Mehmud kashgheriyning ustazi

Mehmud kashgheriyning ustazi


- Mehmud kashgheriyning ustazi kashgherlik hüseyin ibn xelep toghrisida


Qeshqer paxta toqumuchiliq fabrikisigha baridighan yolni boylap méngip, tümen derya köwrükidin ötkendin kéyin jenub terepke köz tikkende, qeshqer gé'ologiye idarisi da'iriside bir qedimki jame bolup, uning gherbiy teripide texminen bir mo etrapida kélidighan qedimki qebristanliq közge chéliqidu. Bu jay qedimki dewrde «bargah» dep atalghan «eski hésar qel'esi» ichide bolup, u yerge qaraxaniylar shahliri we shah jemetliri shuningdek meshhur alimlar depne qilin'ghan. 11-esirdiki «hamidiye» medirisimu we shu waqitlardiki «sa'adet» kütüpxanisimu mushu orunda ikenliki heqqide melumatlar bar.
Imam zahid hüseyin ibn xelep mushu jayda 900 yildin buyan menggülük uyquda yatmaqta.
Bügün'giche qaraxaniylar tarixi her tereplime tetqiq qiliniwatqan bolsimu, lékin mehmud kashgheriy «diwan»da tilgha élip ötken «kashgherlik xelep oghli teqwadar imam ustaz hüseyin» toghrisida yézilghan birer parche maqalining élan qilin'ghanliqi bayqalmidi. Shunga men bu heqtiki izdinishlirim asasida, deslepki mulahizlirimni kitabxanlar semige sélip béqishni muwapiq kördüm.
Mehmud kashgheriyning ustazi kashgherlik hüseyin ibn xelep hijriyining texminen 398- yili (miladiye 1008-1007- yilliri) kashgher sheheride xelep isimlik uqumushluq bir zat a'iliside dunyagha kelgen we tarixiy hijriyining 485-yili (miladiye 1093- yili) mahi rejep (7-ay) ning bir peyshenbe künliki namazdiger waqtida baqi alemge seper qilghan. Kishiler bu ulugh muderrisni «hüseyin peyzulla xojam» nami bilen bügün'giche yad étip, séghinish hésyati bilen bu zatning meqberisi orunlashqan jaygha bérip, ixtiyarsiz du'a-tekbir oqup, qur'an tilawet qilip kelmekte.
Hüseyin ibn xelep toghrisida eng burun yazma melumat qaldurghan kishi uning shagirti mehmud kashgheriy bolup , u «türkiy tillar diwani» da: «... Kashgherlik xelep oghli, teqwadar imam ustaz hüseyinning ibnul gherqiy dégen ademdin anglap, manga éytip bérishiche ...» (1- tom 456-bet) dep yazghan. Buningdin shuni chüshen'gili boliduki, hüseyin - kashgherlik alim, shundaqla xelep isimlik kishining oghli we öz dewridiki«hamidiye» medrisi yénidiki jamening teqwadar imami. U mehmud kashgheriyning tili bilen éytqanda, uning ustazi bolup , mehmud kashgheriy zor ilmiy mesililerde uninggha muraji'et qilghan.
Uningdin bashqa, bu kishi heqqide eysa xoja isimlik aptor chaghatay tilida yézilghan «uweysler tezkirisi» (ulughlar tezkirisi) dégen kitabta qisqiche xewer bergen. Ehwaldin qarighanda, mezkur aptor hüseyin ibn xelep toghrisida yézilghan bir tarixiy eserdin paydilan'ghan bulishi mumkin . Qeyt qilinishiche, hüseyinning dadisi xelep kashgherdiki yuqiri qatlam kishiliridin birining qizi bolghan selimege öylinip, aridin uzun ötmey, melum seweb bilen suriyege ketken (éhtimal bu kishi esli süriyining «heleb» shehirilik bulishi mumkin – t), hüseyin dadisi kétip, üch aydin kéyin tughulghan. Anisi selime uni yaxshi terbiyilep östürüp, oqush yéshigha yetkendin kéyin kashgherdiki diniy mekteplerning birige bérip, qur'an sawatini chiqarghan. Kéyin öz dewridiki meshhur bilim yurti «medrise sachiye» ge bérip, bu yerde besh yil oqutqan. 