Méning kashgheriy yilim ‹1›

Toluq Teksti




Méning kashgheriy yilim ‹1›


(edebiy xatire)


Abdure'op teklimakaniy



Qutluq bir yil


2008-yil yanwar éyining axirqi künlirining biride, parang arisida «bu yilni birleshken döletler teshkilati teripidin ‹mehmud kashgheriy yili› dep élan qiliptu» dégen xewerni anglap qaldim. Yürikim ixtiyarsiz oynap ketti...

2008-yil 2-ayning 15-küni, fakultétimiz rehberliki heptilik yighinda: «birleshken döletler teshkilati pen-ma'arip orgini bu 2008-yilida, büyük türkolog mehmud kashgheriyni öz ichige alghan 67 alimni dunya miqyasida xatirileshke chaqiriptu. Shu wejdin, türkiye jumhuriyiti til-yéziq komitéti bizning uyghur til-edebiyati fakultétimiz bilen hemkarliship, béyjingde ‹dunya mehmud kashgheriy yilini xatirilesh xelq'araliq ilmiy muhakime yighini› échish teklipini otturigha qoydi. Biz awaz qoshup, mektep teshkili arqiliq yuqirigha doklat yazduq. Testiqlinish éhtimali eng küchlük. Shunga, hemmimiz ilmiy maqale teyyarlayli. Gézi kelgende. Biz hemmimiz hem yighin ishtirakchiliri hem yighin sahibxani bolimiz...» dédi.
Resmiy ish béshidiki weliylerning éghizidin bu gepni anglap, neqeder xoshal bolghinimni démeyla qoyay...

Némishke xoshal bolmayki! menmu bir kashgheriy tursam. Kim biler? Eyni zamanda, mehmud bowam bizning qeshqer shehri yumulaqsheher kölbéshi mehellisidinmu ötken bolghiydi? Bizning qedimjay üzhmilik hoylimiz terepkimu illiq tebessum we semimiy ümid bilen nezer tashlighan bolghiydi?...

Némishke xoshal bolmayki! menmu u bowimiz su ichken tümen östingi we qizil deryasining süyini ichip, u nepeslen'gen kashgheriye hawasidin nepeslinip chong bolghan, u qaldurup ketken tewerrük eser «diwanu lughatit türk»(türkiy tillar diwani)din biwasite ilim élip ösüp, ong bolghan bir uyghur-türk tursam.

2008-yili 3-ayning 15-küni, shadliqimning, xushalliqimning semerisi bolghan «kashgheriyshunasliq heqqide on ikki so'al-jawab»ni hazirlap, «kashgheriy uyghurshunasliq tori»da élan qildim.
Arqidinla, «junggo milletliri» zhurniligha ewettim. Mezkur zhurnal bu esirimni özining 2008-yilliq 3-sanida, «mehmud kashgheriy yili we kashgheriyshunasliq» mawzusi astida, qismen özgertish bilen élan qilp berdi.
«qeshqer» zhurnilining 3-sanida «kashgheriyshunasliq istiqbalda» serlewhilik maqalem we mezkur maqalemning aldigha bérilgen «aptor heqqide» tonushturmisi (merkiziy xelq radi'o stansisidin dildar muhemmetréhim xanim teyyarlighan) élan qilindi. Bu eserler emeliyette, méni bu kashgheriy yilida, keng ilim ashinaliri bilen yil boyi hemsöhbette bolush imkanigha ige qilidiki, bu munasiwet bilen, mezkur zhurnallarning tehriratigha chin könglümdin semimiy rehmet éytimen!

Mezkur so'al-jawab sheklide yézilghan ilmiy maqalem asasida, «kashgheriy yili bu, pexirlen uyghur!» mawzuluq bir nesir hazirlap, 2008-yili 3-ayning 22-küni, béyjing merkiziy milletler uniwérsitétining muzika zalida ötküzülgen «béyjingdiki uyghurlarning 2008-yilliq newroz qutlimisi» edebiyat - sen'et kéchilikide, yüksek iptixarliq we yuqiri intonatsiye bilen oqudum. Bu nesirimni anglighan 500 din artuq yighin ishtirakchilirining uzun'gha sozulghan alqish we tentene sadaliri zaldin chang chiqiriwetti...Bir qanche deste gül tutuldi, merhum ustazimiz xemit tömürning repiqisi nurnisa xanim méni quchaqlap, qutluqlap söyüp ketti. Bildimki, bu - büyük ejdad mehmud kashgheriyning hörmiti, izziti we himmiti üchün idi. Köp söyündüm, yürikimdin ghururlandim...

