«diwan»diki «uyghur» atalmisigha éniqlima

Toluq Teksti




«diwan»diki «uyghur» atalmisigha éniqlima


Nusret turdi
Abliz orxun


Mehmud kashgheriyning millet tewelik mesilisi «türki tillar diwani» tetqiqatida izchil türde muhim orun tutup keldi. Gerche bizning ustazlirimizdin ibrahim muti'iy, mirsultan osmanow qatarliqlar özlirining til we bashqa nuqtilardin qilghan bir yürüsh tetqiqatliri bilen mezkür mesilini hel qilishta muhim ilmiy asaslar bilen temin etken bolsimu. Likin, ilim saheside yenila bu heqtiki qismen talash – tartishlar toxtap qalmidi.
Tarixi nuqtidin qarighanda, mehmud kashgheriyning qaraxanilar xan jemetidin bolushtek alahide salahiyiti uning milliy tewelik mesilisini biwaste türde qaraxanilar xanliqini kimning qurighanliqidin ibaret téximu chong bir tarixi mesilige baghlap qoyghanliqtin, mezkür mesile nuqul «diwan»shunasliq da'irisidin halqip ketti.

Halbuki, eng biwaste tarixiy yazmilarning kem bolishi bu heqtiki türlük qiyaslarning meydan'gha kélishi üchün yenila yéterlik boshluq qaldurup, oxshimighan qarashlarning meydan'gha kélishige türtke bolup keldi. Bolupmu, mehmud kashgheri tilidiki «uyghur» atalmisi bilen mehmud kashgheriyning özi wekillik qilidighan «xaqaniyelikler» yaki «xaqaniye türkliri»ning qarmu – qarshi qoyulishi bir qisim kishilerning mehmud kashgherining milliy kimlikini uyghurdin yatlashturushi üchün muhim asaslardin bolup qaldi.
Del shu wejidin bizdimu bu nuqtida dawamliq izdinip körüsh istiki tughuldi.

Biz töwende «diwan»ning 1 - jildini öginish jeryanida his qilghan bu heqtiki bir qisim tonushlirimizni «uyghur» atalmisini chöridigen halda bayan qilip ötimiz.

«diwan»ning kirish söz qismi we bashqa jaylirida «uyghur» atalmisi bilen biwaste munasiwetlik bolghan mundaq bayanlar uchiraydu.

«rumgha hemmidin yéqin jaylashqan qebile pechenek, andin qalsa qipchaq, oghuz, yemek, bashqirt, basmil, qay, yabaqu, tatar, qirghiz qebililidur.
Qirghizlar chin'gha yéqin jaygha yéqinlashqan.
Bu qebililerning hemmisi rum ölkisi yénidin sherqqe qarap shu tertipte sozulghan.
Andin chigil, toxsi, yaghma, oghraq, charuq, chumul, uyghur, tangghut, xitay qebililiridur.
Xitay - chin démektur.
Andin tabghach, bu - machin démektur.
Bu qebililer jenub bilen shimal ottursida yashaydu.»
(1 – jild 38 – bet)

«uyghurlarning tili sap türkche, lékin öz'ara sözlishidighan yene bir xil shiwisimu bar. Uyghurlar kitapning bash qismida körsitilgen 24 herptin ibaret türkiy yéziqni qollinidu. Kitap we xet – cheklirini shu yéziq bilen yazidu.
Uyghurlarning chinliqlarningkige oxshaydighan yene bir xil yéziqimu bar. Resmiy xet – chek we höjjetlirini shu yéziqta yazidu. Bu yéziqni musulman bolmighan uyghurlar bilen chinliqlardin bashqilar oquyalmaydu.
Men yoqurida sheher xelqliri toghrisida sözlidim.»
(1 – jild 40 – bet)

«urƣuy - uyghur. Bir elning ismi. Uning besh shehiri bar. Bu sheherlerni zulqerneyn türk xaqani bilen pütüm tüzgendin kéyin saldurghan iken.
... Zulqerneyn uyghur élige yéqinlashqanda, türk xaqani uninggha qarshi töt ming adem ewetken. Ularning qalpaqlirining qanatliri lachin qanatlirigha oxshaydiken. Oqni aldigha qandaq atsa, keynigimu shundaq ustiliq bilen atidiken. Zulqerneyn bulargha heyran qaptu we ‹inan huzhurend ___ bular bashqilargha muhtaj bolmay, öz ozughini özi tépip yeydighanlar iken; Bularning qolidin ow qéchip qutulalmaydu, qachan xalisa, shu chaghda étip yéyeleydu›
deptu. Shundin tartip bu el ‹huz'hur› dep atiliptu.» ...
(1 – jild 152 – bet)

