KÂŞGARLI MAHMUD VE DÎVÂNU LUGÂTİ'T-TÜRK

Toluq Teksti



KÂŞGARLI MAHMUD VE DÎVÂNU LUGÂTİ'T-TÜRK


KÂŞGARLI MAHMUD
KARAHANLILAR
DÎVÂNU LUGÂTİ'T-TÜRK
TARİH İÇERİSİNDE DÎVÂNU LUGÂTİ'T-TÜRK
DÎVÂNU LUGÂTİ'T-TÜRK'ÜN YAYIMLARI




KÂŞGARLI MAHMUD [1008-1105]


Hüseyin oğlu Kâşgarlı Mahmud [1008-1105] bugün Kırgızistan sınırları içerisinde bulunan Issık Köl yakınlarındaki Barsgan'da doğmuş, çocukluğu Kazakistan ve Çin sınırları içinde kalan İli nehri boyunda geçmiş, 1057 dolayında Bağdad'a yerleşmiştir.
Kâşgarlı Mahmud, Tarım, İli, Çuv ve Sir Derya havzalarındaki Türk diyarlarını bizzat görmüştü. Argu, Çiğil, Kençek, Kıpçak, Oğuz, Türkmen, Uygur ve Yağmaların konuştuğu dilleri bilirdi. Göremediği, aralarına giremediği Başkurt, Kay ve Kırgızlar'dan örnekler vermemiştir. XI. yüzyıl Orta Asyasının Müslüman âlimlerini, kısmen de Budist âlim ve yazarları tanıyordu . Eserinde Arguları, Bulgarları, Hakanlıları, Kençekleri, Oğuz ve Uygurları da konu edinmişti.
Dîvânu Lugâti't-Türk 25 Ocak 1072'de yazılmaya başlanmış, bir kez yazılıp bitirildikten sonra, eklemeler yapılarak dört defa düzeltildikten sonra yeniden yazılmış ve 10 Şubat 1074 pazartesi günü Bağdâd'da bitirilmiştir.
Dîvânu Lugâti't-Türk, Abbasî Halifesi El-Kaim [s:1031-1075] döneminde yazılmış olmakla beraber dönemin halifesi, büyük bir ihtimalle Alp Arslan'ın güveyisi, Muhammed oğlu Ebû 'l-Kâsım Abdullâh Muktedî Kâim bi Emri 'llâh [s:1075-1094]'a 1077'de sunulmuştur.
Dîvânu Lugâti't-Türk'un düzenine el-Cevherî'nin dayısı olan Karaçuklu İbrahim oğlu Ebû İbrâhim İshâk [ö.961]'ın "Dîvânu'l-Edeb fî Bayâni Luğati 'l-'Arab�ı Kâşgarlı'ya örneklik etmiş olmalıdır.
Dîvânu Lugâti't-Türk, Araplara Türkçeyi öğretmek ve Türkçenin de Arapça kadar önemli bir dil olduğunu kanıtlamak amacı ile yazılmıştır.
Kitâbu Cevâhiri'n-Nahv fî Lugâti't-Türk, Türk Dili'nin Nahiv Cevherleri adını taşıyan ve Türk dilinin ilk gramer kitabı olan bu eser ne yazıkki günümüze ulaşamamıştır


KARAHANLILAR (840-1212)