2008-yili 4-ayning 15-küni, men ders sözlewatqan 2006-yilliq uyghur sinipi oqughuchilirigha bir ay ichide, ataqliq yazghuchi, tetqiqatchi perhat jilan yazghan we shijang xelq neshriyati teripidin 1994-yili neshir qilin'ghan tarixiy roman - «mehmud kashgheriy»ni oqup chiqishni tapshuruq qildim. Oqup chiqtilar. Andin,
«mehmud kashgheriyning ilim we ilm-pen bilen shughullinishqa tutqan pozitsiyisi we emeliyiti romanda qandaq pakit we hékayilar bilen bayan qilin'ghan?»,
«mehmud kashgheriyning exlaq köz qarishi we ademiy exlaq emeliyiti qandaq weqe we misallar bilen teswirlen'gen?»,
«mehmud kashgheriyning ma'arip-meripet qarishi we ewladlarni terbiyilesh emeliyiti qandaq pakitlar asasida yorutulghan?»...Mawzuliridin birni tallap, bir parchidin ilmiy maqale (30 pirsentlik mewsum arisi sinaq netijisi bolidighan) yézishni tapshuruq qildim. Yazdilar...
Eng muhimi, ewladlar mushu oqush we yézish arqiliq mundin ming yil burunqi gigant ejdad bowimiz mehmud kashgheriy bilen yanmuyan yashidi...Uni tiximu tepsiliy bildi, shuning bilen birge özlirinimu bashqidin tonighan boldilar...


Bizmu bérip,
bowimizning qebrigahigha güller qoyayli...


Ders ichi we sirtida teshwiq we terghib qilip déduqki: «i, ewladlar! kashgheriy yili bu, iptixarlininglar, shadlininglar; Shadliqinglarni, iptixarlan'ghanliqinglarni mu'eyyen bir emeliy heriket arqiliq ipadilengler, mesilen, ‹dunya mehmud kashgheriy yili xatire izniki› yasitinglar, bashqa ghelite süretler chüshürülgen maykilarni kiyip yürgenning ornigha, mehmud kashgheriyning portiriti chüshürülgen mayka qildurup kiyinglar; Yazliq tetildin paydilinip, opalgha bérip, bowanglarning qebrgahini körüp, söyüp we süpürüp kélinglar.Kim biler, siz-bizler bu ömrümizde, ‹dunya mehmud kashgheriy yili›din yene birni yashiyalmasmiz belkim...».

Xoshalmenki, balilirimiz yenila bizning balilirimiz-de! ular durust gépimizni anglidi:
Bextiyar sawaqdash illipis shekillik da'ire ichige newqiran mehmud kashgheriyning (ghaziy ehmed efendim sizghan) portiriti chüshürülgen, resimning chörisige we astilirigha «2008-yilning dunya mehmud kashgheriy yili bolghanliqini tebrikleymiz» dégen uyghurche, türkche, erebche, xenzuche, in'glizche we yaponche xet bésilghan mayka ishletti. Men bashlap kiyip, 56 milletlik merkiziy milletler uniwérsitéti qorusida meydimizni kérip yürduq we mushu pa'aliyitimiz arqiliq, bu yilning «dunya mehmud kashgheriy yili» ikenlikini mektepdashlirimizghimu bildürgen bolduq.
Abduqadir meslekdash mezkur resim chüshürülgen iznaktin 1000 dane yasatti, ghurur bilen kérilgen meydimizge iptixar bilen taqiduq.

2008-yili 6-ayning 15-küni, «dunya atilar bayrimi küni» boldi. Bu bir yekshenbe küni idi. Mehmud kashgheriy yili xatire maykisini kiygen oqughuchi-oqutquchilar jem bolup, mektep baghchisi we derwazisi aldida, xatire süretke chüshüp, büyük atimiz mehmud kashgheriyni rehmet bilen esligen we hörmet bilen xatiriligen bolduq.
2006-yilliq uyghur sinip oqughuchiliri mektepke doklat yézip, yazliq tetildin paydilinip, opalgha bérip büyük bowimizning qebrigahini ziyaret qilip kélishke izin-ijazet soridi. Doklat mektepning munasiwetlik rehberlik orgini teripidin 6-ayning 26-küni testiqlinip chüshti. Men yétekchi oqutquchi boldum sherep bilen.
2008-yili 27-iyun küni oqughuchilar yazliq tetilge qoyiwétildi.
«bu tetilde, bizmu bérip, bowimizning qebrigahigha güller qoyayli» déyishti yash ewladlar keskin qarar bilen.
Shundaq qilip, mehmud kashgheriy bowimizning qebrigah baghchisida 2008-yili 25-iyul küni uchrishishqa wedileshkendin kéyin, oqughuchilar tetil qilip, yurtlirigha qaytishti.


Kashgheriy yilida sayramiymu xatirilendi...