«bu elde besh sheher bar. Uning xelqi eng esheddi kapirlar, eng usta mergenlerdur.
Bu sheherler: sulmi, buni zulqerneyn saldurghan, Quchu, chanbaliq, béshbaliq, yangi baliq.»
(1 – jild 153 – bet)

Yoquriqidek bayanlardin sirt, mehmud kashgheri bir qisim sözlemlerni izahlash, chüshendürüsh éhtiyaji bilen yene mundaq jaylarda «uyghur» atalmisini tilgha alidu.

«uyghur élige yéqin bolghan bu taghning etrapida köchmen türk xelqliri yashaytti. Zulqerneyn shu kéchilik hujumdin kéyin türk xaqani bilen sülh tüzigen.»
(1 – jild 123 – bet)

«üsmi tarim __ üsmi tarim. Islam élidin uyghur élige éqip baridighan derya. Bu derya shu yerde qumgha singip baridu.»
(1 – jild 175 -, 176 – betler)

«ötüken - ötüken. Tatar (mungghul) dalasidiki bir yerning nami. Uyghur élige yéqin.»
(1 – jild 186 – bet)

«aramut - aramut. Uyghur élige yéqin jaylashqan bir türk qebilisi.»
(1 – jild 187 – bet)

«... Bu yerning sherq teripi chin'gha, gherp teripi keshmirge, shimal teripi uyghur yurtigha, jenup teripi hind déngizigha tutishidu»
(1 - jild 461 – bet)

«bügür - bügür. Kucha shehiri bilen uyghur éli ariliqidiki tagh üstige qurulghan qel'e. Bu yer chégra.»
(1 – jild 468 – bet)

«baliķ - islamiyettin ilgiri türk we uyghur tillirida sheher, qel'e. Shunga uyghurlarning eng chong sheherliridin biri ‹bexbaliķ› dep atilidu, bu ‹besh sheher› digen bolidu. Uyghurlarning yene bir shehri ‹yaŋibaliķ› dep atilidu, bu ‹yéngi sheher› digen bolidu»
(1 – jild 492 – bet)

«qomaķ - uyghurlar we musulman bolmighan hemme xelq musulmanlarni ‹qomaķ eri› deydu. Bu ‹musulmanlardin bir adem› digen bolidu.»
(1 – jild 495 – bet)

«tarim - tarim. Uyghurlar chégirisidiki ‹kuqa __ kucha› digen yerning yénidiki bir jay. Bu yer ‹üsmi tarim›mu diyilidu.»
(1 – jild 514 – bet)

«küsen - küsen. dep atilidighan sheherning yene bir nami. Bu sheher uyghurlar chégirisigha jaylashqan»
(1 – jild 526 – bet)

Peqkem urup atlaķa,
Uyƣurdaķi tatlaķa
Oƣri yavuz itlaķa
ķuxlar kebi uqtimiz

Atlargha belge taqap,
Uyghurdiki tatlargha,
Oghri, yawuz itlargha,
Xuddi qushlardek uchtuq.
(1– jild 630 – bet.)

Yoquriqi bayanlardin melumki, mehmud kashgheriy qarimaqqa «uyghur» bilen özini yaki özi wekillik qilghan xaqaniyeliklerni keskin perqlendürgendek qilidu.
Undaqta, mehmud kashgheri we uning wekilligidiki «xaqaniye türkliri» rastinla bizning istimalimizdiki bir milletke tengdash «uyghur» bilen munasiwetsizmu?
Biz ögünüsh jeryanida mushu bayanlar tüpeylidin xélila qaymuqqan iduq.
Biraq, chüshinishning chongqurlishishigha egiship mesilining undaq addiy emesligini his qilishqa bashliduq. Shundaqla, yoquriqi «diwan»da qeyt qilin'ghan bayanlargha asaslinip mehmud kashgheri uyghur bilen munasiwetsiz dep qarighuchilarning intayin ejellik xataliq sadir qilghanliqini bayqiduq.
Chünki, mehmud kashgherining istimalidiki «uyghur» atalmisi bizning chüshenchimizdiki «uyghur» din perqlinetti.

