Qara xaniylar dewiridiki tarixshunasliq we «diwanu lughetit türk»ning alahidiliki

قاراخانىيلار دەۋرىدىكى تارىخشۇناسلىق ۋە «دىۋانۇ لۇغەتىت تۈرك»نىڭ ئالاھىدىلىكى


ئەخمەت مۇمىن تارىمى


قاراخانىيلار خانلىقى-ئۇيغۇرلار تارىخىدا ئەڭ گۈللەنگەن ۋە قۇدرەت تاپقان فېئودال خانلىق بولۇپ، بۇ خانلىق ھۆكۈم سۈرگەن 399 يىل جەريانىدا، خانلىق تەۋەسىدىكى ھەر قايسى رايونلاردا دېھقانچىلىق، چارۋىچىلىق ۋە قول ھۈنەرۋەنچىلىك بىلەن بىر قاتاردا ئىلىم-پەنمۇ يۈكسەك دەرىجىدە تەرەققى قىلغان. جۈمىلىدىن قەشقەر، بالاساغۇن ۋە سەمەرقەندلەردە ئىلىم-پەن تەرەققىياتىنى ئىلگىرى سۈرىدىغان ئالى بىلىم يۇرتلىرى-مەدرىسلەر قۇرۇلغان. بۇ مەدرىسلەر ئۆز دەۋرىنىڭ مەدەنىيەت ئوچىقى بولۇش سۈپىتى بىلەن دىن، پەلسەپە، تارىخ، ئەدەبىيات، ئاستىرونومىيە، ماتىماتىكا، تىبابەتچىلىك قاتارلىق تەبىئىي ۋە ئىجىتمائى پەن ساھەلىرىدە كۆپلىگەن ئۆلىمالارنى، ئەدىب-شائىرلارنى، تىلشۇناسلارنى، پەيلاسوپلارنى، تارىخشۇناسلارنى، تىۋىپلارنى يىتىشتۈرگەن. بۇ ئىلىم ئەھلىلىرى تۈرك(ئۇيغۇر)، ئەرەب ۋە پارس تىللىرىدا كۆپلىگەن قىممەتلىك ئەسەرلەرنى يېزىپ، كېيىنكىلەرگە جاھانشۇمۇل يازما مىراسلارنى قالدۇرغان.

بۇ دەۋردە تارىخشۇناسلىق ئۇيغۇرلاردا خېلى بۇرۇندىنلا شەكىللەنگەن يازما ئەدەبىيات بىلەن قېرىنداش بولغان ھالدا ئورخۇن خانلىقى دەۋرىدىكى توققۇز ئۇيغۇر (توققۇز ئوغۇز) ئەنئەنىسى بويىچە تېخىمۇ راۋاجلانغان.
جۈمىلىدىن ئورخۇن ئۇيغۇر خانلىقى دەۋرىدە تارىخشۇناسلىق شەكىل جەھەتتە ئاغزاكى تارىخشۇناسلىقتىن يازما تارىخشۇناسلىققا تەرەققى قىلغان (مەڭگۈ تاشلار بۇلارنىڭ دەلىلى).
مەزمۇن جەھەتتە تەبىئەت ئېتىقادچىلىقى سىڭگەن ئەپسانە-رىۋايەتلەرنى مەزمۇن قىلىشتىن تەڭرى ئېتىقادچىلىقى سىڭگەن راسىت ۋەقە-ھادىسىلەرنى مەزمۇن قىلىشقا ئۆتكەن بولسا، بۇ دەۋردە تارىخشۇناسلىق ئۇيغۇرلارنىڭ ئىسلام دىنى ۋە ئەرەب يېزىقىنى قۇبۇل قىلىشى بىلەن ئېتىقاد ۋە يېزىق جەھەتتە زور ئۆزگىرىش ھاسىل قىلىشى نەتىجىسىدە شەكىل جەھەتتە ئەرەب تارىخشۇناسلىقىنىڭ ئۇسلۇبى، مەزمۇن جەھەتتە ئىسلام ئىدىئولوگىيىسىنىڭ خاھىشىنى سىڭدۈرگەن.
لېكىن شۇنداقتىمۇ ئىلگىرىكى تارىخشۇناسلىق ئەنئەنىسى يەنىلا ئاساسى ئۇرۇندا تۇرغان.
جۈمىلىدىن بۇ دەۋردىكى تارىخشۇناسلىق ئەرەب تارىخشۇناسلىقىنى ئۆرنەك، ئىسلام ئىدىئولوگىيىسىنى يىتەكچى قىلىپ تېخىمۇ ئىلمىيلەشكەن، سېستىملاشقان، مۇكەممەللەشكەن،
مەسىلەن: مۇشۇ دەۋردە
ئۇيغۇر تارىخشۇناسى ئەبۇلفۇتۇھ ئابدۇغاپپار ئىبىنى ھۈسەيىن كاشغەرى «كەشغەر تارىخى» ناملىق چوڭ ئەسەرنى،
جامال قارشى «مۇلھىقاتۇس سۇراھ» ناملىق مەشھۇر لۇغەتنى،
مۇھەممەد ئىبنى ئەلكاتىب سەمەرقەندى «ئەغرازۇ سىياسى فى ئىلمى سىياسى» ناملىق ئەسەرنى،
مەجىددىن مۇھەممەت ئەلئەۋھى «جامئۇل ھېكايە» ناملىق ئەسەرنى،
يەنە ئۇبۇل فەيزى مۇھەممەد ئىبىنى ھۈسەيىن بەيھىقى 30 تومدىن ئارتۇقراق تارىخى ئەسەرنى يېزىپ،
ئەينى دەۋىردىكى ئوتتۇرا ئاسىيادىكى خانلىقلار، ئۇلۇس-مىللەتلەر، پادىشاھلار، مەشھۇر شەخسلەر، ئالىم-ئۆلىمالار ھەم ۋەقە-ھادىسىلەرنى تەزكىرە، تەرجىمىھال، ھېكايەت شەكىلىدە بايان قىلغان.