«mehmud kashgheriy yili démek - ilim meripet yili démektur. Halbuki, aldi bilen, siz-biz oqughuchi-oqutquchilar mol mezmunluq ilmiy pa'aliyetler arqiliq, elmisaqtin buyan tunji qétim bolghan bu mubarek kashgheriy yilini qizghin qutlishimiz we shu arqiliq 2008-yilliq béyjing olémpik tenterbiye yighinigha sowgha teqdim qilishimiz lazim!»
Biz shundaq déduq we emeliyettimu dégenlirimizni qilip körsettuq.
Men 2004-yilliq uyghur sinipining ilim yétekchisilik hoququmni israp qilmay ishlitip, siniptiki 38 neper oqughuchi arisida, «meshhur eser ‹tarixi hemidiy› dunyagha kelgenlikining 100 yilliqini xatirilesh ilim pa'aliyiti» élip bérishqa chaqirdim, ewladlar guldiras alqish bilen qizghin awaz qoshtilar.
Shundaq qilip, oqughuchilar aldi bilen, büyük uyghur tarixshunasi, alim musa sayramiy 1908-yili yézip tamamlighan ilim dunyasigha dangliq eser «tarixi hemidiy»ni, bir qanche ayliq derstin siritqi waqittin paydilinip, bashtin axir estayidilliq bilen oqup chiqti, andin, bu eserning til alahidiliki, edebiy we bedi'iy qimmiti asasiy mezmun qilin'ghan halda, ilmiy maqalilar yézip chiqti.
Eng axirda, yézilghan ilmiy maqalilar ichidin alte parche serxil eserni tallap, fakultét boyiche ötküzülgen ilmiy muhakime yighinida oquydighan'gha qarar qilduq.

2008-yili 6-ayning 1-küni, yekshenbe, merkiziy milletler uniwérsitéti uyghur til-edebiyat fakultéti teripidin uyushturulghan «tarixi hemidi dunyagha kelgenlikining 100 yilliqini xatirilesh ilmiy muhakime yighini» kech sa'at 7 din 9 ghiche ötküzüldi, yüzge yéqin oqughuchi we oqutquchi qatnashqan bu ilmiy muhakime yighinida, alte neper oqughuchi
«‹tarixi hemidiy›de istilistik wasitilerning qollinilishi toghrisida»,
«meshhur eser ‹tarixi hemidiy›din örnek sawaq we dersler»,
«zhirik eser ‹tarixi hemidiy›ning til-edebiyat jehettiki muweppeqiyiti»,
«tarix kitabi ‹tarixi hemidiy›diki bayanlardin qumulning yéqinqi zaman tarixigha nezer»,
«klassik eser ‹tarixi hemidiy›ning bayan alahidiliki toghrisida»,
«‹tarixi hemidiy›de bayan qilin'ghan uyghur yurtlirining ehwali we uning ré'al ehmiyiti heqqide»
Qatarliq mawzularda yézilghan ilmiy maqalilirini oqup, yighin ishtirakchilirining memnunluq bahasigha érishti.