Mehmud kashgheri «uyghur» atalmisigha eng biwaste halda «bir elning ismi» dep izahat béridu. U yene «el» sözini izahlap «memliket» dep chüshendüridu.
Biz yene uning
«üsmi tarim __ üsmi tarim. Islam élidin uyghur élige éqip baridighan derya. Bu derya shu yerde qumgha singip baridu.»(bu jayda «islam éli» yaki qaraxanilar xanliqi bilen «uyghur éli»ni diniy nuqtidin qarmu - qarshi orun'gha qoyidu.)
«bu elde besh sheher bar. Uning xelqi eng esheddi kapirlar, eng usta mergenlerdur. Bu sheherler: sulmi, buni zulqerneyn saldurghan, qochu, chanbaliq, béshbaliq, yangi baliq.»
«qomaķ - uyghurlar we musulman bolmighan hemme xelq musulmanlarni ‹qomaķ eri› deydu. Bu ‹musulmanlardin bir adem› digen bolidu.» qatarliq bayanliridin «uyghur» bilen «öz» ottursidiki perqning küchlük diniy perq yaki diniy angdin ibaret ikenlikini his qilmay turalmaymiz.
Buningdin sirt, mehmud kashigheri islamgha étiqad qilmighan «uyghur» qatarliqlarning tili toghrisida toxtulushni «payda yoq» dep qarighan bolsimu, uyghurlarning tilini «sap türkche» dep qaraydu, shundaqla «öz ara sözlishidighan bir xil shéwisimu bar» dep körsitidu.
Biz bu jayda bu bir jümle chüshendürüshtin némini his qilishimiz mumkin?
Bizningche, mehmud kashgheri bu jayda éytqan «sap til» sözsizki xaqaniye türkliri bilen «uyghur»largha ortaq bolghan edebiy tilni körsitidu.
Bu singqu selining öz tilini «türk uyghur tili» yaki biwaste «türk tili» dep atighinigha tolimu oxshishidu.
Mubada mundaq ortaq til bolmisa mehmud kashgheriy éytqan «bir xil shéwe»ning bolishi mehmud kashgheriy üchün mumkin emes.
Bu nuqtida bizning ibrahim muti'i bashliq ustaz tilchilirimizning qedimki uyghur tili we xaqaniye tili yaki «diwan» tilini sélishturush arqiliq chiqarghan yekünimu bizning bu qarishimizning, téximu durust qilip dégende mehmud kashgherining qarishining toghriliqini ispatlaydu.

Mehmud kashgheriy «... Zulqerneyn uyghur élige yéqinlashqanda, türk xaqani uninggha qarshi töt ming adem ewetken. Ularning qalpaqlirining qanatliri lachin qanatlirigha oxshaydiken. Oqni aldigha qandaq atsa, keynigimu shundaq ustiliq bilen atidiken. Zulqerneyn bulargha heyran qaptu we ‹inan huzhurend ___ bular bashqilargha muhtaj bolmay, öz ozughini özi tépip yeydighanlar iken; Bularning qolidin ow qéchip qutulalmaydu, qachan xalisa, shu chaghda étip yéyeleydu›
deptu. Shundin tartip bu el ‹huz'hur› dep atiliptu.» dégen neqil yaki riwayetmu bizning alahide qiziqishmizni qozghaydu.
Chünki, mehmud kashgheriyning tilidiki «türk xaqani» qaraxaniylar bilen munasiwetlik idi. Zulqerneyn uyghur élige yéqinlashqanda «uyghur xaqani» emes, belki «türk xaqani» uninggha qarshi qoshun ewetidu. Buning özimu mehmud kashgherining neziridiki «uyghur» bilen «xaqaniyelikler»ning yaki qaraxaniylar xan jemeti ottursidiki pewqul'adde munasiwettin dérek béridu.

Mehmud kashgheriyning ipadiligen «türk» uqumi tolimu heriketchan uqum bolup, kishini asanla qaymuqturup qoyushi choqum.
Lékin, biz zen qoyup közetken waqtimizda, shundaqla «diwan» yézilghan muhit we tarixi dewrge birleshtürüp analiz qilghinimizda éhtimal bu mesilini bir qeder muweppiqiyetlik hel qilalishimiz mumkin.

