Mehmud kashgheriyning yurti heqqide

Mehmud kashgheriyning yurti heqqide


Perhat jilan


«shinjang unwérsitéti ilmiy zhornili»ning uyghurche (pelsepe-ijtima'iy pen qismi) 1997-yilliq 1-sanida《diwanu lughett türkning in'glizche terjimisining neshiriyat muqeddimisi élan qilindi. (töwende qisqartilip《in'glizche muqeddime》dep atilidu). Ulugh uyghur alimi mehmud kashgheriy yazghan bu qimmetlik ilmiy eserning in'gliz tiligha terjime qilin'ghanliqi dunyawi türkiy tillar tetqiqatidiki, jümlidin《diwanu lughetit türk》tetqiqatidiki yene bir qétimliq katta emgek hésablinidu. In'glizche muqeddimide diwanning qol yazmisidiki kéyinki dewirlerde yézip qaldurlghan türlük xet izliri tepsili tonushturulghan we sherhilen'gen. «diwan» esli nusxisining bosh orunlirigha yézip qaldurulghan ene shu qisqiche xatiriler, heqiqetenmu, «diwan» tetqiqatidiki yéngi tetqiqat hisaplinidu. Shu yéngiliqlar bu sahediki ilmiy xizmetlerni yenimu ilgiri sürüsh üchün yéngi imkaniyetlerni yaritip bergüsi.
Wehalenki, «diwan» tetqiqati mundaq ikki chong mezmunni öz ichige élishi kérek:
(1) «diwan»ning toluq tékisti (kéyinkiler teripidin qaldurulghan xet izlirimu shuning ichide);
(2) «diwan» aptorining salahiti we «diwan»da ipadilen'gen tilning tewelik mesilisi. Iglizche muqeddimide 1-mezmun'gha yéterlik ehmiyet bérilgen,
biraq 2-mezmun nime üchündur tetqiqat xaraktéride emes, belki xewer yaki adettiki bayan terqiside qisqichila tonushturup ötülgen.

Bu maqalide in'glizche muqeddimidiki del ashu ajiz halqa üstide toxtilip ötüshni layiq taptuq.
In'glizche muqeddime aptorliri diwan aptorining yurti toghrisida chüshenche bergende《U (mehmud kashgheriy) Ⅺ-esirning aldinqi yérimidiki melum bir waqitta issiq köl boyidiki barsghan shehiride dunyagha kelgen》digen bir jümle söz bilenla cheklinidu.
Epsuski bu apturlar özlirining buxil közqarishini ilmiylik derijisige kötürüsh üchün hichqandaq delil-ispat keltürelmeydu. In'glizche muqeddimige bérilgen 5- izahta yene《<الكاشغرى> digen texellus titul béshidila uchiraydu. Buningda bir'az guman bar. Chünki aptor qeshqerdin bolmastin barsghandindur》diyilidu.
Démek, bu izahtimu in'glizche muqeddime aptorliri özlirining yuqiridiki ispatlanmighan köz qarishini yene bir qétim tekrarlaydu.
Shu izahning axirigha yene:《aptorning (mehmud qeshqerining) hayati heqqide oméli'an pritsakning ...«mehmud kashgheriy kimdur?» digen maqalisigha qaralsun》digen bir jümle qoshup qoyulghan.

