Sowét ittipaqida Mehmud Kashgheriyning «Diwanu Lughatit Türk» esiri
Üstide élip bérilghan tetqiqatlar
A. Kononow(Lénin'girad)
«Diwanu Lughatit Türk»ning yézilishi we neshr qilinishi türkologiye saheside dewr bölgüchlük ehmiyetke ige.
«Diwan» ning Kilisli Rifat teripidin neshr qilinishi (1915-1917) Rus türkologlirining diqqitini diqqini tartqan. Diwan toghriliq deslep tetqiqat élip barghan Rus alimi W.W. Bartold (1769-1930) bolup, SSSR penler akadémiyisi tarixiy höjjetlerni saqlash ishxanisining Lénin'girad bölümidin Bartoldning «Mehmud Kashgheriy diwanining xulase qismi we uningdin parchilar» namliq qolyazmisi tépilghan. Bartold diwandin alghan tarixiy matériyallarni türk tarixi tetqiqatida keng dairide qollan'ghan. Uningdin bashqa, 1926-yil istanbul uniwérsitétida bergen meshhur «Türk tarixidin on ikki léksiye» we 1926-, 1927-yili tashkentte bergen «Türk- Mongghul xelqliri tarixi» namliq léksiye» liride diwandin ünümlük paydilan'ghan.
Rus türkolog- filologlirimu türkiy tillar tarixi üchün bu abidining qimmitige nahayiti yüksek derijide baha bérishken.
Diwan tetqiqatigha qarita maqale yazghan tunji Rus alimi S.É. Malow (1880-1957) bolup, «Kirish söz we sözlük bilen qedimki türk edebiyati abidiliridin örnekler» (Tashkent, 1926-yil) namliq oqushluqta Mehmud Kashgheriyining diwanidin alghan bir qanche shéirlar we ularning Rusche terjimisini bergen. Bir mezgildin kéyin, «Qedimki türk edebiyati abidiliridin örnekler» (1951-yil) atliq esiride Mehmud Kashgheriyining diwani üstide alahide toxtalghan.
Rusiyede diwanning tetqiqati muweppiqiyetlik élip bérilghan bolup, bu heqte ishlen'gen xizmetler töwendikiche: 1926-yil s.É. Malow, K.K. Yudahin we É.A.Shimit diwanning asasi toghrisida qedimki türk tilliri lughitini royapqa chiqirish üchün öz tetqiqatlrini bashlighan. Malow bu heqte mundaq dep yazghan:«proféssor S. Brokélmanning mushuninggha oxshaydighan bir sözlük (lughet) ning neshrdin chiqidighanliqi toghrisida wede bergenliki üchün, bu ortaq esirimizning neshr qilinishi kéyin'ge sürüldi». Shundaq qilip sözlük kartériliri Malowda qalghan. Kéyinche bu sözlük kartilirini retlep chiqqan we kéyinki türkiy tillaning qollanmisi süpitide tarixiy eserler katalogigha kirgüzgen.
Qedimki türkiy tillar lughtining aptorliri (1969-yil) lughetning menbeliri qismida Mehmud Kashgheriyning diwanini alahide tilgha élip ötken. Proféssor Chopanzade Bakuda échilghan tunji nöwetlik türkologiye yighinida bergen «Türk lehjilirining yéqin tughqanchiliqi» namliq maqaliside bez menbelerni diwandin alghan.
Tonulghan sowét ereb til – edebiyatchisi, ezerbayjan dölet uniwérsitéti sherq tilliri fakultéti proféssori, Qazan uniwérstétini püttürgen pelestinlik ereb P.K.Juze (1871-1942) diwan toghrisida izdinishlerni élip barghan.
1927- Yili tatar alimliridin Jemil Walidow qisqighine bir parche maqaliside diwan we Mehmud Kashgheriy heqqiqide bezi melumatlarni bergen.
1927-1928-Yilliri tonulghan özbek filologliridin A. Fikret diwandin özbekchige terjime qilghan shéirlar we maqal temsillerni fonétik we girammatik nomurlar bilen bille oqushluq kitabida neqil keltürgen.