بۇ دەۋردىكى ئىلىم-پەن تەرەققىياتىدا ئالاھىدە تىلغا ئېلىشقا تىگىشلىك يەنە بىر ئۇلۇغ ئالىم ھەم ئىلمى ئابىدە-مەھمۇد كاشغەرى ۋە ئۇنىڭ «دىۋانۇ لۇغەتىت تۈرك» ناملىق ئەسىرى بولۇپ، ئاپتۇر بۇ ئەسىرىدە تىل، ئەدەبىيات، تارىخ، جۇغراپىيە، ماتېماتىكا، ئاستىرنومىيە، ھەربىيشۇناسلىق قاتارلىق ھەر قايسى ساھەلەردىن ئەينى دەۋردىكى ئوتتۇرا ئاسىيا رايونى ۋە خەلقىلىرىنىڭ ئەھۋالىنى ھەقىقى سۈرەتلەپ بەرگەن. بولۇپمۇ ئەسەردە زور سالماقنى ئىگىلىگەن تىل مەلۇماتلىرى بىلەن بىر قاتاردا تارىخى مەلۇماتلارمۇ مۇئەييەن دەرىجىدە ئەكس ئەتكەن ھەم ئۆز سالمىقى بىلەن مۇھىم ئۇرۇن تۇتقان.

(1) «دىۋانۇ لۇغەت تۈرك»تىكى تارىخى مەلۇماتلارنىڭ بايان قىلىنىش ئۇسلۇبى

مەھمۇد كاشغەرى «دىۋانۇ لۇغەتىت تۈرك» ناملىق ئەسىرىنى ئۆزى ئېيتقاندەك ئۆزىگە خاس بىر خىل ئىلمى ئۇسۇلدا تۈزۈپ، كېيىنكىلەرگە «ئەبەدىي يادىكار» قىلىپ قالدۇرغان.
ئۇ بۇ ھەقتە: «مەن ئىشنى يېنىكلىتىش ۋە كىتاپنى ئىخچام قىلىش ئۈچۈن، بۇ ئەسەرنى مەندىن بۇرۇن ھېچكىم ئىشلەتمىگەن ۋە ھېچكىمگە مەلۇم بولمىغان ئالاھىدە بىر تەرتىپتە تۈزۈپ چىقتىم. بۇ يازغان ئەسىرىم تەلەپكە ئۇيغۇن بولسۇن، پايدىلانغۇچىلارغا قوللانما بولغۇدەك بىر قىممەتكە ئىگە بولسۇن دېگەن نىيەت بىلەن بىر مۇنچە قائىدىلەرنى تۈزۈپ، يېڭى-يېڭى ئۆلچەملەرنى قويدۇم... جۈملدىن تۈرك خەلقلىرىنىڭ كۆرگەن بىلگەنلىرىنى ئىپادىلەيدىغان شئېر ۋە قوشاقلىرىدىن، قايغۇلۇق ۋە خۇشاللىق كۈنلىرىدە ئېيتقان چوڭقۇر مەنىلىك ماقال- تەمسىللىرىدىن مىساللار كەلتۈردۈم... شۇنىڭ بىلەن بىللە يەنە بىر مۇنچە ئىبارىلەرنى كىرگۈزدۈم. شۇنداق قىلىپ بۇ كىتاپ يېڭىلىقلار بېرىشتە قىيامىغا، قىممەت ۋە گۈزەللىكتە پايانىغا يەتتى»(1) دەپ ئېيتقان.
بۇنىڭدىن مەلۇمكى، ئاپتۇر بۇ ئەسىرىدە نۇقۇل تارىخشۇناسلىق نۇقتىسىدىن ئەمەس، بەلكى ئېھتىياج نۇقتىسىدىن چىقىپ قەلەمگە ئالغان تارىخى مەلۇماتلارنىمۇ ئالاھىدە بىر ئۇسلۇپتا بايان قىلىنغان.
يەنى تەزكىرە، تەرجىمىھال، ھېكايەت، شېئىر-قوشاق، ماقال-تەمسىل شەكىلىنى بىرلەشتۈرۈش ئۇسۇلىنى قوللانغان.
جۈملىدىن ئەسەردە تۈركىي خەلقلەرنىڭ تىل ئالاھىدىلىكلىرىنى بايان قىلىش جەريانىدا، تېكىستنىڭ مۇۋاپىق جايلىرىدا ئىسپات، پاكىت كەلتۈرۈش يۈزىسىدىن مەلۇم قەبىلە-ئۇلۇس، شەخس، ۋەقە-ھادىسە، ئىش-ھەركەتلەرگە باغلاپ مۇئەييەن تارىخى مەلۇماتلارنىڭ بەزىلىرىنى تەرجىمىھال شەكىلىدە، بەزىلىرىنى ھېكايەت شەكىلىدە، بەزىلىرىنى شېئىر-قوشاق شەكىلدە، بەزىلىرىنى ماقال-تەمسىل شەكىلىدە قەيىت قىلغان.
ئۇنىڭدىن باشقا شۇ زامانلاردا تارىخقا ئىسلام پەلسەپىسى بىلەن قاراش ھۆكۈمران ئورۇندا تۇرسىمۇ، ئاپتۇر تارىخى مەلۇماتلارنى بايان قىلىشتا دىنى رامكىغا چۈشۈپ قالماي، بەلكى بۇنىڭدىن چەتنىمىگەن ئاساستا تۈركى خەلقلەرگە دائىر بىر مۇنچە تارىخى ۋەقەلەرنى مۇمكىن قەدەر ئەينەن بايان قىلغان.
بۇنىڭ بىلەن تارىخى پاكىتلار چىن، ئىلمى، سېستىمىلىق يورۇتۇلغان.
بۇ شۇ دەۋردىكى، ھەتتا كېيىنكى دەۋرلەردىكى تارىخى ئەسەرلەردىمۇ كەم ئۇچرايدىغان بىر خىل ئالاھىدە ئۇسلۇپتۇر.