Karahanlılar, önceki Türk devletlerinden farklı olarak, hükümdarların ve halkının çoğunluğunun müslümanlığı seçtiği ilk Türk-İslâm devletidir. Hâkaniye ve İlig-Hanlar adlarıyla da anılan Karahanlı Devleti, başta Karluklar olmak üzere Çiğil, Yağma ve Tuhsı gibi Türk Boylarına dayanıyordu. Karluklar, Balasagun merkez olmak üzere Yedi-su bölgesinde bir eyalet-devlet kurmuşlardı. İslamiyet'i devlet dini olarak benimseyen Abdulkerim Satuk Buğra Han (940 - 955) döneminde Karahanlı Devleti'nin tamamına yakın bir bölümü bu dine geçmiş ve böylece Karahanlılar ilk Müslüman Türk devleti olmuştu. Ancak Karahanlı sınırları içersindeki halkın tamamiyle İslâmiyet'i seçmesi ve ardından Satuk Buğra Han'ın ölümü ile (956) yerine geçen oğlu Baytaş Musa Han bağlı olduğu Doğu Kağanı'nı yenerek hanedanın bu kolunu ortadan kaldırdı ve tüm Karahanlı devletini islamlaştırmayı başardı (960).
Yusuf Kadir Han soyundan gelenlerin yönettiği Doğu Karahanlı devleti, siyasi ve askeri başkent olarak Balasagun ile dinsel ve kültürel merkez olarak da Kaşgar başta olmak üzere Talas, İsficab, Şaş, Doğu Fergana, Yedisu ve Kaşgarya'yı kapsarken; Ali Tigin bin Musa soyundan gelenlerin başında bulunduğu Batı Karahanlı Devleti'nin ise egemenlik sınırları Buhara merkez olmak üzere Hocent'e kadar Batı Fergana ve Maverünnehir bölgeleriydi.Doğu Karahanlı Devleti Sınırları Kâşgar, Fergana, Balkaş gölü civarına kadar uzanmaktaydı. Devletin merkezi zaman zaman Balasagun, Talas ve Kâşgar şehirleri olmuştu. Güçsüz bir hükümdar olan ve iç düşmanlarıyla başa çıkamayan İbrahim'in yardım istediği Karahitaylar, Balasgun'u ele geçirerek onu kentten kovdular. Karahitaylar'a bağlanan Doğu Karahanlı Devletini'nin yeni başkenti Kaşgar oldu. Karahitaylar'a karşı ayaklanan Karluklar'ın üzerine gönderilen İbrahim, onlarla savaşırken öldü (1158). Ardılı olan oğlu Mehmet ll (1158-? ) ve torunu Yusuf ll (?- 1205)'den sonra Karahitay Hakanı Gürhan'ın sarayında rehin olarak tutulan Muhamet Bin Yusuf lll, Karahitaylar'ın denetiminde Kaşgar'da yaklaşık altı yıl kadar saltanat sürdü. Muhammet lll, 1212'de kentte çıkan bir ayaklanma sırasında öldürüldü. Nayman Devleti'nin kurucusu Küçük Han aynı yıl Kaşgar'ı alarak Doğu Karahanlılar'ı ortadan kaldırdı.Batı Karahanlı Devleti Kendisini büyük kağan ilan ederek (1041) doğu hanlığından ayrılan Muhammet Aynüddevle ölünce (1052) ardılı olan kardeşi ibrahim Börtigin Tamgaç Han, Doğu Karahanlılar'dan Şaş, İlak, gibi sınır kentlerini ve Fergana'nın bir bölümünü aldı. Buna karşılık Selçukoğlu Alparslan Bey'e Hutal ile Çağaniyan'ı bırakmak zorunda kaldı(1061). Durumu Abbasi Halifesi'ne şkayeti de bir sonuç vermedi. Ölünce (1068) yerine geçen oğlu I. Nasr'a karşı Şaş ve Tünhas emiri Şuayb ayaklandı. Bu taht kavgasını Nasr kazandıysa da iç karışıklıktan yararlanan Doğu Karahanlılar I. İbrahim'in ele geçirdiği yerleri geri almayı başardılar.
Fergana krallığı. Karahitaylar'ın istilası üzerine (1141) Fergana bölgesinde başkenti Özkent olan bağımsız bir Karahanlı devleti kuruldu. Ali Tigin soyunun bir kolundan gelenlerin yönettiği bu kağanlığın hükümdarları Tuğrul Kara Hakan unvanını taşıdılar. Fergana kağanlığı da Harizmşahlar tarafından ortadan kaldırıldı. (1212).


DÎVÂNU LUGÂTİ'T-TÜRK


Dîvânu Lugâti't-Türk'te 8000 dolayında madde başı bulunmaktadır. Eserin dili Arapça, madde başları Türkçedir. Dîvânu Lugâti't-Türk'te başlıca iki edebî ağız göze çarpar. Biri bugün hâlâ Kâşgar ve dolaylarında kullanılan Doğu (Hakanlı)Türkçesi, öteki de sonraki yüzyıllarda geniş bir edebiyat vücuda getiren Batı (Oğuz)Türkçesidir.
Dîvânu Lugâti't-Türk; Türk kültürü bakımından eşsiz bir değerdir. Bugünkü yaygın Batı dillerinin birçoğunun henüz teşekkül etmediği bir dönemde Türk dilinin yapısını, kurallarını, söz varlığını ve yayıldığı coğrafyayı bilimsel bir disiplinle ortaya koymuştur.
Dîvânu Lugâti't-Türk yalnızca bir sözlük değildir. Türkçenin XI. yüzyıldaki dil özellikleriyle lehçe ve ağız farklarını belirtmesi bakımından ses ve yapı bilgisine ışık tutan bir dil bilgisi kitabı; Türk dünyasının sözcük dağarcığını içeren sözlük; kişi, boy ve yer adları kaynağı; halkbilimi ve halk edebiyatı seçkisi; tarihe ışık tutan kitap; coğrafya ve kavimler bilgisi dallarında bir bilgi dağarcığı; çağın cemiyet yapısını, siyasî ve iktisadî çehresini tanıtması bakımından sosyoloji, iktisat ve hukuk tarihi dergisi; kainat anlayışını yansıtan rehber, dönemin tıp ve tedavi yöntemleri hakkında bilgi veren bir kaynak; kısacası yer verdiği bilgilerin çeşitliliği itibariyle Türk dili ile yazılmış en eski ansiklopedik eserdir.