Men axirda, bu ilmiy muhakime yighinining konkrét uyushturghuchisi bolush süpitim bilen, yighinning aldi-keyni heqqide qisqiche xulase chiqirip mundaq dédim:
«bu yilning béshida, uyghur til-edebiyat fakultéti rehberliki bu 2008-yilning birleshken döletler teshkilati pen-ma'arip orgini teripidin ‹dunya mehmud kashgheriy yili› dep élan qilin'ghanliqini yüksek sherep bilip, barliq oqutquchi we oqughuchilargha ‹mehmud kashgheriy yilini ilim-meripet yili qilip, oqu-oqutush we ilmiy tetqiqatni yenimu chongqurlashturush emeliyitimiz arqiliq, béyjing olimpék yighinini qizghin kütüwalayli› dep chaqiriq chiqarghanidi. Bizning bügünki bu pa'aliyitimiz mezkur chaqiriqqa qosholghan emeliy awaz bolup sanilidu.
Melumki, tarixshunas bowimiz, alim musa sayramiy xuddi mehmud kashgheriy, yüsüp xas hajip, elishir newa'iy we mirza heyder koragan kashgheriylargha oxshashla dunyawiy alimdur. Uning onlighan zhirik eserlirining jewhiri sanilidighan mezkur ‹tarixi hemidiy› - büyük tarixshunasimiz mirza heyder koragan kashgherii 1550-yili yazghan ‹tarixi reshidiy›(abdurreshid xan tarixi) namliq eserdin kéyin, bir uyghur alimi teripidin yüksek mes'uliyetchanliq tuyghusi bilen yézilghan öz ana wetinimizning tarixi heqqidiki yüksek nopuzluq bir eserdur.
Bu eser ilim dunyasida, alim bowimiz teripidin 1903– yili yézilghan ‹tarixi emniyye› namliq tarix kitabining toluqlan'ghan shekli dep hésablanmaqta.
Musa sayramiy bu eserde, tarixshunas alimgha xas pezilet bilen, shundaqla ejdadlargha we ewladlargha bolghan estayidil mes'uliyet bilen, ‹tarixi eminiyye› atliq eserde cholta, hetta xata bayan qilinip qalghan nurghun tarixiy weqelerni yéngibashtin toluqlap we toghrilap bayan qilghanliqi bilenmu yüksek hörmetke sazawerdur. Shu ehmiyettin, alim musa sayramiy eserlirini neshir qilish we tetqiq qilish ishi 20-esirning béshidila dunya miqyasidiki ehmiyetlik ilmiy emgeklerdin bolup qalghan.
Bu yerde, shuni alahide iptixar we söyünüsh bilen qeyt qilip ötümizki, yéqinqi on nechche yildin buyan, alim musa sayramiy we uning zhirik esiri ‹tarixi hemidiy›ni inchikilep tetqiq qilishning awan'gartliri biz merkiziy milletler uniwérsitéti uyghur til-edebiyati fakultétining oqutquchi-oqughuchiliri bolup kelmektimiz.
Alayluq,
Meshhur eser ‹tarixi hemidiy›ning tili üstide, esliy qolyazma asasida dunya boyiche tunji bolup ilmiy tetqiqat élip barghan doktor tézi(déssértatsiye esiri) bizning fakultétimizning oqutquchisi teripidin yézildi;
‹tarixi hemidiy›ning edebiy utuqliri we bedi'iy alahidilikliri üstide, ilmiy tetqiqat élip barghan tunji magistérliq tézi yene bizning fakultétimizning oqughuchisi teripidin yézildi;
Bizning fakultétimiz uyghurshunasliq tetqiqat orni bilen birlikte pa'aliyet uyushturup, 1996-yilni ‹alim musa sayramiy yili› élan qilghanidi;
2006-yili, fakultétimiz teshkillep, eser uyushturup, fakultét oqughuchilar uyushmisining ‹sada› zhurnilini ‹alim musa sayramiy tewellutining 170 yilliqigha béghishlan'ghan mexsus san› qilip chiqardi.
Mana bu qétimmu, uyghur til-edebiyat fakultéti rehberlikining qizghin qollap bérishi bolghachqa, bügünki bu ‹meshhur eser <تارىخى ھەمىدىي> dunyagha kelgenlikining 100yilliqini xatirilesh ilmiy muhakime yighini›ni daghdughiliq we tolimu utuqluq ötküzüldiki, bu pa'aliyitimiz, mushu xasiyetlik ‹mehmud kashgheriy yili›da, pütkül uyghur dunyasi boyiche, pilanliq, teshkillik élip bérilghan eng ehmiyetlek ilmiy pa'aliyetlerdin biri bolup qalghusi!
Shundaq, alim bowilirimiz kötürgen ilim mesh'ellirini ötküziwélip, ularni öchürüp qoymay, meripet dunyasida menggü lepilditish sile-biz oqughuchi-oqutquchilarning, sile-biz ilim warisliri we meripet iz basarlirining bash tartip bolmas shereplik burchimizdur. Biz bügün mushu burchimizni ada qilish yüzisidin, tolimu ehmiyetlik we tolimu sawabliq bir ish qilduq.»

Eng axirida, fakultét rehberliki wekili söz qilip mundaq dédi:
«teshkilning ilhamlandurushi we qollishi arqisida, muweppeqiyetlik uyushturulghan bu ilmiy muhakime yighini emeliyette, ehmiyetlik ilmiy pa'aliyet arqiliq, béyjing olémpik yighinigha qilin'ghan ésil sowgha hésablinidu, elwette! ».


Türk alimi shükrü xaluq akalin junggoda...


Proféssor, doktor shükrü xaluq akalin, er, 1956-yil 1-ayning 22-küni, jenubiy türkiyediki adana shehrining töpebagh rayonida dunyagha kelgen.
Hazir u türkiye jumhuriyiti til-yéziq komitétining mudiri.
2008-yilning «dunya mehmud kashgheriy yili» bolghanliqidin kashgheriyelik uyghurdinmu bek xoshal bolghan we türkiye jumhuriyiti til-yéziq komitéti bilen béyjing merkiziy milletler uniwérsitéti uyghur til-edebiyat fakultéti birliship, béyjingda, «dunya mehmud kashgheriy yilini qutluqlash xelq'araliq ilmiy muhakime yighini» uyushturush tekliwini otturigha qoyghan jasaret sahibi zat.
U ilim sözlesh we béyjingda hemkarliqta échilmaqchi bolghan «dunya mehmud kashgheriy yilini qutluqlash xelq'araliq imiy muhakime yighini»ning konkrét waqit we kün tertiplirini kéngishish muddi'asida, 2008-yili 6-ayning 16-küni béyjinggha yétip kelgenidi.

Shükrü ependining bu qétimliq junggo sepiri bar-yoqi besh künlük waqit bilen chekleklik idi. Shunga béyjinggha yétip keldi-yu, 17-,18-iyun ikki künni serp qilip, udul qeshqer opalgha bérip, mehmud kashgheriy meqberisini ziyaret qildi: u on ming kilométirlap uzaq yolni bésip kélip, pütkül türkiy xelqlerning ortaq bowisi bolghan mehmud kashgheriyning qebrisige gül yapti we uni éhtiram bilen öpti (söydi). 19-iyun rettiki kéngishish ishlirini püttürdi. 20-iyun küni merkizi milletler uniwérsitétide ilim sözlidi.
Bu bir jüme küni, chüshtin kéyin sa'et 2:30 waqti idi. Merkizi milletler uniwérsitéti kutubxana binasining 15-qewitidiki 300 kishilik doklat zali mezkur anatoliye yérim arilidiki türkiye jumhuriyitidin kelgen alimning siyaq-salapitini körüsh we uning ilim karamitidin huzurlinish üchün kelgenler bilen lipmuliq tolghanidi.

