Mehmud kashgheriy - muherrirlerning ustazi

Mehmud kashgheriy - muherrirlerning ustazi


Muhemmed shawudun


— mehmud qeshqeri tughulghanliqining 1000 yilliqi munasiwiti bilen

Tehrirlik xizmiti bir xil meniwiy ishlepchiqirish pa'aliyiti. U tarixtin buyan insaniyetning pen–medeniyitini toplash, dawamlashturush we jari qildurush, saqlash, tarqitish jehette intayin muhim rol oynap keldi. Shundaq déyish kérekki, insaniyet pen–medeniyitining bügünki tereqqiyati tehrirlik pa'aliyitidin, muherrirning japaliq, inchike, ijadiy emgikidin ayrilmaydu.

Junggo qedimki medeniyetlik dölet. Junggoning tarixiy medeniyitini toplash, tarqitish, dawamlashturush we jari qildurushta muherrirler intayin muhim rol oynighan.
Qedimki junggo medeniyitining nechche ming yilliq judun–chapqun, jeng–yéghiliqlar, sulale almishishlargha qarimay medeniyet xaraktirining izchilliqini saqlap kelginining sewebi nede?
Bu heqte alimlarning qarashliri her xil.
Beziler «‹jughrapiyewiy muhit hel qilghuch nezeriyisi› boyiche, junggoning gherbiy égiz tagh, qumluqlar bilen, sherq teripi cheksiz déngiz–okyan bilen oralghan bir xil musteqil békinme muhitta bolghanliqi üchün bu medeniyet saqlinip qalghan» dep qarisa,
Beziler «‹yéza–qishlaq igiliki nezeriyisi› boyiche, junggo uzaqtin buyan özini özi teminleydighan ushshaq déhqan igiliki bilen shughullinip, özini özi tengshesh we ichki uyushush küchige tayinip medeniyetning izchilliqini saqlap keldi» dep qaraydu.
Bezi alimlar «junggo medeniyitini tekshürüshte junggoning üzülmey kéliwatqan tarix, medeniyitige a'it nurghun kitablarning barliqigha nezer salmay bolmaydu, bu kitablar junggo medeniyitining öchmes xatiriliri. Ular sulale almishishlar, jeng–yéghiliqlar tüpeyli üzülüp qalmay junggo medeniyitining izchilliqi we muqimliqini saqlap we ilgiri sürüp kelgen, bu izchilliq elwette muherrirlerge tayinip saqlan'ghan» dep qaraydu.

Démisimu, xelqning idiye, medeniyet, ilim–pen jehette insaniyetke qoshqan tarixiy töhpilirining héchqaysisi kitab–bitiksiz tarqalghan emes.
Élimizning lungshen medeniyitige a'it 16 köz qoyulghan pal söngiki, yin, shang sulalilirige a'it köpligen chighinaq–taghaq yéziqliri we kéyinki bambuk pütük, tarsha, shayi pütüklerdin metbe'e buyumlirigha qeder hemmisi muhim medeniyet tarqitish we toplash qorali bolup keldi.
«palname» - jü xanini kütküchi emeldarlar, xan salnamichiliri, nezir–chiragh bégi qatarliq medeniyet, din emeldarlirining ordining yarliq we nesihetlirini, tarixtin buyan salnamichi–pütükchiler toplap saqlighan muhim höjjetlerni, jü dewrining qa'ide–yosun, neghme–nawa tüzümi boyiche üzlüksiz toplighan, tüzgen, toluqlighan yaki arxip qilip saqlighan nersilerni pütük qilip yighqanliqining netijisidur. Bular hazir qarimaqqa tolimu addiy tehrirlik emgiki bolup körünidu. Lékin bu tewerrük miraslar ashu muherrirler emgikining xasiyitidin ewladtin–ewladqa yétip keldi. Nurghun kishining toluqlap tüzüshi bilen buning bir qisimliri «palname», «junggoning qedimki zaman qissiliri» qatarliq kitab qilinip, kungzichilar telimatining iptida'iy asasi bolup qaldi. Nawada muherrirning emgiki bolmighan bolsa, «palname» bilen junggoning qedimki tarixiy höjjetliri, weqeliri xatirilen'gen eserler toplimi «junggoning qedimki zaman qissiliri» ewladtin–ewladqa yétip kelmigen bolatti.