TARİH İÇERİSİNDE DÎVÂNU LUGÂTİ'T-TÜRK


Dîvânu Lugâti't-Türk'ün eldeki tek yazması , yazılışından 192 yıl sonra, Sâveli Ebûbekir oğlu Muhammed tarafından 1 Ağustos 1266 Pazar günü Şam'da istinsah edilmiştir.
Yazılışından yaklaşık 850 yıl sonra İstanbul'da ortaya çıkan Dîvânu Lugâti't-Türk, Ali Emiri Efendi tarafından bulunmadan önceki dönemlerde kimi yazarlarca biliniyordu.
İstanbul Fatih Millet Kütüphanesi, Ali Emiri- Arabiat 4189. numarada kayıtlı bulunan, dünyada bilinen tek yazma, büyük boy cilt, 319 yapraktır. Kâğıdı vaktiyle -Çin, Hint, Afgan gibi- doğu ülkelerinde yapılmış olan sağlam ve kalın bir kâğıttır. Yazısı nesihtir.
Eser, Maliye Bakanı Vanlıoğulları'ndan Nazif Paşa'nın mensuplarından yaşlıca bir hanımdan kitapçı Burhan Bey'in aracılığıyla Diyarbakırlı Ali Emiri'ye 1915 [=1331] yılında, İstanbul Sahhâflar Çarşısı'nda otuz altına satılmıştır.


DÎVÂNU LUGÂTİ'T-TÜRK'ÜN YAYIMLARI


1.Arap harfleriyle ilk kez, Devlet-i Âliyye'nin son yıllarında dizilmiştir:
Mahmud bin el-Hüseyn bin Muhamed el-Kâşgarî, Dîvânu Lugâti't-Türk:,
Yay. Ahmed Rif'at [BİLGE] 3 c. İstanbul 1333-1335 [=1917-1919].

2.Türkiye Cumhuriyeti döneminde iki kez tıpkıbasımı yapılmıştır:
a. [KÂŞGARLI MAHMUD]: Dîvânu Lugâti't-TürkTıpkıbasım Faksimile: T.D.K. Yay. 61, Ankara 1941 Alâeddin Kıral Basımevi. [2] s. + 638 tıpkıasım + 5 + 10s.
b. KÂŞGARLI MAHMUD: Dîvânu Lugâti't-Türk Tıpkıbasım/Facsimile: Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1990. 1+638 s.

3.Türkçede Türk Dil Kurumu tarafından yayımlanmştır:
Ahmet Besim ATALAY'ın bu çevirilerden de yararlanarak ortaya koyduğu çevirisi bilimci sayılmakla birlikte yanlışsız da değildir. (Ankara 1939-1941, TDK Yay. 43, 46, 60)

4.Şu ana kadar yapılmış en yetkin çalışma Robert DANKOFF ile James M. KELLY tarafından İngilizce olarak yayımlanmıştır.
al-KÂŞGARÎ, Mahmûd: Compendium of The Türkic Dialects (Dîwân Luğât at-Türk)Edited and Translated with Introduction and Indices Robert DANKOFF in collaboration with James [M.] KELLY / Türk Şiveleri Lügatı (Dîvânü Luğât-it-Türk)İnceleme o Tenkidli Metin o İngilizce Tercüme o Dizinler: Harvard I. Kısım 1982, II. Kısım 1984, III. Kısım 1985. (İki cilt çeviri, üçüncü cilt ise sözlüktür.)

5. Dîvânu Lugâti't-Türk'ün yayımlanmamış Türkçe çevirileri de vardır.
a.Kilisli Ahmet Rifat BİLGE'nin çevirisi 22 defter olup Atatürk kitapları arasında ve bundan çekimlenmiş 5 defter de TDK kitaplığındadır. Hiç birisi yayımlanmamıstır.
b.Konyalı Abdullah Atıf TÜZÜNER'nin çevirisi 7 defter olup TDK kitaplığındadır. Yayımlanmamıştır.
c.İstanbullu Abdullah Sabri KARTER'nin çevirisi 22 defter olup Bursa İl Halk Kütüphanesi'ndedir. 1933 yılında bitirilen bu çeviri de yayımlanmamıştır.

6.Dîvânu Lugâti't-Türk'un öteki Türk dillerine yapılan çevirileri şunlardır:
Özbekçe çevirisi, Mahmud Koşgariy: Türkiy Suzlar Devani: 3 cilt Taşkent 1960-1963.
Yeni Uygurca çevirisi, Mehmut Keşkeri: Türkî Tiller Divânı: 3 cilt, Şincang Halk Neşriyatı, Ürümçi, 1981-1984.
Kazakça çevirisi, Mahmud Kaşkari: Türik Sözdigi: 3 cilt, Almatı, 1997-1998.
Ramiz Esker, Mahmud Kaşgari ve onun "Divanü Lugat-it-Türk� Eseri, Bakı, 2008Bunlardan başka yakın zamanda Rusça ve Farsça çevirileri de yapılmıştır.


http://mahmudelkasgari.com/proje1.php