Shu ariliqta, aptorning quliqigha arqa ret tereptin kelgen mundaq bir kusur-kusur dé'alog kirip qaldi:
- hey. Adésh! senmu anglighansen-he, bu türk nochi edemken juma! bir besh künlük ilim sözleshke kélip, ikki künni serp qilip, qeshqerge bérip mehmud kashgheriy qebrisini ziyaret qilip keptu! men'ghu ghuljidin, sen qeshqerlik bolghandikin, pat-pat opalgha chiqip turidighansizle-he, sen nechche qétim ziyaret qilding kashgheriy qebrigahini?
Jawab: bir qétimmu chiqip baqmidim dégine!
- weley.Y.Y!...Nomus qil, aghinem, nomus qil! mushu yéshingghiche bir qétimmu bérip baqmiding!?...Towa!
- xepshük!.. Kusurlashmanglar, angliyalmiduq awu gepni!
Dé'alog üzüldi. Burulup qarisam, héliqi qeshqerde yigirme nechche yil yashap turup, mehmud kashgheriy qebrigahini bir qétimmu ziyaret qilip baqmighan qeshqerlik oqughuchi quliqighiche qizirip kétiptu...

Ilim sözlesh doklati nahayiti yaxshi keypiyat we yétik ehmiyet bilen ötti.
Aldi bilen, shükür xaluk ependi «‹diwanu lughatit türk› we mehmud kashgheriy tetqiqati ‹kashgheriyshunasliq› türkiyede» dégen mawzu astida ilmiy doklat berdi.
Doklat shu qeder jelb qilarliq idiki, qelem bilen we qol kompyotéri bilen téz-téz xatire qalduriwatqanlarning qelimi chiqarghan «kitir-kitir» we kompyotéri chiqiriwatqan qobullash sadasidin bashqa, diqqetni chachidighan pisirlashlar mutleq yoq idi.
Közitishimche, anglighuchilarni eng tesirlendürgini türklerning shah eser «diwanu lughatit türk»ni qandaq tetqiq qiliwetkenlikidin tola, «diwanu lughatit türk» (türkiy tillar diwani) namliq bu ming yillarning medeniyet yaldamisi bolghan gigant eserning türkiyede tépilish jeryani, neshirge teyyarlinish jeryani we bu jeryanda, türk xelqining jumhur bashqani (zongtung), sedre:zem (bash ministér) din tartip, kona kitablarni saqlighuchi we satquchighiche, teshwiqat qilghuchilardin tartip, tetqiqat qilghuchilarghiche bolghan pütkül jama'et, jem'iyet we toplumning körsetken angliqliqi, estayidilliqi we ularning ilimge, ewladlargha bolghan mislisiz yüksek mes'uliyetchanliqi idi.

Ilim sözlesh ayaghlashqanda, yighin ishtirakchiliri orunliridin turup, uzundin uzun'gha alqish yangritip, yiraq yawropa qirghiqi bolghan türkiye jumhuriyitidin kélip, bowimiz mehmudning qebrisini yoqlighan we jasaretlik emeliy pa'aliyiti we parasetlik tirishchanliqi arqiliq, junggoda dunya mehmud kashgheriy yilining qutlimisini yuqiri dolqun'gha kötürgen bu ezimet alimgha chin könglidin rehmet éyttilar...Gül kebi güzel oqughuchi balilirimiz sehnige chiqip, alimgha teshekkür bilen güldestiler we özliri ishligen mehmud kashgheriy xatire maykisi we iznikidin teqdim qildilar.
- bunlar benim ichin büyük ödül (bular méning üchün büyük mukapat),- dédi shükrü xaluq ependi maykidiki mehmud kashgheriy resimini we güldestilerni söyüp turup.