(2) «دىۋانۇ لۈغەتىت تۈرك»تىكى تارىخى مەلۇماتلارنىڭ مەنبەسى

مەھمۇد كاشغەرى «دىۋانۇ لۇغەتىت تۈرك»نى يېزىشتىن بۇرۇن تۈركىي، پارس، ئەرەب تىلىدا يېزىلغان ھەر خىل ئەسەرلەرنى كۆپ ئوقۇغان.
جۈملىدىن ئەرەب تارىخى، ئىسلام تارىخى، ئىسلام پەلسەپىسىنى ئىنىچكە ئۆگەنگەن، شۇنداقلا تۈركى خەلقلەر ياشىغان رايونلاردا ئون نەچچە يىل ئىلمىي ھەم ئەمەلىي تەكشۈرۈش قىلغانلىقتىن ئەسەردىكى مەزمۇنلارنى، جۈملىدىن تارىخى مەلۇماتلارنى بايان قىلىشتا ھەم ئەرەب-ئىسلام ماتېرىياللىرىنى، ھەم خەلق ئارىسىدىكى رىۋايەت-ھېكايەت، شېئىر-قوشاق، ماقال-تەمسىللەرنى، ھەم ئۆزى تەكشۈرۈپ توپلىغان ماتېرىياللارنى مەنبە قىلغان.
بولۇپمۇ ئۇ نۇرغۇن پاكىتلىق تارىخى مەلۇماتلارنى كىتاپلاردىنلا ئەمەس، بەلكى ئەمەلىي تەكشۈرۈشتىن ئالغان.
ئۇ بۇ ھەقتە: «مەن شۇ تۈركلەرنىڭ ئەڭ سۆزمەنلىرىدىن، ئەڭ زېرەكلىرىدىن، ئەڭ ئاساسلىق قەبىلىگە مەنسۇپلىرىدىن ۋە جەڭ ئىشلىرىدا ئۇستا نەيزىۋازلىرىدىن بولۇپ تۇرۇقلۇق، ئۇلارنىڭ شەھەر ۋە سەھرالىرىنى باشتىن ئاياق كېزىپ چىقتىم. تۈرك، تۈركمەن، ئوغۇز، چىگىل، ياغما، قىرغىزلارنىڭ سۆزلىرىنى ۋە قاپىيىلىرىنى ئېنىقلاپ چىقىپ، ئۇلاردىن پايدىلاندىم. شۇنىڭ بىلەن ئۇلارنىڭ ھەر بىرىنىڭ تلى دىلىمغا ناھايىتى ياخشى ئۇرۇنلاشتى. مەن ئۇلارنى پۇختا رەتلەپ، ئوبدان تەرتىپكە سېلىپ چىقتىم» دېگەن(2).
بۇنىڭدىن كۆرىۋېلىش مۇمكىنكى، ئەسەردىكى تارىخى مەلۇماتلارنىڭ مەنبەسى ئىنتايىن تولۇق ھەم ئىشەنچىلىك بولغان.

(3) «دىۋانۇ لۇغەتىت تۈرك» دىكى تارىخى مەلۇماتلارنىڭ چېتىلىش دائىرسى

مەھمۇد كاشغەرى «دىۋانۇ لۇغەتىت تۈرك»دە ئەكىس ئەتتۈرگەن تارىخى مەلۇماتلارنىڭ چېتىلىش دائىرسى ئىنتايىن كەڭ بولۇپ، ئۇلار ئاساسەن ئىلى ۋادىسىدىن تارتىپ تاكى ئامۇ دەرياسى، سىر دەرياسى ۋادىلىرىغىچە بولغان پۈتۈن ماۋەرا ئۇننەھر ۋە ھازىرقى شىنجاڭ دائىرسىدىكى ئوغۇز، تۈركمەن، ياغما، چىگىل، قارلۇق، قىپچاق، باسمىل، قىرغىز، چۇمۇل، تۈركەش، ياباقۇ قاتارلىق تۈركى قەبىلىلەر، شۇنداقلا تاڭغۇت، خەنزۇ، پارىس قاتارلىق خەلقلەرنىڭ ئەھۋالى، ئۇيغۇرلار بىلەن ماكىدۇنلار، قاراخانىيلار ئۇيغۇرلىرى بىلەن مۇسۇلمان بولمىغان ئۇيغۇرلار، باشقا تۈركى قەبىلىلەر، تاڭغۇتلار، غەزنەۋىلەر، سامانىلار ئوتتۇرسىدىكى ئۇرۇشلار، ئۇيغۇرلار ۋە باشقا ئەل پادىشاھلىرى، ھۆكۈمدارلىرى، مەشھۇر كىشىلىرىنىڭ تەرجىمىھالى، قاراخانىيلار خانلىقى ۋە باشقا ئەللەرنىڭ زىمىنى، جۈملىدىن مۇھىم شەھەرلىرى، يېزىلىرى، قاتناش تۈگۈنلىرى، تاغ-سۇلىرىنىڭ ئەھۋالى قاتارلىقلارنى ئۆز ئىچىگە ئالغان.
مەسىلەن، ئاپتۇر تۈركى خەلقلەر ۋە باشقا خەلقلەر ئۈستىدە توختىلىپ:
«تۈركلەر ئەسلى يىگىرمە قەبىلىدۇر... ھەر بىر تۈرك قەبىلىسىنىڭ بىر مۇنچە ئۇرۇقلىرى بولۇپ... مەن بۇلاردىن ئاساسى ۋە ئانا قەبىلىلەرنى يازدىم... مەيلى مۇسۇلمان بولسۇن ياكى بولمىسۇن، رۇم ئۆلكىسىنىڭ يېنىدىن كۈنچىقىشقا قاراپ كەتكەن تەرتىپ بويىچە شەرقىتىكى تۈرك قەبىلىلىرىنىڭ تۇرار جايلىرىنى كۆرسۈتۈپ ئۆتتۈم. رۇمغا ھەممىدىن يېقىن جايلاشقان قەبىلە پەچەنەك، ئاندىن قالسا قىپچاق، ئوغۇز، يەمەك، باشقىرىت، باسمىل، قاي، ياباقۇ، تاتار، قىرغىز قەبىلىلىرىدۇر. قرغىزلار چىنغا يېقىن جايلاشقان... ئاندىن چىگىل، توخىسى ياغما، ئوغراق، چارۇق، چومۇل، ئۇيغۇر، تاڭغۇت، خىتاي قەبىلىلىرىدۇر.
خىتاي- چىن دىمەكتۇر.
ئاندىن تاۋغاچ، بۇ- ماچىن دېمەكتۇر.
بۇ قەبىلىلەر جەنۇپ بىلەن شىمال ئوتتۇرسىدا ياشايدۇ...» دىگەن (3).
ئۇيغۇرلار بىلەن ماكېدۇنلار ئوتتۇرسىدىكى ئۇرۇشنى كۆرسىتىپ، «ئالتۇن قان» دىگەن نام، «ئۇيغۇر» دىگەن نام ۋە «تۇتماچ» دىگەن تائام نامىنىڭ ھېكايىتىنى تىلغا ئالغان.
قاراخانىيلار ئۇيغۇرلىرى بىلەن تاڭغۇتلار، باشقا تۈركى قەبىلىلەر، مۇسۇلمان بولمىغان ئۇيغۇرلار ئوتتۇرىسىدىكى توقۇنۇشنى كۆرسىتىپ:

«چىنغا يېقىن بولغان تاڭغۇت ئېلىنىڭ قۇشۇنى غەلبە قىلالمىسۇن دەپ قاتتىق سوغۇقتا ئۇلارغا ھۇجۇم قىلىندى. ئۇلارنىڭ خۇتۇن-قىزلىرى قاتتىق مەسخىرە قىلىندى. ئۇلار ئات ۋە ئەرلىرىنى بىزگە سوۋغا قىلدى. غەم قايغۇغا پېتىپ بېشىنى تۈۋەن سالدى»(4)،

«ياباقۇ جېڭىدە خاقانغا قارشى چىقماسلىققا، ئۇنىڭغا بويسۇنۇشقا قەسەم ئىچىلىپ، پۇتۇم تۈزۈلدى. خەلق خاقاندىن ياردەم سورىدى. باسمىل بىلەن چومۇللار بىزگە قارشى توپلىنىۋىدى، خاقان يېتىپ كەلدى. ئۇلارنىڭ قېنىنى تۆكۈپ ئۆزلىرىنى ئەسىر قىلدى»(5)،

«ئۇلارنىڭ (مۇسۇلمان بولمىغان ئۇيغۇرلارنىڭ) ئۈستىگە كەلكۈندەك باردۇق. شەھەرلەرگە باستۇرۇپ كىردۇق. بۇتخانلىرىنى بۇزدۇق. بۇتلىرىنىڭ ئۈستىگە چىچتۇق. مۇسۇلمانلارنىڭ ئادىتى شۇنداق، كاپىرلارنىڭ يۇرتىغا بېسىپ كىرگەندە، ھاقارەتلەش ئۈچۈن بۇتلىرى بېشىغا تەرەت قىلىدۇ»(6)
دىگەن مەزمۇندىكى شېئىرلارنى تىلغا ئالغان.

تۈركلەر زېمىنى ۋە شەھەرلىرى ئۈستىدە توختىلىپ،

«پۈتۈن ماۋرائۇ ننەھر، يەكەندىن شەرققىچە بولغان يەرلەرنى تۈرك شەھەرلىرى دېيىشىمىزنىڭ دەلىلى شۇكى، سەمەرقەند، ئۆزكەند، تۇنكەند دىگەن ... شەھەرلەرىنىڭ ھەممىسىنىڭ ئېتى تۈركچە «شەھەر» مەنىسىدىكى «كەند» سۆزى قۇشۇلۇپ ياسالغان. تۈركلەر بۇ شەھەرلەرنى بىنا قىلىپ ئۆزلىرى ئات قويغان... ھازىر پۈتۈن تۈرك ئېلىنىڭ چىگىرىسى ئابسىكۇن (كاسپى) دېڭىزى بىلەن ئايلىنىپ، روم ئېلىدىن ۋە ئۆز چەندىن چىنىغىچە سوزۇلدۇ. ئۇزۇنلىقى بەش مىڭ پەرسەخ، ئېنى ئۈچ مىڭ پەرسەخ...» (7)،

«ئۇيغۇر- بىر ئەلنىڭ ئىسمى. ئۇنىڭ بەش شەھرى بار. ئۇنىڭ خەلقى ئەڭ ئەشەددىي كاپىرلار، ئەڭ ئۇستا مەرگەنلەردۇر.بۇ شەھەرلەر سۇلىمى... قوچۇ، چانبالىق باشبالىق ياڭى بالىقتۇر» دىگەن.

بۇنىڭدىن قارىغاندا، مەزكۇر ئەسەردىكى تارىخى مەلۇماتلارنى ئەينى دەۋر ۋە كېيىنىكى دەۋردىكى نۇرغۇن ئەسەرلەردە ئەكىس ئەتكەن تارىخى مەلۇماتلارغا سېلىشتۇرغاندا ئاجايىپ كەڭ دائىرلىك ھەم مول مەزمۇنلۇق دېيىشكە بولىدۇ.