A.É. Krimskiy bibilografiye qisimida diwanni tilgha élip ötken. W.I.Belya'éw diwan we Mehmud Kashgheriyge ait bezi bibliografiyilik bilimlerni bergen.
1930- Yillarning otturilirida SSSR penler akadémiysi Ezerbeyjan shöbisi diwanni ezerbeyjan tiligha terjime qilish üchün H.S. Xojayéw bashchiliqidiki bir hey'et qurghan. 1939-Yili diwanning terjimisi tamamlan'ghan we shu yili malow bilen kononow bu eserning tehrirlikini qilghan.
1960-Yillarda ezerbeyjanche terjimsining tüzitilmisi we rusche sélishturmisi ishlen'gen. Bu eserni püttürüsh üchün ezerbeyjan filologliridin a. Demirjizade, A. Jeffar, S. Ependiywlar hemkarlashqan.
Sowét tarixchiliri mehmud kashgheriy diwanining barliq türkiy qebililerge a'it bolghan melumatlarni tertip boyiche tizip chiqqan. I.N. Lémanow diwandin oghuzlargha we türkmenlerge a'it melumatlarni roschige terjime qilghan.
S.P. Tolistoy «oghuzlarning sheherliri» namliq büyük esiride mehmud kashgheriyining diwanidin köpligen menbelerni alghan.
Diwanda bérilgen melumatlarning beziliri türkiy qebililer yashighan jaylar toghruluq bizlerni muhim we birinchi qol menbeler bilen teminleydu.
Mehmud kashgheriy we uning diwani sowét türkologlirining diqqitini üzlüksiz türde tartip kelgen bolup, bir qanchilighan tetqiqatlarda xususen diwandiki tarixiy matériyallargha köp tereplime boyiche deslepki qedemde yaxshi bahalar bérilgen.
Diwanning besim atalay teripidin ishlen'gen we türk til qurumi teripidin neshr qilin'ghan terjimisi türkologlarni tarixiy matériyallar bilen teminleydighan eser bolush süpiti bilen, pikirliri chongqur, mehmud kashgheriyidek bir türkologni dunyagha tonutush jehettimu büyük töhpe bolup hésablinidu.
Mehmud Kashgheriy diwanidiki türkiy tillar tarixiigha qarita tunji bolup ishlen'gen tetqiqat s. Ahallining «mehmu kashgheriyining diwani we türkmen tili» namliq esiridur (ashxabad, 1958-yil).
40- Yillarning béshida özbek alimliridin salih mutellinow diwanni özbekchige terjime qilish üchün izdinish élip barghan. Netijide diwanni töt tom qilip ishlep chiqqan. Bu eserning indeksige töwendikiler kirgüzülgen: alahide namlar indeksi, xelq, qewm, qebile atliri; Sheher we yéza atliri, déngiz, köl, derya atliri; Pilanét, yultuz, mewsum atliri qatarliqlar. Bu alimdin bashqa yene k. Mehmudow ishligen özbekche we rusche girammatika indeksi, g.A. Abdurahmanow bilen sh.Sh. Shükürowlar birlikte ishligen«11- esirdiki qedimki türk tilining girammatika layihesi» bar. (Bu eserning ilawisige diwandiki maqal- temsillerning özbekche terjimisi bérilgen)
Diwanning besim atalay we s. Mutellinow teripidin ishlen'gen terjime nusxiliri türkologlargha bu büyük abidining fonétik, grammatika we sözlük tereplerdin tetqiq qilinishigha toluq bolghan matériyallar bilen temin étidighan, türkiy tillar tarixining chongqur tetqiq qilinishi üchün matériylar bilen teminleydighan yaxshi muhit hazirlidi.
Türkiy tillarning türlerge ayrilishi yillardin buyan türkologlar diqqet qilip kéliwatqan eng muhim mesililerning biri. Bu ehwal hazir hem shundaq bolmaqta.
Diwandiki matériyllar türkiy tillarning tesnifi üchün nahayiti muhimdur. A.N. Samoyiliwich «türkiy tillarning tesnifige bezi izahlar» atliq esiride témini yorutup bérish üchün mehmud kashgheriy diwanidin paydilghan.
