küni jüme, qeshqerde hawa ochuq, quyash nuri gerdenlerni köydürüp tursimu, salqin shamal erkilitip söyüp turatti. Béyjing merkiziy milletler uniwérsitéti uyghur til-edebiyat fakultéti teripidin uyushturulghan «mehmud kashgheriy yilida, büyük ejdad qebrigahini ziyaret qilish pa'aliyiti» resmiy bashlandi. 39 ademlik bu ziyaretchiler kolliktipi sa'et ürümchi waqti toqquzda, qeshqerge méhman oqughuchilar chüshken «sermen méhmansarayi» derwazisi aldida jem boldi. Hayal bolmay, bir chong aptubus ularni élip, opal taman yürüp ketti.
Aptubus konisheher (toqquzaq) nahiyisige yétip kelgende, nahiyilik partkom idarisi aldida ularni saqlap turghan konisheher nahiyilik medeniy asar-etqiler bashqurush ornining bashliqi warisjan ependi istiqbalda boldi. U ziyaretchiler yétekchisining qolidiki alaqe-tonushturush xetlirini körgendin kéyin, xas mashinisi bilen ulargha yol bashlap aldida mangdi. Opal kentige yétip barghanda, mezkur ziyaretchiler munasiwetlik organlardin himit ependi qatarliqlarning qizghin qarshi élishigha muyesser boldi.
Sa'et on yérimlerde, on ming yollap uzaq musapini bésip, paytext béyjingdin kelgen bu ziyaretchiler büyük ejdad mehmud kashgheriy qebrigahi baghchisigha éhtiram qedimi bilen kirip keldi. Uchisigha dunya mehmud kashgheriy yili xatire maykisini kiygen halda, retlik qatar bilen kétiwatqan ziyaretchiler sépining aldida, «merkiziy milletler uniwérsitéti uyghur til-edebiyat fakultéti yazliq tetil pa'aliyet etriti» dégen bayraq lepildeytti; Qelblerde bolsa, ming yil mabeynide, pütün dunyadiki ilim ehlining qayilliq tuyghusi ichide eslishi we xatirilishige muyesser bolghan we bu 2008-yilni «dunya mehmud kashgheriy yili» qilghan ulugh uyghur alimi mehmud kashgheriyge bolghan séghinish, telpünüsh we ghururlinish tuyghusi mewj uratti.
Qebrigah baghchisi ichidiki toqsan yette pelempey yénidiki hawaliq keng supida, nahiyilik medeniy asar-etiqilerni bashqurush ornining bashliqi warisjan ependi pa'aliyet ehlige mehmud kashgheriy qebrigahi orginining yéqinqi yillardin buyan emeliyleshtürgen xizmetliri we mundin kéyinki pilanliri heqqide méghizliq qilip omumiy chüshenche berdi. Ziyaretchilerning qiziqishliq so'allirigha érinmey, bir-birdin jawab berdi,
Arqidin, toqsanyette pelempeyning üstidiki xasiyetlik «hay-hay térek» köklep turghan cheshme bulaq boyida, lewhe teqdim qilish murasimi ötküzüldi. Murasimda, mezkur ziyaret pa'aliyitining yétekchi oqutquchisi ziyaret pa'aliyiti ehlige wakaliten, «2008-yilning ‹dunya mehmud kashgheriy yili› bolghanliqini chin yürektin qutluqlaymiz» dégen uyghurche xet yézilghan jiger renglik duxawa lewheni warisjan ependige teqdim qildi. Hayajanliq qisqa nutuq we warisjan ependining semimiy teshekkuri shu meydandiki yüzlerche ziyaret ehlining qizghin alqishigha muyesser boldi.
Arqidin, büyük bowimiz mehmud kashgheriyning qebrisi tawap qilindi. Mehmud bowimiz yatqan bu ulugh öyge kirgende, oghul-qiz tawap ehli ong qolini yüriki üstige qoyghan, béshi éhtiram bilen igilgen halda, qebrini asta bir aylinip chiqti. Andin, qebrigahning cheshendürgüchi xizmetkari dilnur abdurusul xanim iptixar we söyünüsh tuyghusi urghup turghan süzük we yangraq awazi bilen, büyük ejdad mehmud kashgheriyning ademiy hayati we ilmiy emgekliri toghrisida tonushturma qildi. Bu aliy mektepning toluq kurs we magistér –doktor asprant oqughuchiliri mezkur tonushturmini ashu bashlan'ghuch mektepning yuqiri sinipliri waqtidin bashlap anglap kéliwatqanliqigha qarimay, xuddi tunji qétim anglawatqandek ishtiyaq bilen bérilip anglidi. Yash we güzel ruxsarliq ewladlar bilen tolghan shu andiki bu tupraq béshi bejayiki renggareng güller bilen pürkün'gen gülzarliqni esletse, dilnur xanim bolsa, gülzarliqta xendan urup sayrawatqan shox bulbulni xatirilitetti insan'gha!