Mehmud kashgheriy yilidiki
opal qebrigah ziyariti


2008-yil 7-ayning 25-küni jüme, méning bu kashgheriy yilimda qiriq yilgha tawap bir kündur. Bu küni qeshqerde hawa ochuq, quyash nuri gerdenlerni köydürüp tursimu, salqin shamal erkilitip söyüp turatti. Béyjing merkiziy milletler uniwérsitéti uyghur til-edebiyat fakultéti teripidin uyushturulghan «mehmud kashgheriy yilida, büyük ejdad qebrigahini ziyaret qilish pa'aliyiti» resmiy bashlandi. Sa'et ürümchi waqti toqquzda, qeshqerge méhman oqughuchilirimiz chüshken «sermen méhmansarayi» derwazisi aldida jem bolduq. Qeshqerdiki ataqliq jama'et erbabliridin abdulqeyyum tewekkul ependi qollash yüzisidin shexsen özi alaqiliship hel qilghan chong aptobus bizni élip, opal taman yürüp ketti.
Aptubusimiz toqquzaq nahiyisige yétip kelgende, nahiyilik partkom idarisi aldida saqlap turghan nahiyilik medeniy asar-etqiler bashqurush ornining bashliqi warisjan rehim ependi bizni qarshi aldi. Qolimizdiki alaqe-tonushturush xetlirimizni körgendin kéyin, xas mashinisi bilen bizge yol bashlap aldimizda mangdi. Opal kentige yétip barghanda, kent doxturxanisining bashliqi himit ependi qatarliqlarning qizghin qarshi élishigha muyesser bolduq. Sa'et on yérimlerde, büyük ejdad mehmud kashgheriy qebrigahi baghchisigha éhtiram qedimi bilen kirip kelduq.
Retlik qatar bilen kétiwatqan ziyaretchiler sépining aldida, «merkiziy milletler uniwérsitéti uyghur til-edebiyat fakultéti yazliq tetil pa'aliyet etriti» dégen bayraq lepildeytti;
Qelblerde bolsa, ming yil mabeynide, pütün dunyadiki ilim ehlining qayilliq tuyghusi ichide eslishi we xatirilishige muyesser bolghan we bu 2008-yilni «dunya mehmud kashgheriy yili» qilghan ulugh uyghur alimi mehmud kashgheriyge bolghan séghinish, telpünüsh we ghururlinish tuyghusi mewj uratti.

Qebrigah baghchisi ichidiki toqsan yette pelempey yénidiki hawaliq keng supida, nahiyilik medeniy asar-etiqilerni bashqurush ornining bashliqi warisjan rehim ependi pa'aliyet ehlige mehmud kashgheriy qebrigahi orginining yéqinqi yillardin buyan emeliyleshtürgen xizmetliri we mundin kéyinki pilanliri heqqide méghizliq qilip omumiy chüshenche berdi. Ziyaretchilerning qiziqishliq so'allirigha érinmey, bir-birdin jawab berdi,
Arqidin, toqsan yette pelempeyning üstidiki xasiyetlik «hay-hay térek» köklep turghan cheshme bulaq boyida, lewhe teqdim qilish murasimi ötküzüldi.
Murasimda, mezkur ziyaret pa'aliyitining yétekchi oqutquchisi bolmish men abdure'op teklimakaniy «2008-yilning ‹dunya mehmud kashgheriy yili› bolghanliqini chin yürektin qutluqlaymiz» dégen uyghurche xet yézilghan jiger renglik duxawa lewheni ziyaret pa'aliyiti ehlige wakaliten, warisjan ependige teqdim qildim. Hayajanliq qisqa nutqum we warisjan ependining semimiy teshekkuri shu meydandiki yüzlerche ziyaret ehlining qizghin alqishigha muyesser boldi.
Arqidin, büyük bowimiz mehmud kashgheriyning qebrisi tawap qilindi. Mehmud bowimiz yatqan bu ulugh öyge kirgende, oghul-qiz tawap ehli ong qolini yüriki üstige qoyghan, béshi éhtiram bilen igilgen halda, qebrini asta bir aylinip chiqti. Andin, qebrigahning cheshendürgüchi xizmetkari dilnur abdurusul xanim iptixar we söyünüsh tuyghusi urghup turghan süzük we yangraq awazi bilen, büyük ejdad mehmud kashgheriyning ademiy hayati we ilmiy emgekliri toghrisida tonushturma qildi. Bu aliy mektepning toluq kurs we magistér –doktor asprant oqughuchiliri mezkur tonushturmini ashu bashlan'ghuch mektepning yuqiri sinipliri waqtidin bashlap anglap kéliwatqanliqigha qarimay, xuddi tunji qétim anglawatqandek ishtiyaq bilen bérilip anglidi. Yash we güzel ruxsarliq ewladlar bilen tolghan shu andiki bu tupraq béshi bejayiki renggareng güller bilen pürkün'gen gülzarliqni esletse, dilnur xanim bolsa, gülzarliqta xendan urup sayrawatqan shox bulbulni xatirilitetti insan'gha!
Arqidin, ziyaretchiler tilawet öyige kirip, milliy örp-adet boyiche du'a-tilawette boldi. Körgezme öyige kirip, 2005- yildiki memliketlik ilmiy muhakime yighinining tebriklesh pa'aliyiti qatarliq mehmud kashgheriy qebrigahida emeliyleshtürülgen ilmiy pa'aliyetler, shundaqla memliket ichi we sirtidin kelgen dölet erbabliri we ataqliq alimlarning ziyaretliri xatirilen'gen türlük buyumlarni, sowghat-hediyelerni memnuniyet bilen kördi.
Arqidin, uzaqtiki astane, paytext béyjingdin kelgen bu ziyaretchiler qebrigah baghchisidiki türlük ishlar bilen meshghul boliwatqan xizmetchiler, yerlik ahalilar we bashqa jaylardin kelgen ziyaretchiler arisida hemsöhbet we tekshürüshlerde boldi. Andin, qebrigah muziyigha kirip, bu qedimiy zéminning uzaq ötmüshige taliq qézilmilardin teyyarlan'ghan örneklerni zor qiziqish bilen kördi we ilmiy xatiriler yazdi.
Chüshtin kéyin sa'et üchler etrapida, ziyaretchiler heziriti mollam téghining choqqa qismidiki égiz rawaqqa yilanbaghri pelempeyler bilen méngip chiqip, ming yillar mabeynide yashnap kelgen opal oymanliqining mislisiz güzel ruxsarini, büyük bowimiz mehmud kashgheriy tughulup, ösüp chong bolghan bostanliq mehelle-koylarning körkem menzirisini toyumsizliq bilen tamasha qildi.