(4) «دىۋانۇ لۇغەتىت تۈرك» دىكى تارىخى مەلۇماتلارنىڭ تارىخى ماتىرىياللىق قىممىتى ۋە ئەھمىيىتى

«دىۋانۇ لۇغەتىت تۈرك»تە ئەكس ئەتكەن تارىخى مەلۇماتلارنىڭ تارىخى ماتېرىياللىق قىممىتى ئىنتايىن يۇقۇرى بولۇپ، ئاپتۇر ئەسەردە ئۆزى تەكشۈرگەن ۋە ئاڭلىغان ھەر قايسى خەلقلەر ۋە ئەللەرنىڭ ئەھۋاللىرىنى ئەينەن قەلەمگە ئېلىپ، بىرىنچى قول ماتېرىيال قالدۇرغان.
ئۇ ئەھۋاللار ئەرەب-پارىس سەيياھلىرىنىڭ خاتىرلىرىدە ۋە خەنزۇچە تارىخنامىلەردە قەيىت قىلىنغان بەزى مەزمۇنلارغا توغرا كېلىدۇ، بەلكى بۇلارنىڭ مۈجىمەل بولغان جايلىرىنى ئايدىڭلاشتۇرۇشقا ياردەم بېرىدۇ. شۇنداقلا ئۇلاردا بايان قىلىنمىغان نۇرغۇنلىغان مەزمۇنلارنى تۇلۇقلايدۇ.
بۇ جەھەتتىن ئالغاندا ئەسەردىكى تارىخى مەلۇماتلارنى ئەينى دەۋىردىكى ئوتتۇرا ئاسىيا رايۇنى، خەلقلىرى، جۈملىدىن قاراخانىيلار خانلىقى ۋە ئۇيغۇرلار تارىخىنى تەتقىق قىلشتىكى ئەڭ ئىشەنچىلىك، مۇھىم ماتېرىياللار دېيىشكە بولدۇ.
بۇ ھەقتە ئاپتۇر ئۆزىمۇ: «ئەبەدىي يادىكارلىق ۋە پۈتمەس-تۈگىمەس بىر بايلىق بولۇپ قالسۇن دەپ، ئۇلۇغ تەڭرىگە سېغىنىپ بۇ كىتاپنى تۈزۈپ چىقتىم...» دىگەن(8).
ئۇنىڭدىن باشقا، «دىۋان»دىكى تارىخى مەلۇماتلارنىڭ تارىخىي ماتېرىياللىق ئەھمىيىتىمۇ ناھايتى زور بولۇپ، نۇرغۇن ئەھۋاللارغا چېتىلدىغان بۇ مەلۇماتلار بۇرۇن ھەل بولۇنغان بەزى مەسىلىلەر ئۈستىدە قايتا گۇمان تۇغدۇرىدۇ. تالاش-تارتىشتا قېلۋاتقان بەزى مەسىلىلەرنى ھەل قىلىشقا ياردەم بېرىدۇ، كەلگۈسىدە كۆرۈلۈش ئېھتىمالى بولغان مەسىلىلەرنى ھەل قىلىشتا دەلىل-ئىسپات بولىدۇ.
مەسىلەن، ئاپتۇر ئەسىرىدە تۈركى خەلقلەر بىلەن قانداشلىقى يوق دەپ قارالغان تاڭغۇتلار توغىرىسىدا: «تاڭغۇت، تۈركلەردىن بىر قەبىلە بولۇپ، ئۇلار چىنغا يېقىن جايلاشقان. ئۇلار نەسلىمىز ئەرەب دىيىشىدۇ» (9) دەپ مەلۇمات بەرگەن بولۇپ، بۇنىڭدىن تاڭغۇتلارنىڭ كېلىپ چىقىشى ئۈستىدە چوڭقۇرلاپ ئىزدىنىشنىڭ زۆرۈرلىكى نامايان بولىدۇ.
يەنە چاڭلارنىڭ ئەۋلادى دەپ قارالغان تۈبۈتلەر توغرىسىدا: «تۈبۈت، تۈرك ئەللىرىدە ياشايدىغان بىر قۇۋىم... تۈبۈتلەر «سابىت» ئىسىملىك بىر ئادەمنىڭ ئەۋلادىدۇر. بۇ يەمەنلىك ئادەم بولۇپ، ئۇ يەردە (يەمەندە) بىر ئادەمنى ئۆلتۈرۈپ قويغانلىقتىن، جىنايىتىدىن قورقۇپ كېمە بىلەن چىنغا كەلگەن... كېيىن ئۇنىڭ ئۇرۇق-ئەدۋلادى كۆپىيىپ، تۈركلەر زىمىنىدىن مىڭ بەشيۈز پەرسەخ يەر ئالغان. بۇ يەرنىڭ شەرق تەرىپى چىنغا، غەرب تەرىپى كەشمىرگە، شىمال تەرىپى ئۇيغۇر يۇرتىغا، جەنۇپ تەرىپى ھىندى دېڭىزغا تۇتۇشىدۇ. ئۇلارنىڭ تىللىرىدا ئەرەبچىنىڭ تەسىرى بار، «ئانا»نى «ئاما»، «ئاتا»نى «ئابا» دەيدۇ (10) دەپ مەلۇمات بەرگەن بولۇپ، بۇنىڭدىنمۇ تىبەتلەر (زاڭزۇلار)نىڭ ئەجدادى ھەققىدە قايتا ئويلىنىش زۆرۈرىيىتى تۇغۇلىدۇ.
ئاپتۇر يەنە ئەسەردە «تاۋغاچ»، «چىن»ۋە «ماچىن» ئاتالمىلىرىغا ئېنىقلىما بېرىپ، «تاۋغاچ، تۈركلەرنىڭ بىر بۆلىكى، ئۇلار «تاۋغاچ» يۇرتىدا ياشىغىنى ئۈچۈن، شۇ سۆزدىن ئېلىنىپ «تات تاۋغاچ» دەپ ئاتىلىدۇ. «تات» ئۇيغۇر دىمەكتۇر. «تاۋغاچ» چىنلىق دىمەكتۇر»، «ھەر بىر بۈيۈك ۋە قەدىمى نەرسە «تاۋغاچ ئەزى» دەپ ئاتىلىدۇ. بۇ سۆز خانلارغىمۇ ئۈنۋان بولۇپ كېلىدۇ. «مەملىكىتى قەدىمى ۋە چوڭ خان» دېگەن مەنىدە «تاۋغاچ خان» دېيىلىدۇ»، «تاۋغاچ، «ماچىن» ئېلىنىڭ نامى. بۇ مەملىكەت چىندىن تۆت ئايلىق يول ئۇزاقلىقتا، چىن ئەسلىدە ئۈچكە بۆلۈندۇ. بىرىنچى، يۇقۇرى چىن، بۇ يەر شەرىقتە بولۇپ، «تاۋغاچ» دەپ ئاتىلىدۇ. ئىككىنىچى، ئوتتۇرا چىن بولۇپ، «خىتاي» دەپ ئاتىلىدۇ. ئۈچۈنچى، تۆۋەن چىن بولۇپ، «ماچىن» دەپ ئاتىلىدۇ. بۇ قەشقەردە، لېكىن ھازىر «تاۋغاچ» «ماچىن»، دەپ، «خىتاي» «چىن» تونۇلىۋاتىدۇ»(11) دېگەن بولۇپ، بۇنىڭدىمۇ ئۇزۇندىن بويان ھەل بولماي كېلۋاتقان ھەم خاتا چۈشىنىلىپ قېلۋاتقان «تاۋغاچ»، «چىن»، «ماچىن» ئاتالمىلىرىنىڭ تەبىرى مەسىلىسى ھەل بولىدۇ.