Undaqta biz ene shu《mehmud kashgheriy kimdur?》digen maqalini körüp baqayli.
O.Pritsak《qaraxanilarning dölet teshkilati》namliq eser we ereb tarixchisi ibin'el esirining qaraxanilar sulalisi heqqidiki tarixiy xatirilige asaslinip,Ⅺ-esirdiki qeshqer hökümranlirining neseblik baghlinish munasiwetliri üstide mulahize yürgüzidu we axiri:《bundaq bolghanda, maware'unnehrning deslepki istilachisi (yüsüp qadirxanni démekchi-aptor) ning newrisi bolghan barsghan emri hüseyin bin muhemmed mehmud qeshqerining atisi bolup chiqti》dep yekün chiqiridu. O.Pritsak yene hüseyin bin muhemmedningⅪ- esirning 40-yillirida《arsilan ilikxan》unwani bilen qeshqerdin bérip, barsghan'gha hakim bolghanliqini qeyt qilidu.Qisqisi bu maqalide, mehmud kashgheriyni yaki uning atisini barsghanliq deydighan pikir tilgha élinmighan. Del uning eksiche, ularning qeshqerliq ikenliki qaraxanilar tarixidin élin'ghan pakitlar asasida mu'eyyenleshtürülgen.
Türkiye alimi shakir ülkü tashirning 《büyük türk tilchisi kashgherlik mehmud》namliq esiride bu mesile bir qeder kéngeytip sözlen'gen bolup, uningdimu mehmud kashgheriyning qeshqerde tughulghanliqi chüshendürülidu.
Élimizning ataqliq alimi géngshiminning《qaraxanilar tarixi heqqide qisqiche bayan》namliq maqaliside, mehmud kashgheriyning qeshqerdiki xan jemetining ezasi ikenliki neseb tertipi boyiche sxémilashturup körsitilgen. Yeni-yüsüp qadirxanning oghli muhemmed bughraxan, uning oghli hüsiyin arsilan ilik xan, uning oghli mehmud kashgheriy.
Élimiz tarixchisi wéy lyangtawning《qaraxanilar sulalisining tarixi》namliq mexsus esirining munasiwetlik ornidimu yuqirqidek köz qarash tekitlen'gen.
Shundaq qilip,《diwanulughett türk》diki melumatlar bilen qaraxanilar tarixini birleshtürüp tehlil qilghanda we bolupmu bu xanliqning neseblik baghlinishini éniqlighanda, mehmud kashgheriyning yurti barsghan bolmastin, qeshqer ikenliki aydinglishidu. Eqellisi,《qeshqeri》texellusning özila «diwan» aptorining yurtini hichqandaq munazire telep qilmaydighan derijide ispatlap turidu. Bu texellus titul béshidila uchiraydu.《buningda bir az guman bar. Chünki aptor qeshqerdin bolmastin, barsghandindur》dégen pikirni chüshinish tes. Ejeba,aptorning ismi we texellusi titulda bir qétimla yézilghanliqi yéterlik emesmu? Barliq pakitlar, yuqirida körsitilginidek, «diwan» aptorining qeshqerlik ikenliki toghrisidiki nuqti'iy nezerni küchlük ilmiy asasqa ige qilip turmaqta.
Emdi biz mehmud kashgheriyni barsghanliq dégen köz qarashni tehlil qilip köreyli. Aldi bilen shuni qayta tekitlep ötüshke toghra kéliduki, «diwan» aptori sherqiy qisim qaraxanilar xan jemetining ezasi. Bu nuqtini mushu sahediki barliq tetqiqatchilar, jümlidin in'glizche muqeddime aptorlirimu birdek étirap qilidu. Tarixiy pakitlar eyni dewirdiki xan jemetining qeshqerde turghanliqi yaki qeshqerdin chiqip bashqa jaylargha hökümranliq qilghanliqini körsitip turidu. Shundaq bolghanliqi tamamen chüshinishlik bolup, kishini qayil qilidu, chünki qeshqer shehiri deslepte pütün xanliqning, kéyinche sherqiy qaraxanilarning asasliq astanisi bolghanidi. Wehalenki, barsghan shehiri héchqandaq xanliqning we yaki birer memuriy rayonning siyasiy – medeniy merkizi bolghan emes.
Biz mehmud kashgheriyning barsghan heqqide éytqanlirini körüp baqayli.
《diwanulughett türk》te barsghan heqqide mundaq diyilidu:
《barsghan efrasiyapning oghlining éti. Barsghan shehirini shu bina qildurghan. Bu mehmudning atisining shehiridur》.
Bu tebir hergizmu mehmudning yaki uning atisining barsghanliq ikenlikini uqturmaydu, belki《mehmudning atisi igidarchiliq qilip bashqurghan sheher》dégen menini xéli roshen ipadilep turidu.
《diwanu lughett türk》te yene mundaq bir maqale xatirlen'gen:

Qushning eskisi séghizxan,
Yaghachning eskisi azghan.
Yerning eskisi qazghan,
Xelqning eskisi barsghan.