14-esirde yashap ötken uyghur tarixchisi jamal qarshining tili bilen éytqanda, «medrise sachiye» (sachiye medrisi) – shu waqittiki eng katta ilim xezinisi bolup , hüseyin ibn xelep öz ustazliridin ders élishtin sirt, yene «ilim xezinisi» diki diniy, edebiy, tarixiy eserlerni zor ishtiyaq bilen oqup özleshtürgen hemde ölimalarning teklipi bilen özi oqughan shu medriste muderrislik qilghan. Uning ilim sehnisidiki kamaliti we qabiliyiti uni yüksek abruy we shöhretke ige qilghan. Halbuki uzun muddet muderrislik bilen meshghul bolghan hüseyin öylinish yéshidin alliqachan ötüp kétip, ottura yashliq kishige aylan'ghan idi. Bu hal kashgherdiki erbablar we ölimalarning diqqitini qozghap, ular öz-ara meslihet qiliship, hüseyin ibn xelepke öyliniwilish teklipi bergen. Ular, öylinip perzent körüp , ilmini öz perzentlirige miras qilip qaldurushning zörürlükini arqa-arqidin bayan qilishqan. Shuning bilen hüseyin ibn xelep tarixiy hijriyening 439- yili(miladi 1047- 1048- yilliri) texminen 40 yéshida öylinip, besh yildin kéyin perzent yüzi körgen.
«kashgher tarixi» we «ustazlarning toplan'ghan yéri» namliq tarixiy eserlerning aptori bolghan ebul putuh abdujappar ibn hüseyin qeshqeri mana shu ulugh muderris – hüseyin ibn xelepning oghlidur.
Tarixiy menbelerde körsitilishiche, hüseyin ibn xelep «sachiye» de uzun yil muderrislik qilip, yashan'ghan waqtida hej sepirige tereddut qilghan. Bu xewerni anglighan ebul hesen tawghach bughraxan (miladi 1075- 1102- yilliri qaraxaniylar textide olturghan),orda alimliri bilen meslihet qilip, izzet we hörmet yüzisidin hüseyin ibn xelepni 80 neper shagirti bilen uzutup qoyghan. Hüseyin ibn xelep hejning aldi-keynide ikki qétim misirni ziyaret qilip, misir ölimaliri bilen hemsöhbet bolghan we ularning alahide uzutup qoyushigha érishken . U hejni tamamlap, kashgherge qaytip kelgende yéshi 80 lerdin halqighan we küch-qudret, eqil-iqtidar jehette ajizlap qalghan idi. Shunga muderrislikini toxtitip, töt yil ibadet bilen shughullan'ghan. Lékin kashgherdiki ölimalar uninggha teklip bérip: «sizge allah ata qilghan bilimni bashqilargha ügütüng, sizning shagirtliringiz ilim warisliridin bolup bashqilargha ügetsün. Buning sawabi taki qiyametkiche bolidu emesmu?» dégen. Hüseyin ibn xelep buninggha qarita: «men qérip qaldim, halim – küchüm burunqidek emes, shunga heptide bir künla ders bérey. Ders alghuchilar her heptining peyshenbe küni huzurumgha kirsun» dep jawab bergen. Söhbet sorunida olturghanlardin biri uningdin ders bérishke néme üchün peyshenbe künini tallighanliqini sorighanda, u: mining wapatimdin kéyin kimde – kim 48 peyshenbe qebremge kélip, «süre yasin» ni oqup mining rohimgha du'a qilsa, allah ta'ala u kishige ilim ata qilghay. Shunga bu künni ders ötidighan kün qildim dégen. Shuning bilen söhbet ehli uninggha üzün ömürler tilep du'a qilip qaytishqan.
Hüseyin ibn xelep qaraxanlar höküm sürgen yillardin 85 yilni ötküzgechke (miladi 1008- 1093 kéche ), qaraxaniylarning ijtima'iy muhitidiki türlük weqelerni öz közi bilen körgen we biwasite anglighan. Mehmud kashgheriy, yüsüp xas hajipqa oxshash yüzligen, minglighan alimlar, sha'irlar we tarixchilar bilen zamandash bolghan. U yalghuz mehmud kashgheriyning ustazi bolupla qalmastin, belki nurghunlighan dölet erbabliri we ilim pishiwalirining pir ustazi bolghan. U yene öz oghli ebul putuh abdujappar ibn hüseyinkashgheriydek dangdar tarixchilarni yétishtürgen. Kashgher xelqi bu ulugh muderrisni esirler buyi eslep kelgen'ge oxshash pütkül xelqimiz buningdin kéyinmu uni menggü untumaydu.


(menbe: «qeshqer pédagogika instituti ilmi zhurnili»)
:menbe: Http://bbs.Millitim.Com/read.Php?Tid=124
Menbe: Http://asrim.Cn
&&&&&&&&&&&&&&&&&&&