يۇقۇرقىلارنى يىغىنچاقلىغاندا، شۇنداق خۇلاسىگە كېلىشكە بولىدۇكى، قاراخانىيلار خانلىقى دەۋرىدە تارىخشۇناسلىق ئىلگىرىكى ئەنئەنىسى ۋە نەتىجىلىرى ئاساسىدا ئەرەب ئسلام مەدىنىيىتىنىڭ تەسىرىدە يېڭى بىر تەرەققىيات باسقۇچىغا كۆتۈرۈلگەن بولۇپ، «دىۋانۇ لۇغەتىت تۈرك»نىڭ تارىخشۇناسلىق ئالاھىدىلىكىدىن ئۇلۇغ ئالىم مەھمۇد كاشغەرىنى ئۆز نۆۋىتىدە بىر ئىلمى پوزىتسىيىلىك يىتۈك تارىخچى، ئېنسكىلوپىدىيىلىك ئەسەر «دىۋانۇ لۇغەتىت تۈرك»نى ئۇيغۇر ۋە باشقا تۈركى خەلىقلەرنىڭ ئۇزاق تارىخى ئۆتمۈشىنى تىل ۋاستىسى بىلەن بايان قىلىپ بەرگەن ئۆچمەس تارىخى ئەسەر دىيىشكە بولىدۇ.


پايدىلانغان ماتىرىياللار:
(1)،(2)،(3)،(4)،(5)،(6)،(7)،(8)،(9)،(10)،(11) «دىۋانۇ لۇغەت تۈرك»نىڭ1-،2-،3-قىسىملىرىنىڭ مۇناسىۋەتلىك بەتلىرى.

(بۇ ماقالە «تۇرپانشۇناسلىق تەتقىقاتى »ژ ۇرنىلىنىڭ 2007- يىللىق 1- سانىدا ئېلان قىلىنغان.)
ئاپتورنىڭ خىزمەت ئورنى: شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى ئۇيغۇر تەھرىر بۆلۈمى
*************************************

تولۇق ئوقۇش

«diwan lughetit türk»tiki sözlerning hemmisi türkchimu?

«دىۋان لۇغەتىت تۈرك»تىكى سۆزلەرنىڭ ھەممىسى تۈركچىمۇ؟


ئوسمان فىكرى سېرتقايا(ئىستانبۇل ئۇنۋېرسىتىتى)


«دىۋانۇ لۇغاتىت تۈرك» 1917-يىلىدىن 1919-يىلىغىچە تۈركىيىدە تۇنجى نۆۋەت بېسىلغاندىن بۈگۈنگە قەدەر بولغان 90 يىل ۋاقىت ئىچىدە «دىۋانۇ لۇغاتىت تۈرك»تە بار بولغان 6730 سۆز ھەققىدە تۈرك ئالىملىرى ئىچىدە «ئەگەر بىرەر سۆز «دىۋانۇ لۇغاتىت تۈرك»تە ئۇچرايدىكەن، ئۇ سۆز چوقۇم تۈركچىدۇر» دىگەن بىر سۆز مەۋجۇت بولۇپ كەلدى.
شۇڭا بۇ ھەقتە تەتقىقات ئېلىپ بېرىشنى ئويلىدىم.

پارسچە «شەھەر» سۆزى ئاسىيا تۈركچىسى ۋە قەدىمقى تۈركچىدە «ھ» تاۋۇشى بولمىغانلىقى ئۈچۈن شار شەكلىدە كىرگەن.
تۈركىيەدىكى شاركۆي، شارقىشلاق قاتارلىق ئىسىملاردا بۇ سۆز كۆرۈلىدۇ.
پارسچە «شەھەر» سۆزى تۈركىيە تۈركچىسىگە شەھەر سۈپىتى بىلەن كىرگەن ۋە تۈركچىلەشكەن،
ئەنقەرەنىڭ «باش شەھەر» دەپ ئاتىلىشى، ئاقشەھەر، بايشەھەر، كوناشەھەر، قىرشەھەر، نەۋشەھەر قاتارلىق ئۆزلەشكەن ئىسىملاردا شەھەر سۆزى ئۇچرايدۇ.

20-ئەسىرنىڭ 30-يىللىرىدىكى «تۈركچىلەشتۈرۈش ھەركىتى»دىن كېيىن «شەھەر» سۆزى «كەند-كەنت» سۆزى بىلەن تۈركچىلەشتۈرۈلدى،
مەسىلەن «باش شەھەر» سۆزى «باش كەنت»(پايتەخت مەنىسىدە. تەرجىماندىن) دەپ تەرجىمە قىلىنماقتىدۇر.
يېڭى ناملانغانلاردىن ئوردۇكەنت، بىلكەنت قاتارلىقلار كۆرۈلمەكتىدۇر.