Sherqiy jü sulalisining kéyinki dewride ötken kung chyu (miladidin burunqi 551–479–yil) junggoning tehrirlik tarixida nam–nishani saqlinip qalghan tunji muherrir. U qedimki höjjet–wesiqilerni retligen we izahlighan; Alte tepsirni tüzgen we üch ewladqiche qedimki kitablarni saqlighan. Oqutush we derslik tüzüsh arqiliq kungzichilar ilmi éqimini yaratqan. Yin, jü sulaliliri dewrining medeniyet méwilirini üzlüksiz yekünlep, kungzichilar telimatini junggoning fé'odalliq medeniyitining asasi gewdisige aylandurghan. Uning sözliri we ish–emeliy xatirilen'gen «muhakime we bayan»ni uning shagirtliri, uruq–ewladliri tüzgen. «lüy büwéy yilnamisi»mu 3000 kishining körgen–anglighanlirini toplap retlesh asasida tüzülgen. Bu yilname muherrirning emgiki bilen toplan'ghan, saqlan'ghan we tarqalghan.

Gherbte kungzidin 167 yil kéyin tughulghan aristotil miladidin burunqi 4 – esirde dunya boyiche eng katta alim bolup tonulghan. Uning telimati hazirghiche ilim ixlasmenlirini ilhamlandurup kelmekte. Lékin uning eserlirining tolisi yoqilip ketken. Hazir saqlinip qalghan 47 xil esirini andironiko miladidin burunqi 60 – yili, yeni aristotil alemdin ötüp 280 yildin kéyin tüzüp élan qilghan. Eger bu eserlerni andironiko retlep tüzmigen bolsa, aristotilning qimmetlik eserliri, insaniyetning bu tengdashsiz göhiri yoqilip kétip, uning telimati kéyinki ewladlargha yétip kélelmigen, aristotilning naminimu bügünki künde héchkim bilmigen bolatti. Bu insaniyet medeniyiti üchün nahayiti zor yoqitish bolmasmidi?!

Qedimki kroran miladining aldi–keynide qedimki yipek yolidiki intayin güllen'gen muhim dölet bolghan. Lékin uningdin kitabta xatirilen'gen nersilerdin bashqa héchqandaq izna qalmighan. 20– esirning bashlirida ékspéditsiyichiler kitabtiki xatirilerge asasen axiri krorenning xarabisini tapqan. Shuning bilen kroran we «kroran güzili» - insaniyet dunyasigha yéngibashtin tonulghan.
Mana bular kitab tüzgüchiler, muherrirlerning töhpisi. Insaniyetning eqil–parasiti, idiye, medeniyiti we pen–téxnika muweppeqiyetliri kitab xezinisidila saqlinip, tarqilip, insaniyetning ortaq bayliqigha aylan'ghan. Padishah ordisi, xezinisi saqlap qalalmighan qimmetlik bayliqni kitabla saqlap qalghan, ewladlarning qoligha aman–ésen yetküzgen.
Tehrirlik pa'aliyiti insaniyetning mushu bilim we tejribilirini saqlap tarqitishta nahayiti katta rol oynighan.

11 – esirde ötken büyük alim mehmud kashgheriy yazghan «türkiy tillar diwani»gha 7500 din artuq sözlem kirgüzülgendin tashqiri 242 edebiy parche, 200 din artuq hékmetlik söz kirgüzülgen.
Mehmud kashgheriy «türkiy tillar diwani»da bu heqte: «men bu kitabni hékmetlik sözler, sej'iler, maqal – temsiller, béyit – qoshaqlar, rejezler we nesiri parchilar bilen bézep, mexsus élipbe tertipi boyiche tüzüp chiqtim» deydu («türkiy tillar diwani» 16–bet).