Mehmud kashgheriy bu maqalni chüshendürüp kélip , mundaq deydu:
《...Ademlerning eng eskisi barsghanliqtur, chünki ularning xuyi eski we özliri béxil kélidu》.
Bu maqal we uning chüshendürülüshi «diwan» aptorining esla barsghanliq emes ikenlikini nahayiti éniq delillep turidu. Mubada mehmud kashgheriy barsghanliq bolghinida, öz yurti we yurtdashlirining obrazini xunükleshtüridighan bundaq maqalni misalgha almighan we bundaq chüshendürmigen bolatti. Xususen, kishilerning idiyiside qebiliwazliq we yurtwazliq eqidiliri hökümranliq orunni igellep turghan ottura esirdiki ijtima'iy turmush shara'itida yashighan bir shexsning bundaq gheyri pikirlerni bayan qilishi mumkin emes.
Halbuki, mehmud kashgheriy özining diwanida《opal》we《azix》dégen yer namlirigha 《bizning yurtning nami》dep tebir béridu.《diwanu lughett türk》te keltürülgen bashqa hichqandaq yer – jay namlirigha bundaq tebir bérilmigen. Démek, bu ikki tebirmu «diwan» aptorining qeshqerliq ikenlikini munazire telep qilmaydighan derijide ispatlap béridu. Chünki azix (hazir – aziq)opalda , opal qeshqerde.
Biz《diwanu lughett türk》tinmu we bashqa herqandaq menbedinmu《qeshqerliq》texellusini qollan'ghan mehmudning barsghanliq ikenlikini bildürüdighan birermu pakit tapalmaymiz. Eksiche, barliq pakitlar bu zatning qeshqerliq ikenlikini delillep turidu.
In'glizche muqeddimide yene mundaq bir jümlini körimiz: 《 mehmud kashgheriy shu yerde (barsghanda) ottura asiya we mawara'unnehirge hökümran bolghan qaraxanilar sulalisi jemetige mensup》. Mehmud kashgheriyning 《qaraxanilar sulalisi jemetige mensup》bolghaliqida shek yoq, lékin《ottura asiya we mawara'unnehirge hökümran bolghan》shu qaraxanilarning chong xaqanliri barsghanda emes, belki qeshqer we balasaghunda turghan. Miladi 1042-yili qaraxanilar xanliqi sherqiy we gherbiy qisimlargha bölünüp ketkendin kéyin sherqiy qisimdiki《hökümranlar》qeshqerde, gherbiy qisimdikiliri semerqentte turghan. Barsghanda bundaq aliy 《hökümranlar 》emes, ikkinchi derijilik xanlardin ibaret bolghan ilik xanlar ish bashqurghan.
In'glizche muqeddime aptorliri《diwanu lughett türk》te ipadilen'gen til heqqide toxtalghanda mundaq deydu:《aptor (mehmud kashgheriy) özi teswirligen tilni <تۈركىي> dep ataydu. Bezi sözlerge <خاقانىيە > tili dep izah bérilgen. Bu(qaraxanilar ordisi) gha xas sözler digenlik bolidu. Uningda asasen qaraxanilar qebile ittipaqidiki chigil qebilisining tili asas qilip élin'ghan》.Epsuski, bu köz qarashmu héchqandaq tarixiy pakit yaki til matériyalliri bilen ispatlanmighan.
Rus türkolog n.A.Baskakowning《türkiy tillar》namliq ilmiy esiride «diwan» diki til toghrisida towendikidek nuqti'iynezerler bayan qilinidu:
《mehmud kashgheriy sélishturma asasta uyghur tilidin misallarni keltüridu. Bu til «diwan» datürkiy til yaki xaqaniye türklirining tili dégen atalghu bilen terplen'gen. Shundaqla, qipchaq, oghuz tilliridin matiriyallar keltürülgen bolup, bu tillar öz ara yéqinlashturilidu we uyghur tiligha qarshi qoyulup, uyghur tili bilen sélishturulidu...
U zamandiki edebiy til uyghur tili idi, ikkinchi türlük qilip éytqanda, mehmud kashgheriyning tillar tizimlikide yézilishiche, uyghur –qarluq qebililiridin we uruqliridin terkib tapqan xaqaniye türklirining tili idi》.
Biz emdi türkiy tillarning tereqqiyat tarixini chiqish qilip, yuqirida körsitilgen ikki xil nuqti'inezer üstide mulahize yürgüzüp köreyli.
Ⅺ-Ⅻ esirler türkiy tillar tereqqiyatidiki intayin murekkep bolghan ötkünchi dewirdin ibaret. Ⅺ-esirdin ilgiri barliq türkiy tillar uyghur –oghuz edebiy tilini merkez qilatti. Ⅺ esirdin bashlap ikki merkez, yeni ikki xil edebiy til shekillinip chiqishqa bashlidi.
Bularning biri uyghur –qarluq tili ,
Ikkinchisi oghuz – türkmen tilidin ibaret.
Ⅺ esirning aldinqi yérimidin étibaren oghuz qebililirining gherbke köchüp, yéngi bir siyasiy –ijtima'iy gewdini teshkil qilghan saljuqilar sulalisini shekillendürüshi netijiside bu xil bölünüsh türkiy tillar qurulmisida yenimu merkezlik ipadilendi. Bu dewrde oghuz türkümi ichidin yene qipchaq tili ayrilip chiqishqa bashlighan bolsimu, kéyinkisi téxi resmiy edebiy til derijisige kötürülmigen idi.