Istirahet ariliqida, mezkur ziyaretchiler kolliktipining yétekchisi bolush salahiyitim bilen, rawaq sehnisini chöridep olturghan ziyaret ehlige ataqliq yazghuchi extem ömer ependining mexsus mushu dunya mehmud kashgheriy yili üchün atap yazghan (emma téxi metbu'atta élan qilinmighan) «baghdad ordisi» mawzuluq hékayisini oqup berdim.
-« mö'minlerning xelipisi her jüme küni chet'el dölet bashliqliri, hökümet bashliqliri we xelq'araliq dangqliq erbab, moysipit alimlarni, töre aqsöngeklerni qobul qilar édi» dep bashlan'ghan bu hékaye shu an tingshighuchilarni özige simaptek ram qiliwaldi. Shu anda, rawaq ichi timtasliqqa chökken bolup, rawaqning péshaywanlirigha qon'ghan qushqach, kepterler yéqimliq sayrash we ünleshliri bilen hékaye oqughuchigha jör bolmaqta idi. Opal'art téghi tereptin esken selkin shamal güzel uyghur tili bilen toyun'ghan bu hékayide teswirlen'gen weqelerning jelbkarliqi bilen qoshulup, tingshighuchilarni uzaq ming yil burunqi baghdad xelipilikining ordisigha élip kirip ketkendek idi.
Büyük ejdad mehmud kashgheriyning öz ana tili bolghan uyghur-türk tilining ebediy mewjudluqi üchün körsetken jasariti, wijdanliq alimlargha xas eqil-parasiti we égilmes-sunmas jasariti arqiliq, eyni zaman baghdad xelipisini qayil qilghanliqi teswirlen'gen mezkur hékaye axirlashqanda, tingshighuchilar uzun'gha sozulghan shadiyane alqish yangratti.
Jan'gha rahet selkin shamal bu alqish sadasini shu'an pütkül opal oymanliqi ahalisining quliqigha, hetta muqeddes qebrigahta uxlawatqan büyük ejdad mehmud kashgheriyning quliqigha yetküzdi bolghay...

Arqidin, égiz rawaqtin asta-asta yürüp, qebrigah baghchisigha chüshtuq. Alte sa'ettin ashqan ziyaret héchkimni héchbir charchatqandek emes idi.
Qebrigah baghchisidin ayrilish aldida, hemmimiz renggareng güller arisida égiz qed kötürüp turghan mehmud kashgheriy heykilining aldida retlik tizilip turup, béyjingde her bir ilmiy pa'aliyet ötküzgende hemishe oquydighan héliqi «nammuqam marshi» ni yüksek awazda uquduq:

Rak, chebbeyat, segah, chehargah,
Penjgah, öz'hal, ejem, oshshaq;
Bayat, newa, mushawerek, iraq,
Uyghurning muqami jahanda yangraq.

Neqrat:
Muqamlar marshimiz, muqamdur bayraq,
Uyghurning muqami jahanda yangraq!
Yangraq, yangraq, yangraq!...

Marshning jenggiwar ahangliq yangraq sadasi uzaq-uzaqlargha ketti. Ziyaretchiler puxadin chiqqandek bolup, bir-birini mubarekleshti. Bu arqiliq, ular özlirining bügünki bu qebrigah ziyaritidin pütmes-tügimes küch alghanliqini we mundin kéyinki hayatlirini büyük ejdad mehmud kashgheriydek ilmiy emgek bilen ötküzüshke bel baghlighanliqlirini ipadilidi goya.
Sa'et besh yérimlar bolghanda, bu pa'aliyetke bashtin-axir köngül bölüp kéliwatqan toqquzaq nahiyilik partkomning mu'awin shujisi musajan ömer ependi kélip, mezkur ziyaretchiler kolliktipimizni qobul qildi. Arqidinla, u qebrigah baghchisining gherbiy jenub teripidiki ormanliq ichige jaylashqan «newroz bulaq» béshigha keng dastixan sélip, ziyaretchiler üchün xas meshrep ötküzüp berdi. Meshrebte, xushpuraq ze'firan chaylar ichildi; Bir-biridin lezzetlik qoghun-tawuzlar pichildi.
Hemmidin peyz bolghini, yash muzikant muhemmet'eli ependi duttar bilen orunlighan «ziyaret qilghili keldim», «kimning bar ashundaq alimi qéni, pexirlen dunyagha mehmud wetini» qatarliq neq öz yéride we del öz möritide terennum qilin'ghan naxshilarning séhriy küchi ziyaretchilerni – hemmimizni mestxush qiliwetti....