قەدىمقى تۈركلەردە «شەھەر» سۆزى بالىق سۆزى بىلەن ئىپادىلەنگەن بولۇپ، خانبالىق، ئوردۇبالىق، بەشبالىق قاتارلىق ناملاردا كۆرۈلىدۇ.
بەشبالىق شەھىرىنىڭ سوغدىچە ئاتىلىشى «پەنجىكەنت» بولۇپ، ئۆزبېكىستاننىڭ پايتەختى، تەشكەنت ھېلىھەم شۇ نام بىلەن ئاتالماقتا.

يەنە بىر ئۆرنەك «بۇلبۇل» سۆزىدۇر.
20-ئەسىرنىڭ 70-يىللىرىدا تۈركىيە نېفىت ۋەقپىنىڭ باشلىقى بولغان مەرھۇم فەتھى گەمۇئى ئوغلى تۈركچىگە مۇناسىۋەتلىك بىر ئىش بىلەن ئۆيىگە چاقىرتتى، مەن ئۇنىڭ ئۆيىگە كىرگىنىمدە رەھمى ئورۇچ گۈۋەنچ نەي چېلىۋاتقان ئىكەن، بىرلىكتە ئاڭلىغاندىن كېيىن «بۇلبۇل كەبى چالدىغۇ ھە ئەپەندى» دەپ سورىغاندىن كېيىن، «بۇلبۇلنىڭ ئەسلى تۈركچىسى ساندۇۋاچتۇر، «دىۋانۇ لۇغاتىت تۈرك»تە قەشقەرلىق مەھمۇت شۇنداق دەپ يازغان» دەپ چۈشەندۈردى.

شۇ چاغلاردا ئوقۇغۇچىلىرىم بىلەن بىرلىكتە «قۇتادغۇ بىلىك» ھەققىدە ئىشلەۋاتقان ئىدىم،
تەتقىقات گۇرۇپپامدا روسىيەدە بېسىلغان «قەدىمقى تۈرك تىلى لۇغىتى» ۋە سېر گىرارد كىلاۋسوننىڭ «9-ئەسىردىن 13-ئەسىرگىچە بولغان ئوتتۇرا ئەسىر تۈرك تىلىنىڭ ئېتمولوگىيىسى» دىگەن ئەسىرى بار ئىدى.
«قۇتادغۇ بىلىك »تىكى بۇ ئىككى سۆزنى بىرمۇ بىر سېلىشتۇردۇم،
بۇ ئىككى لۇغەتتە «ساندۇۋاچ»نىڭ سوغدىچە سۆز ئىكەنلىكىنى يازغان ئىكەن.

تۈركچىدە قوللىنىۋاتقان «بۇلبۇل» سۆزى ھىندىچە سۆز بولۇپ، سانسىكىرىتچە شەكلى «بۇلبۇلا»دۇر.
بۇ سۆز سانسىكىرىتچىدىن پارسچىغا «بۇلبۇلا» ياكى «بۇلبۇل» شەكلىدە كىرگەن بولۇپ، پارسچىدىكى بۇلبۇل سۆزىنىڭ ئەسلى پارسچىسى «ھازار»دۇر.
بۇ «بۇلبۇل» سۆزى يەنە پارسچىدىن (ياكى سانسىكىرىتچىدىن) ئەرەبچىگە كىرگەن بولۇپ، ئەرەپ تىلى گىرامماتىكىسىدا «بېلابىل» (بۇلبۇللار) شەكلىدە كۆپلۈك شەكلى ئۇچرايدۇ.
ئەرەپچىدىكى «بۇلبۇل» مەنىسىدىكى سۆز بولسا «ئاندەلىب» دىگەن سۆزدۇر.

بۇندىن باشقا يەنە «دىۋانۇ لۇغاتىت تۈرك»تە موڭغۇلچە، خەنزۇچە، ھىندىچە (سانسىكىرىتچە) خوتەنچە، خوتەن ساكچىسىچە، كەنجەكچە، توخارچە، سوغدىچە، گېرىكچە، پارسچە ۋە تىبەتچە قاتارلىق تىللارغا تەۋە بولغان 258 سۆز بولۇپ بۇ «دىۋانۇ لۇغاتىت تۈرك»تىكى 6730 سۆزنىڭ %3.83 نى تەشكىل قىلىدۇ. دادىللىق بىلەن قىلىنغان پەرەزلەرگە ئاساسلانغاندا %4 كە يېقىنلىشىدىغان بۇ سۆزلەرنىڭ سىرتتىن كىرگەنلىكى شۈبھىسىزدۇر.

شۇڭا «دىۋانۇ لۇغاتىت تۈرك»نى «11-ئەسىرنىڭ كېيىنكى يېرىمىدىكى تۈرك دۇنياسىدا قوللىنىلغان تۈركچە ۋە تۈركچىگە باشقا تىللاردىن كىرگەن سۆزلەرنىڭ ئېنىسكىلوپىدىيىلىك لۇغىتى» دەپ ئاتاش بىرقەدەر مۇۋاپىق.
«دىۋانۇ لۇغاتىت تۈرك»تە سىرتتىن كىرگەن سۆزلۈكلەر ئىچىدە ئەڭ كۆپ ئۇچرايدىغىنى خەنزۇچە ئاتالغۇلار بولۇپ، «دىۋانۇ لۇغاتىت تۈرك»تە جەمئىي 71 خەنزۇچە سۆزلۈك ئۇچرايدۇ.
بۇنىڭدىن باشقىلىرى ئايرىم-ئايرىم ھالدا
موڭغۇلچە سۆزلۈك 57،
ھىندىچە (سانسىكىرىتچە) سۆزلۈك 9،
خوتەنچە ۋە خوتەن ساكچىسىچە سۆزلۈك 26،
كەنجەكچە ۋە قەشقەرچە (قەشقەرنىڭ يەرلىك شىۋىسىنى كۆرسەتسە كېرەك) سۆزلۈك 22+ 6،
توخارچە سۆزلۈك 6،
سوغدىچە سۆزلۈك 21،
گېرىكچە سۆزلۈك 5،
پارسچە سۆزلۈك 27+3،
تىبەتچە سۆزلۈكلەر 3،
ئەرەپچە سۆزلۈكلەر 2.

