«diwan»da muzika sen'iti we xelq oyunliri

«türkiy tillar diwani»da muzika sen'iti we xelq oyunliri


Abdurazzaq qadir


Uyghurlarning naxsha-ussul sen'iti we oyun medeniyiti nahayiti uzaq tarixqa ige. Tarixiy menbelerge qarighanda, türkiy xelqler owchiliq bilen shughullan'ghan eng qedimki dewrlerdila birer ishtin netije-muweppeqiyet qazan'ghanda, xeyrlik künlerde qéri-yash, er-ayallar bir yerge jem bolup, murasim ötküzüp tentene qilidighan adetning bolghanliqi melum. Uyghurlarning qedimki qehrimanliq dastanliridin biri bolghan «oghuzname» éposidiki oghuzxaqan el-jama'etni teklip qilip, katta toy murasimi ötküzgenlikini we murasimdiki bezi adetlerni qedimki türkiy xelqlerning bir qisim murasim-adetlirining ipadilinishi déyishkimu bolidu. Türkiy xelqler arisida bolidighan bundaq murasimlar xenzu tarixchiliri teripidinmu xatirilen'gen. Miladiye 5 __ 6-esirge a'it «wéy yilnamisi»ning «gawché» (égiz harwiliqlar yeni qangqillar) tezkiriside, égiz harwiliqlarning örp-aditi üstide toxtalghanda: «ularning qebililiri bir yerge yighilip murasim ötküzgende, yighilghuchilar nechche tümen bolatti, mal soyup, at beygisi qilatti, seyle qilatti, naxsha éytip ussul oynaytti» dep xatirilen'gen. Miladiye 5 __ 6-esirlerge te'elluq bolghan qizil ming'öy , qumtura ming'öylirige sizilghan bezi tam resimliridimu er-ayallarning birlikte saz chélip, neghme-nawa qilip, murasim ötküzüwatqan körünüshi eks ettürülgen. Mana bular bundaq neghme-nawa bilen ötküzülidighan murasimlarning uyghur we bashqa türkiy xelqlerning medeniy hayatida xéli keng da'iride omumlashqanliqini chüshendüridu.
Kishilerge melumki, uyghurlar ezeldin naxsha-ussul we muzikigha hérismen millet. Shungimu qedimdila «naxsha-ussulgha mahir», «sen'etxumar» dégen namlar bilen jahan'gha meshhur bolup kelgen. Adettimu uyghurlarning herqandaq bir pa'aliyiti naxsha-muzikisiz bolmaydu. U emdila méngishqa bashlighan balilardin tartip, qérilargha qeder chongqur singip ketken. Nazuk, nepis we köp xil ipadilesh küchige ige uyghur ussuligha mas halda tereqqiy qilghan muzika sen'iti bedi'iylikining yuqiriliqi, ahangining köp xilliqi, ritimining murekkepliki, weznining éniq, ölchemliklikidek alahidiliklirini qedimki dewrlerdila jahan'gha namayan qilghan. Uyghur muzikisining bu xil alahidilikini toluq ipadilesh éhtiyajigha asasen, uyghur chalghulirining türimu intayin köp bolghan. Uyghur chalghulirining miladiyidin nahayiti köp esir iligirila peyda bolghanliqi toghrisida yazma menbeler bar. «türkiy tillar diwani»din uyghur chalghulirining birqanche türini körüshke bolidu. Mesilen, «igeme __ bir türlük chalghu eswabi, qobuzgha oxshash chélinidu», «qobuz __ ud (barbit)qa oxshaydighan tariliq chalghu eswabi» (1-tom, 473-bet). «sibizghu __ sibizgha ney» (1-tom, 636-bet) we uningdin bashqa chang, burgha qatarliqlar.
Meshrep, bezme we türlük ziyapet olturushliri uyghurlarning qoyuq milliy medeniyet alahidilikige ige turmushining muhim namayendisi bolup, «türkiy tillar diwani»da qedimki uyghurlarning meshrep-bezmiliri mundaq izahlan'ghan: «sughdich __ qatar bezme, qish künliri dostlar ara nöwet bilen bolidighan meshrep», «shurchuk __ meshrep, kéchilik olturush», «ketsem __ kéchisi özi kélip qalidighanlargha bérilidighan ziyapet», «kudin __ baligha at qoyush ziyapiti», «buchi __ awazliq, mungluq bir xil ud» (3-tom, 302-bet). «yiraghu __ chalghuchi, sazende, naxshichi» (3-tom, 46-bet). Yuqiriqi melumatlar mexsus xaraktérdiki ziyapet-murasim aditining uyghurlar turmushida qedimdila omumiy xaraktér alghanliqini chüshendüridu. Uningdin bashqa, mehmud qeshqeri «türkiy tillar diwani»da neqil qilghan qoshaqlar ichidimu neghme-saz birleshken, meshrep sheklini eslitidighan qoshaqlarmu uchraydu. Mesilen:

Kökler qamugh türüldi,
Iwriq, idish tizildi,
Sensiz özüm özeldi,
Kelgil amul awnalim.

Menisi:
Hemme sazlar tüzüldi,
Iwriq, idish tizildi,
Sensiz könglüm buzuldi,
Kelgin asta oynayli.

Iwriq bashi qazlayu,
Saghraq tolu közleyu,
Saqnich qudi kizleyu,
Tün-kün bile sewnelim.