Türkiy tillar tesnifining diwandiki asasliri bilen pirinsiplirini qolgha alghan we eng yéngi eserler arisida tertip boyiche körsitilgen eserler barliqi bilinmekte.
Türkiy tillarning tesnifidin bashqa yene, türkiy xelqlerning qebile tesnifi heqqidiki bilimler alimlarning diqqet qilishigha tégishlik mesilining biridur. Bulargha a'it melumatlar yenila mehmud kashgheriyning diwanida körstilgen.
Mehmud kashgheriy tillarning özgirishining tilgha a'it bolghan, shuningdek tilgha a'it bolmighan amillarni ochuq bir sürette ayrighan. Xususen, türkiy tillargha tewe bolmighan bashqa tillar heqqidimu toxtilip ötken.
Bezi türk tilliri üstide sélishturush élip barghan mehmud kashgheriy fonétik, grammatikiliq we sözlük jehette omumiy we ayrim nuqtilar boyiche sélishturush élip barghan. Bu bezi türkologlargha mehmud kashgheriyni sélishturma tilshunasliqning asaschisi dep tonush imkanini tughdurdi.
Diwandiki sözlüklerning tetqiq qilinishi büyük bir netije bolup hésablinidu. Biraq nahayiti ehmiyetlik dep qaralghan bu tetqiqat yenila bashlan'ghuch sewiyide turmaqta.
Mehmud kashgheriyning türkiy qebililer we xelqlirige a'it her türlük melumatlirining xezinisi bolghan diwanida türkiy xelqlerning folklorigha, yeni xelq shé'irigha a'it matériyallar diwanda uchraydu.
Pütün mutexesislerning pikirige köre, mehmud kashgheriyning diwanida tarix we jughrapiyige a'it nurghunlighan ehmiyetlik melumatlar bar. Ular mundaq dep qarashqan:«aptorning bergen melumatliri omumiy jehettin alghanda ishenchliktkur. Ottura asiyada yéngi arxé'ologiyilik tépilmilar mehmud kashgheriyining köz qarashlirini ispatlap turmaqta.»
Diwanda izahlan'ghan «yumilaq dunya xeritisi» heqqide tetqiqat élip barghan kishi rosiyilik i.I. Umnyakow bolup, u öz esiride xeritidiki bezi jaylarni éniqlap körsetken.
Kéyinki yillarda özbek tarixchiliridin hemdullah hesenow we bashqa sowét alimlirimu mehmud kashgheriyining diwanidiki jughrapiyilik matériyallar heqqide tetqiqatlarni élip barghan.
Bu büyük eserning 900yilliq munasiwiti bilen échilghan sowét ittipaqi tükologiye ilmiy yighinida diwan'gha yuqiri bahalar bérilgen.
1971- Yil 10-ayning 7-9-künliri ariliqida ferghane shehiride échilghan bu yinigha sowét ittipaqidin 150 alim qatnashqan. Shuningdek, sowét ittipaqining bashqa sheherliridimu diwanning sélishturmisi nuqtisidin nechchiligen xizmetler ishlen'gen.
Mehmud kashgheriy diwanning tetqiqatliri namida sowét türkologlirini kütüp turghan birinchi derijidiki wezipilerning biri diwanni roschige terjime qilish ishi idi. Özbek filologliridin proféssor alibek rustemow eser üstide izdinishlerni élip bérish arqiliq, axirida diwanning rusche terjimisini püttürgen. Terjime nusxisini istanbul millet kutupxanisidiki qolyazmisining foto nusxsisini asas qilghan. Chünki mehmud kashgheriy diwanini neshr shekilde tunji bolup ishligen kishi kilisli rifatning neshride bezi xataliqlar barliqi bilin'gen. A. Rustemowning terjimisi nechche yil ötmey neshrdin chiqqan.
Türk Dili Araştırmaları Yıllığı, 1978, s181-190
Türkchidin Terjime qilghuchi: Osman Jüme
**************************************
http://www.uighurbiz.cn/forum/viewthread.php?tid=879
**************************************
没有评论:
发表评论