Arqidin, ziyaretchiler tilawet öyige kirip, milliy örp-adet boyiche du'a-tilawette boldi. Körgezme öyige kirip, 2005- yildiki memliketlik ilmiy muhakime yighinining tebriklesh pa'aliyiti qatarliq mehmud kashgheriy qebrigahida emeliyleshtürülgen ilmiy pa'aliyetler, shundaqla memliket ichi we sirtidin kelgen dölet erbabliri we ataqliq alimlarning ziyaretliri xatirilen'gen türlük buyumlarni, sowghat-hediyelerni memnuniyet bilen kördi.
Arqidin, uzaqtiki astane, paytext béyjingdin kelgen bu ziyaretchiler qebrigah baghchisidiki türlük ishlar bilen meshghul boliwatqan xizmetchiler, yerlik ahalilar we bashqa jaylardin kelgen ziyaretchiler arisida hemsöhbet we tekshürüshlerde boldi. Andin, qebrigah muziyigha kirip, bu qedimiy zéminning uzaq ötmüshige taliq qézilmilardin teyyarlan'ghan örneklerni zor qiziqish bilen kördi we ilmiy xatiriler yazdi.
Chüshtin kéyin sa'et üchler etrapida, ziyaretchiler opal'art téghining choqqa qismidiki égiz rawaqqa yilanbaghri pelempeyler bilen méngip chiqip, ming yillar mabeynide yashnap kelgen opal oymanliqining mislisiz güzel ruxsarini, büyük bowimiz mehmud kashgheriy tughulup, ösüp chong bolghan bostanliq mehelle-koylarning körkem menzirisini toyumsizliq bilen tamasha qildi. Istirahet ariliqida, mezkur ziyaretchiler kolliktipining yétekchisi rawaq sehnisini chöridep olturghan ziyaret ehlige ataqliq yazghuchi extem ömer ependining mexsus mushu dunya mehmud kashgheriy yili üchün atap yazghan (emma téxi metbu'atta élan qilinmighan) «baghdad ordisi» mawzuluq hékayisini oqup berdi.
-« mö'minlerning xelipisi her jüme küni chet'el dölet bashliqliri, hökümet bashliqliri we xelq'araliq dangliq erbab, moysipit alimlarni, töre aqsöngeklerni qobul qilar édi» dep bashlan'ghan bu hékaye shu an tingshighuchilarni özige simaptek ram qiliwaldi. Shu anda, rawaq ichi timtasliqqa chökken bolup, rawaqning péshaywanlirigha qon'ghan qushqach, kepterler yéqimliq sayrash we ünleshliri bilen hékaye oqughuchigha jör bolmaqta idi. Opal'art téghi tereptin esken selkin shamal güzel uyghur tili bilen toyun'ghan bu hékayide teswirlen'gen weqelerning jelbkarliqi bilen qoshulup tingshighuchilarni uzaq ming yil burunqi baghdad xelipilikining ordisigha élip kirip ketkendek idi. Büyük ejdad mehmud kashgheriyning öz ana tili bolghan uyghur-türk tilining ebediy mewjudluqi üchün körsetken jasariti, wijdanliq alimlargha xas eqil-parasiti we égilmes-sunmas jasariti arqiliq, eyni zaman baghdad xelipisini qayil qilghanliqi teswirlen'gen mezkur hékaye axirlashqanda, tingshighuchilar uzun'gha sozulghan shadiyane alqish yangratti. Jan'gha rahet selkin shamal bu alqish sadasini shu an pütkül opal oymanliqi ahalisining quliqigha, hetta muqeddes qebrigahta uxlawatqan büyük ejdad mehmud kashgheriyning quliqigha yetküzdi bolghay...
Arqidin, ziyaretchiler égiz rawaqtin asta-asta yürüp, qebrigah baghchisigha chüshti. Alte sa'ettin ashqan ziyaret ularni héch charchatqandek emes idi. Ular qebrigah baghchisidin ayrilish aldida, renggareng güller arisida égiz qed kötürüp turghan mehmud kashgheriy heykilining aldigha retlik tizilip turup, ular béyjingde her bir ilmiy pa'aliyettin kéyin hemishe oquydighan «nammuqam marshi»ni yüksek awazda uqudi:

Rak, chebbeyat, segah, chehargah,
Penjgah, öz'hal, ejem, oshshaq;
Bayat, newa, mushawerek, iraq,
Uyghurning muqami jahanda yangraq.

Neqrat:
Muqamlar marshimiz, muqamdur bayraq,
Uyghurning muqami jahanda yangraq!
Yangraq, yangraq, yangraq!...

Marshning jenggiwar ahangliq yangraq sadasi uzaq-uzaqlargha ketti. Ziyaretchiler puxadin chiqqandek bolup, bir-birini mubarekleshti. Bu arqiliq, ular özlirining bügünki bu qebrigah ziyaritidin pütmes-tügimes küch alghanliqini we mundin kéyinki hayatlirini büyük ejdad mehmud kashgheriydek ilmiy emgek bilen ötküzüshke bel baghlighanliqlirini ipadilidi goya.
Sa'et besh yérimlar bolghanda, bu pa'aliyetke bashtin-axir köngül bölüp kéliwatqan konisheher nahiyilik partkomning mu'awin shujisi musajan ömer ependi kélip, mezkur ziyaretchiler kolliktipini qobul qildi. Arqidinla, u qebrigah baghchisining gherbiy jenub teripidiki ormanliq ichige jaylashqan «newroz bulaq» béshigha keng dastixan sélip, ziyaretchiler üchün xas meshrep ötküzüp berdi. Meshrebte, xushpuraq ze'firan chaylar ichildi; Bir-biridin lezzetlik qoghun-tawuzlar pichildi. Hemmidin peyz bolghini, yash muzikant muhemmet'eli ependi duttar bilen orunlighan «ziyaret qilghili keldim», «kimning bar séningdek alimi qéni, pexirlen dunyagha mehmud wetini» qatarliq neq öz yéride we del öz möritide terennum qilin'ghan naxshilarning séhriy küchi ziyaretchilerni mestxush qiliwetti...

(3)

Ertisi küni etigen sa'et toqquzlarda, dunya mehmud kashgheriy yili munasiwéti bilen, paytext béyjngdin kélip, opalda mexsus qebrigah ziyariti pa'aliyitide bolghan mezkur ziyaretchiler bilen qeshqer shehrining kindiki héytgah meydanida uchrashtuq.
Orda aldi tereptin kötürülgen quyash héytgah meydani üstige séxi nurini ayimay töküp turatti. Héytgahta bolghan ziyaretchiler shadliqtin küliwatamdu yaki gül-ghunchilar kebi subatliq bu yash ziyaretchilerni öz qoynigha alghan héytgah meydani memnuniyettin küliwatamdu bilip bolmaytti, eytawur insanmu, zéminmu xoshalliq ilkide meghrur we shadiyane körünetti.
Qeshqerning sémwulluq qurulushi bolghan héytgah jami'esi aldida, ziyaretchiler bilen bille xatire süretke chüshtuq. Buning bilen goya bu qétimliq zörür, sawabliq we maqul pa'aliyitimizge nusret chékitini mezmut qoyduq.
- bu méning qeshqerge tunji kélishim,- dédi qumulluq qiz pezilet, yüsüp xas hajip meqberisi taman kétiwétip- qeshqer heqiqetenmu séhirlik sheher iken. Bolupmu, tünügünki opal ziyariti méni ajayib bextiyar qildi.
- shundaq!,- taliship awaz qoshti turpan we korlidin kelgen sawaqdashlar- biz tünügün opalda bir esirge tawap bir kün yashiduq.
- 25-iyul hayatimiz boyi untulmas bir namayende kün bolghusi!

2008- yili 26-iyul, qeshqer.

menbe:
http://www.kashghari.com/uyghur/viewthread.php?tid=227
******************************