Mehmud kashigheriy «türk» uqumini mundaq bir qanche qatlamdin istimal qilidu.
(1) keng menidiki «türk» uqumi.
Bu barliq türkiy tilliq qewmlerni öz ichige alidu.
Mehmud kashigheri bu uqumni öz neziridiki «diwan»ning bolghusi oqurmenliri ereblerge qarita ishletkenligi choqum.
U mushu nuqtidin oghuz, qipchaq, uyghur ... Qatarliq barliq türkiy tilliq qebililerni sanap ötidu.
(2) tar menidiki «türk» uqumi.
Bu özi wekillik qilghan xaqaniyiliklerni körsitidu we uni oghuzlar bilen keskin türde perqlendürüp mu'amile qilidu. «almaalma. Oghuzche. Türkler buni deydu. «oghuzlar bir ishni qilsa sözini ishlitidu. Türkler deydu. «ben-men. Ben bardim ___ men bardim. Oghuzche. Türkler «men» deydu.» ...

Mehmud kashigheriy tilidiki «türk» bilen «oghuz» ni keskin perqlendürüsh xahishi birtereptin ularning tilidiki perq tüpeylidin tughulghan bolsa yene bir tereptin eyni chaghdiki abbasiylar xelipilikide yashighuchi erepler eng biwaste uchirishalaydighan türkiy qewmmu oghuz türkliri yaki biz atap kön'gen saljuq türkliri bolghanliqidindur.

11 – esirde saljuq türkliri zor bir siyasi küch süpitide abbasiylar xelpilikining siyasi hayatida hel qilghuch rol oynighan idi. Mushundaq siyasi muhitta yézilghan «türki tillar diwani»da muqerrer yosunda oghuz türklirige we ularning tiligha tégishlik orun bérilishi choqum.
Öz nöwitide shunimu eskertip ötüsh kérekki, mehmud kashgheriyning neziride öz dewridiki «uyghur» bilen «xaqaniyelikler»ning tili bir til bolghachqa uninggha artuqche izah bérilmigen.
Del shu wejidin mehmud kashigheriy «zaman we makan isimliri bilen mesterlermu shu qa'idiler boyiche tüzilidu. Xaqaniye türkliri bilen bashqa türkler, oghuz türkmenliri bilen bashqilar ottursida ene shu nuqtida perq bar» dep körsitip til jehettin perqlendüridu. Hemde oghuzlarning tüp uruqlirini we ularning ishlitidighan tamghilirini bir – bir sanap ötüp «kishiler bu qebilining uruqlirini bilishke muhtaj bolghachqa, men ularni birmu – bir yézip chiqtim» deydu.
Bu jayda «kishiler» dep shübhisizki, ereblerni közde tutiwatatti.
Biz yene «diwan»ning 1 – jildini ögünüsh jeryanida «oghuz» ibarisige bérilgen tebirdiki «zamanimizning sultanliri shulardindur» dégen qurlarni körgen chaghda intayin qaymuqqan iduq. Biraq, biz eyni chaghdiki «diwan» yézilghan baghdadning siyasi muhiti we «diwan»ning kim üchün yézilghanliqini birleshtürüp tehlil qilish arqiliq mezkür «zamanimiz sultanliri»ning qaraxanilar xanlirini emes, belki eyni dewrde abbasiylar xeliplikining siyasi, memuri, herbiy ishlirida muhim rol oynawatqan saljuq türkliridin chiqqan sultan yaki hakimiyet igilirini közde tutqanliqini qiyas qilishqa muweppeq bolduq.

Démek, mehmud kashigherining tilidiki «uyghur» atalmisi bilen «oghuz» atalmisini özi wekillik qilghan «türk» yaki «xaqaniye türkliri»din perqlendürüsh éhtiyaji, ölchimi oxshimaydu.
Bizning érishken hasilatimiz shuki, mehmud kashgheriy tilidiki «uyghur» atalmisi din, jughrapiyilik we siyasi menidiki uqum bolup, milliy étnik uqumi qatarida istimal qilinmighan, yeni «uyghur»ni özige yat millet yaki qewm dep qarimighan, belki yat dindikiler, bir xanliq nami dep tonighan, xalas.

(2008 – yil 10 - ay)
(mezkur maqale béyjingda échilghan muhakime yighinida oqulghan, «bulaq»ning 2009-yilliq 1 sanidin élindi)

menbe: http://www.orkhun.com/bbs/read.php?tid=2278
menzil: http://uzunjahan.blogspot.com/