Mehmud kashgheriy qebrisining
ikkinchi yopuqi


Dunya mehmud kashgheriy yili munasiwiti bilen opalda élip barghan mezkur xas ziyaret jeryanida, qebrigah xizmetchiliri bilen sirdashtuq we ilmiy söhbette bolduq, söhbet arisida, men ular otturigha qoyghan mehmud kashgheriy qebrisining yopuqini yéngilap almashturushning zörüriyiti heqqidiki pikir-telepni tolimu orunluq hés qildim.
Chünki, mehmud kashgheriy qebrisining shu taptiki yopuqi 1985-yili, qebrigah rémont qilin'ghan chaghda yépilghaniken. Yigirme üch yilliq tarixqa ige bu yopuq xélila konirap ketkenidi. Uning üstige, yopuqning bash teripige yézilghan «mehmod qeshqiri» dégen isimmu imlasizliqtin jezmen toghrilashni telep qilipla turatti.
Shunga, men munasiwetlik organlarning mesliheti we izin-ijaziti bilen yéngi yopuq hazirlash wezipisini öz üstümge aldim.
Netijide, aldi bilen, rehberlerdin toquzaq nahiyilik radi'o-téléwiziye idarisining sékirtari sabirjan qadir, nahiyilik qedimiy asar-etiqilerni bashqurush bashqarmisining bashliqi warisjan rehim qatarliqlarning hemrahliqida 7-awghust penjshenbe küni, opalgha bérip, mehmud kashgheriy qebrigahini shu yilliq ikkinchi qétim ziyaret qilip, qebrini métirlap-ölchep, yéngi yopuq hazirlashqa tutunduq. Arqidin, qeshqerdiki tijaretchi we tikimchi buraderlirimning xalisane yardimi bilen, yéshil duxawidin yéngi yopuq hazirlap, 2008-yili 8-ayning 13-küni, addiy murasim bilen, büyük bowimiz mehmud kashgheriyning qebrisi üstige yaptuq.
Bu yéngi yopuqning aldi yüzige:
«mehmud kashgheriy (1105-1008) qebrisi» dep,
Arqa yüzige bolsa,
«2008 dunya mehmud kashgheriy yili munasiwiti bilen ushbu yopuq yépildi»
Dep yézilghan boldiki, mubarek bolsun we tekrar qutluq bolsun!

X x x x

Shundaq, hemme qérindashlar qatarida, kashgheriy yili méning üchün, hemishemlik hayajan ata qilip turidighan, ehmiyetlik ilmiy pa'aliyetler bilen toyun'ghan qutluq bir yil boldi. Ashu yil béshidiki newroz axshimi «kashgheriy yili bu pexirlen, uyghur!» mawzuluq nesrimni cheksiz iptixarliq ichide, yüksek intonatsiye bilen dékilimatsiye qilghinimdin buyan, yürikimning eng chongqur qatlimidin uyghur kelimilirining durdaniliri ashu qutluq yilning terip-tewsipi üchün urghupla keldi. Men u durdanilardin püttüm bir naxsha. Bu- kashgheriy yilimgha- bizning kashgheriy yilimizgha atalghan naxsha. Ümidim, bu naxshamgha qérindashlirimning hemmisi jör bolup baqsa; Kashgheriy bowimizgha telpün'gen péti ilim-pen déngizida méning bilen barawer aqsa.


Kashgheriy yili


(naxsha tékisti)


Opal art téghidin balqighanda kün,
Nur imip illidi uyghur zémini.
Chillidi alemge irpan xorizi:
«kashgherlik mehmud bu-ilimning piri!»

Esirler qoynida sinaldi «diwan»,
Alemni söydürdi uning qimmiti.
Ming yillar ötüpmu untulmidi héch,
Möjize yaratqan alim himmiti.

Shunglashqa ikki ming sekkizinchi yil,
Ataldi dep «mehmud kashgheriy yili».
Dunyawi sharapet küldürdi elni,
Yashnidi shadliqtin uyghurning dili.

Ming yilgha qut! yene ming yilgha pilan,
Kömülmes ejdadning hidayet izi.
Ilim-pen mesh'ili qollarda égiz,
Ewladlar bestide nusret jilwisi.

Neqrat:
Kashgheriy wetenning abide téshi,
Mehmud bar uyghurning menggü tik béshi!


2008-yil 30-sintebir, béyjing.
****************************