Rosiye alimi a.Samoylowich Ⅺ esirdiki türkiy edebiy tilini 《qeshqerni merkez qilghan qaraxanilar tili》dep ataydu.
Ataqliq qazaq tilshunasi a.Qaydarow özining《hazirqi zaman uyghur edebiy tilining tereqqiyati》serlewhilik ilmiy esiride uyghur – oghuz asasidiki qedimki uyghur tiligha《altun yaruq》turpan tékistliri qatarliq yadikarliqlarning tili wekillik qilidighanliqini, xaqaniye (uyghur –qarluq) edebiy tiligha bolsa,《diwanu lughett türk》we《qutadghubilik》wekillik qilidighanliqini tilgha alidu.
Ataqliq rus tilshunas a.M.Shérbakmu yuqirqidek pikirlerni quwwetlep, qaraxanilar tilini《Ⅺ -Ⅻ esirlerdiki qeshqerni merkez qilghan qarluq –uyghur tili》dep ataydu.
《özbék tilining tarixi grammatikisi》ning kirish qismidimu asasiy jehettin yuqiridikilerge oxshash pikir bayan qilinip: 《qaraxanilar dewride mawara'unnehir we qeshqerde qarluq-uyghur we qismen qipchaq–oghuz uruqliri tillirining xususiyetlirini öz ichige alghan türkiy edebiy til mewjut idi》déyilgen.
《diwanda chégil tili teswirlen'gen》dégen mesilige kelsek, buxil köz qarashni deslepte öbék alimi salih mutellipow 1961-yili《diwanu lughett türk》ning özbékche terjime nusxisining muqeddimiside otturigha qoyghan. In'glizche muqeddime aptorliri éhtimal shuninggha asaslan'ghan bolsa kérek.
Derweqe chégil qebilisi eslide qarluq qebile ittipaqining bir ezasi idi. Shuni eskertip ötüsh zörürki, qarluq tili bilen uyghur tili nahayiti yéqin tughqan tillar idi.
Ⅺ-esirde qarluq iitipaqi bilen uyghur ittipaqi birliship, ilim saheside《uyghur –qarluq omumiyliqi》dep atalghan zor hem qudretlik siyasiy –ijtima'iy türkümni wujutqa keltürdi. Bu türküm ichide yenila uyghur qebililiri yétekchilik rolini oynighanliqi üchün《qarluq》atalghusi kéyinki waqitlarda tedriji halda istimaldin chüshüp qaldi. Eksiche,《uyghur 》dégen étnik nam bügün'ge qeder dawamliship kelmekte. Türkiy xelqlerning medeniyet tarixini yorutup béridighan yazma yadikarliqlar ichide 《chigil tili》yaki 《chigil tiligha te'elluq matériyallar》ilim dunyasigha téxi melum emes. Lékin uyghur tiligha a'it matériyallar nahayiti köp, bu hal, shübhisizki, türkiy xelqlerning medeniyet tarixida uyghur qebililirining