«türkiy tillar diwani»gha kirgüzülgen edebiy parchilar mezmun we shekil jehettin töt chong türkümge bölünidu.
Birinchi, dastanlar, yeni tangghutlar bilen bolghan jengler, qebililer ara toqunushlar, diniy munasiwet tüpeylidin musulman bolghan «türk»lerning uyghur - «tat»largha qarshi yürüshliri, türkeshler we yabaqular bilen bolghan urush, jümlidin toqquz uyghur qebililer ittipaqidiki chong qebililerning öz–ara jeng–jédelliri heqqidiki dastanlardin parchilar;
Ikkinchi, mersiyiler;
Üchinchi, maqal-temsiller we hikmetlik sözler
Tötinchi, qoshaqlar; Yeni muhebbet we emgek, tebi'et teswirliri, tughulghan el–yurtning menziriliri toghrisidiki qoshaqlar (bundaq qoshaqlarning beziliri nahayiti yiraq ötmüshni eslitidu). Mehmud kashgheriy bu edebiy parchilar we hékmetlik sözlerni toplap, retlep, xatirilep «türkiy tillar diwani»gha kirgüzmigen bolsa, biz 10–12–esirlerde ötken qaraxanilarning güllen'gen iqtisadi we yüksek medeniy hayatining mehsuli bolghan bu eser we uningdiki yüksek ilmiy we bedi'iy qimmetke ige eqil durdaniliridin mehrum qalghan bolattuq. Ene shularni toplap kitab qilip tüzüp, uni ewladlargha qaldrushta mehmud kashgheriy bowimiz aliyjanab muherrirning rolini oynighan. Muherrirning muhim roli bolghan medeniyet, ilim – pen bilimlirini toplash we tarqitishtin éytqanda, mehmud kashgheriyni katta muherrir déyishke tamamen heqliqmiz.

Mehmud kashgheriy «türkiy tillar diwani»ning axirida mundaq dep eskertken:
«kitab 464 – yili jamadil ewwelning bashlirida yézilishqa bashlap, töt qétim tüzitilip we tehrir qilinip, 466 – yili jamadil axirining 10 – küni düshenbe tamam boldi»
Mehmud kashgheriyning bu sözi yuqiriqi hökümimizni téximu toluq ispatlaydu.
Aptor nurghun qimmetlik matériyallarni toplash bilenla cheklinip qalmay tüzitish, tehrirlep pishshqilashtin ibaret tehrirlikning asasi telipini, muherrirning asasliq shertini toluq orundighan. Eser üstide japaliq, inchike, ijadiy ishligen.
Aptor bu heqte «men ishni yéniklitish we kitabni ixcham qilish üchün, bu eserni mendin burun héchkim ishletmigen we héchkimge melum bolmighan alahide bir tertipte tüzüp chiqtim» deydu.
Méningche, bizge hazirghiche melum bolghan muherrirlerning ichide mehmud kashgheri eng aldinqisi. Shunga biz mehmud kashgherini iptixar ichide uyghur muherrirlerning bowisi–piri, dep atashqa tamanen heqliqmiz.

Biz bowimiz mehmud kashgheriyning harmay–talmay üzlüksiz izdinish, qana'etlenmeslik, yéngiliq yaritish, xelqqe, ilim–pen'ge sadiq bolushtek aliyjanab rohi we pezilitini öginip, yaxshi en'enisige warisliq qilip, medeniyet, ilim–pen bilimlirini toplash we tarqitish rolimizni téximu yaxshi jari qildurushqa tirishishimiz lazim.

2009-01-12 «shinjang géziti»
******************************