Menisi:
Iwriq boyni ghaz kebi,
Qedeh toluq köz kebi,
Hesretni tüwige yoshurup,
Tün-kün bilen söyüneyli.

Otuz ichip qiqiralim,
Yuqar qopup sekrelim,
Arslanlayu kökrelim,
Saqnich qachti sewnelim.

Menisi:
Üch ret ichip warqirayli,
Yuqiri qopup sekreyli,
Arslandek hörkireyli,
Qayghu qachti söyüneyli.

Neqil qilin'ghan bu qoshaqlarning mezmunidin er-ayal birlikte naxsha-saz bilen ussulgha chüshidighan, shad-xuram köngül achidighan bir xil murasim sheklining ene shu chaghlardila birqeder resmiy tüs alghanliqini chüshinish mumkin. Yuqiriqilar bizni hazirqi uyghur meshreplirining xéli qedimki zamanlardila bir xil en'eniwi adetke aylan'ghanliqini, shundaqla uyghur muzika sen'itining belgilik sewiyige yetkenlikini chüshinish imkaniyitige ige qilidu.
Uyghurlarning meniwi hayatida xelq oyunlirimu belgilik salmaqni igiligen bolup, bu heqte mehmud qeshqeri éniq melumat qaldurghan. «türkiy tillar diwani»diki melumatlargha asaslan'ghanda, uyghurlarning en'eniwi tenterbiye pa'aliyetliri xelq oyuni xaraktérini alghan bolup, eyni dewrlerde uyghurlarning irade chéniqturushi we maharet yétildürüshining asasi bolghan.
Uyghurlarning en'eniwi xelq oyunliri: at chapturup kétiwétip, oqyani arqigha qaritip étip nishan'gha tegküzüsh, at oyuni, chöwgen top oyuni, oghlaq tartishish, sarghaydi oyuni, darwazliq, séhrigerlik, mollaqchiliq, saqa oynash, tepküch oynash, leglek uchurush we shuningdek nurghun balilar oyunlirini öz ichige alidu.
Ulugh alim mehmud qeshqerining öz hayatini ilim ishlirigha béghishlap, jahan medeniyet xezinisige qoshulghan bu ilmiy eserni wujudqa keltürgenliki bizning menggü qedirlishimizge we hörmet qilishimizgha erziydu.
U türkiy xelqler yashighan keng zéminlarda 15 yildin artuq ilmiy tekshürüsh élip bérish arqiliq, bu zor ilmiy eserni, ulugh qamusni wujudqa chiqarghan.
«türkiy tillar diwani»ning tengdashsiz qimmiti uning sélishturma lughet bolupla qalmastin, belki yene türkiy xelqlerning maqal-temsilliri, örp-adetliri, jughrapiyilik ehwalliri, astronomiye, kaléndarchiliq qatarliq nurghun bilimler bilen baghlinishliq bolghan bir chong qamus bolghanliqida, shundaqla türkiy xelqlirining kélip chiqishi, étnik menbesi, ishlepchiqirish usulliri, hüner-sen'et medeniyiti we meniwi hayatidin bizge melumat béridighan qimmetlik eser bolghanliqida! shunga, biz aldi bilen ulugh alim mehmud qeshqerining ilimge özini béghishlash rohini, ilim öginish jeryanida japa-musheqqetlerdin qorqmaydighan izdinish rohini, shundaqla ejdadlarning medeniyet miraslirini ewladlargha ulap bérishtek aliyjanab rohini, ilim öginishtiki ajayip qeyserliki we shija'itini öginishimiz lazim.
Shuningdek, ilimning yüksek pellisige chiqish üchün harmay ilgirileshtek rohini özimizge qiblinema qilishimiz, ilim we ijadiyet yolida toxtimay ilgirilishimiz, uning ishlirigha ebedil'ebed warisliq qilishimiz lazim. Men bu shé'irim arqiliq alimgha bolghan chongqur séghinishim we hörmitimni bildürimen:
Ulugh alim mehmud bowamgha

Yirtildi ming qétim kaléndar pütün,
Ötkezdi bir-birlep jahan ming yilni.
Puridi meripet xezinisidin,
Iptixar ichide ming bahar gülni.

Bar shundaq riwayet loqman hekimni
Üch ming yil yashidi, dégen hékaye.
Ming yillap yashidi shundaq bir insan,
Ewladlar qelbide yoruq, nurane.

U qaysi ewliya, qandaq bir insan?
Dep sorap qalsingiz te'ejjüp bilen.
Deymiz biz: u alim mehmud qeshqeri,
Pezilet igisi aliy möhterem!

«ming yil» dep sanimaq éghizda asan,
Aylinar ming qétim bu cherxi dewran.
U shundaq yashidi elning qelbide,
Ölmigen, ölmeydu u ulugh insan.

Ming yilgha abide tiklep he bügün,
Qilmaqta bu jahan ehli tentene.
«diwani lughet»ni qoltuqlap bowam,
Aliy bir nezerde qaraydu ene.

Ötti bu ming yilliq hayat musape,
Kim sizni köz yumdi deydu tupraqqa?
Siz goya bir éqin üzülmeydighan,
Oxshaysiz uxchighan sirliq bulaqqa.

(aptor: kucha nahiyilik medeniyet yurtidin, hazir pénsiyide)
*********************************************************