muhim orun tutqanliqini hemde uyghur tilining biz sözlewatqan ashu Ⅺ-esirde (bashqa dewirler toghrisida sözlimey turayli) herqaysi türkiy qebililer ortaq qollan'ghan edebiy til bolghanliqini körsitip béridu. Shunga biz ulugh alim mehmud kashgheriy özining nadir esiride teswirligen til eyni dewrdiki uyghur edebiy tili idi dep toluq ishench bilen éytalaymiz.
《xaqaniye türkchisi》dégen atalghugha kelsek, bu in'glizche muqeddimide éytilghandek,《orda tili》emes, belki qeshqer we uning etrapidiki jaylarni öz ichige alghan qaraxanilarning merkiziy ölkisining shéwisi idi. Tetqiqatchilarning bu heqtiki bayanlirini yuqirida körüp öttuq.《xaqaniye》sözi hergizmu 《orda》menisini bildürmeydu. Toghra, bu sözning sémantikiliq menisidin qarighanda 《xaqan turidighan orun ,jay》dégendek menisi bar dep perez qilish mumkin. Lékin bu yerde déyiliwatqan 《xaqan turidighan orun》orda bolmastin, keng menidiki jughrapiyilik yer namini ipadileydu.《diwanu lughett türkning bir munche orunlirida 《xaqaniye türkliri,《xaqaniye begliri,《xaqaniye xanliri》,《xaqaniyilikler》dégen sö‍z ibarilerni uchritimiz. Bu pakitlar《xaqaniye》sözining xanliqni yaki belgilik bir memuriy rayonni ipadileydighanliqini uqturidu,
Yene bir tereptin éytqanda ,bu sözning axiridiki《-iye》qoshumchisi memuriy birlik namining grammatikiliq-morfologiyilik sheklidin ibaret.
Shundaq qilip,tilshunasliq sahesi boyiche tehlil-tetqiq qilghandimu, tarixi pakitlar boyiche tekshürgendimu 《diwanu lughett türk》te teswirlen'gen tilning uyghur tili ikenliki, mehmud kashgheriyning sherqiy qisim qaraxanilar xan jemetining ezasi bolup, mezkür xanliqning asasliq astanisi qeshqerde dunyagha kelgenliki aydinglishidu. Bu, élimiz we chet ellerdiki bir qatar mutexesislerning japaliq izdinishi we tetqiqatliri netijiside xéli burunla ispatlinip, muqimliship bolghan mesile idi. Halbuki,《in'glizche muqeddime》diki mezkür témida sözlen'gen delilsiz bayanlar bizni bu heqte yene bir qétim éghiz échishqa mejbur qildi.


(shinjang onwérésitéti ilmiy zhornili 1997-yil 3-sandin élindi)
Menbe: Http://www.Orkhun.Com/BBS/read.Php?Tid=1681
&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&