تەرجىماندىن ئىزاھات:
ئاپتور گەرچە يۇقۇرىدىكى سانلاردا مىسال ئېلىنغان سۆزلۈكلەرنى شۇ تىللارغا تەۋە دەپ قارىغان بولسىمۇ، لېكىن مىسال ئاخىرىدا ھەر بىر سۆزلۈك ھەققىدە تەتقىقاتچىلارنىڭ ئوخشاش بولمىغان قاراشلىرىنى ئوتتۇرىغا قويۇپ، يەنىلا مەلۇم دەرىجىدە ئېھتىياتچانلىق پوزىتسىيە بىلەن بۇ سۆزلەرنىڭ ئارىسىدىكى بەزى سۆزلەرنىڭ ئەسلى تۈركچىدىن شۇ تىللارغا كىرگەن بولۇش ئېھتىماللىقىنىمۇ ئوتتۇرىغا قويغان.
قىزىققۇچىلار ئەسلى ئەسەردىن ئوقۇغاي.

(بۇ ئەسەر ئاپتورنىڭ 2008- يىلى بېيجىڭدا ئۆتكۈزۈلگەن «مەھمۇد كاشىغەرى تۇغۇلغانلىقىنىڭ مىڭ يىللىقىنى خاتىرىلەش ئىلمىي مۇھاكىمە يىغىنى»غا تەييارلىغان ۋە شۇ يىغىندا ئوقۇغان ماقالىسىنىڭ قىسقارتىلمىسىدۇر)

قىسقارتىپ تەرجىمە قىلغۇچى
Yawuz
************************************

تولۇق ئوقۇش

«Diwan Lughatit türk»ning rusche neshri

«تۈركىي تىللار دىۋانى»نىڭ رۇسچە نەشرى


ئۇيغۇرلارنىڭ دۇنياغا مەشھۇر ئالىمى، تىلشۇناس مەھمۇت قەشقىرى يازغان «تۈركىي تىللار دىۋانى» رۇسچىگە تەرجىمە قىلىنىپ، باكۇدىكى مىڭ بىر كۈي نەشرىياتى تەرىپىدىن 4 توم قىلىپ نەشر قىلىندى.

2008-يىلىنىڭ مەھمۇد كاشغەرىي يىلى دەپ ئېلان قىلىنىشى بىلەن دۇنيانىڭ ھەرقايسى جايلىرىدا مەھمۇد كاشغەرىي ۋە ئۇنىڭ ئۇلۇغ ئەسىرى ھەققىدە نۇرغۇنلىغان كىتاب-ماقالىلەر نەشر قىلىندى ۋە جاي-جايلاردا ئىلمىي مۇھاكىمە يىغىنلىرى ئۆتكۈزۈلۈپ «تۈركىي تىللار دىۋانى» ناملىق بۇ زور ئەسەرگە يۈكسەك باھا بېرىلگەن ئىدى.
مەھمۇد كاشغەرىي يىلىغا يەنە بىر سوۋغا سۈپىتىدە بۇ قامۇسنىڭ رۇسچىسىمۇ نەشر قىلىنىپ ئوقۇرمەنلىرى بىلەن يۈز كۆرۈشتى.

«تۈركىي تىللار دىۋانى»نى باكۇ دۆلەت ئۇنىۋېرسىتېتى تۈركولوگىيە پەنلىرى فاكۇلتېتى ئوقۇتقۇچىسى رامىز ئەسكەر ئەپەندى رۇسچىغا تەرجىمە قىلىپ چىققان بولۇپ، بۇ «تۈركىي تىللار دىۋانى»نىڭ رۇسچە تەرجىمەلىرىنىڭ ئىچىدە ئەڭ مۇكەممەل نۇسخىسى ئىكەن.
رامىز ئەسكەر ئەپەندى 2006-يىلى «تۈركىي تىللار دىۋانى»نى ئۆز خىراجىتى بىلەن ئەزەرىچىگىمۇ نەشر قىلىپ تارقاتقان ئىدى.
بۇ كىتابنى ئازەربايجانچە ۋە رۇسچىغا تەرجىمە قىلىش ئۈچۈن 20 يىل ۋاقىت كەتكەنلىكىنى ئىپادە قىلغان رامىز ئەپەندى بۇ ھەقتە توختىلىپ ئۆتتى.

ئازەربەيجان بىلىملەر ئاكادېمىيىسىنىڭ ھەممە بۆلۈملىرى ھەر يىلى «تۈركىي تىللار دىۋانى»نى تەرجىمە قىلىپ نەشر قىلىشنى ئۆزىنىڭ يىللىق پىلانىغا قويغان بولسىمۇ، لېكىن بۇ پەقەتلا ئەمەلىيلەشمىدى. ئاخىرى مەن بۇ كىتابنى 20 يىللىق ئەجىر ۋە كۆز نورۇمنى سەرپ قىلىش نەتىجىسىدە تەرجىمە قىلىپ چىقتىم.
2006-يىلى «تۈركىي تىللار دىۋانى»نىڭ ئازەرىچىسىنى تۆت توم قىلىپ نەشر قىلدۇردۇم.
كېيىن تۈركىيە جۇمھۇرىيىتى سابىق جۇمھۇر رەئىسى سۇلايمان دېمىرەلنىڭ تەلىپىگە بىنائەن رۇسچىغىمۇ تەرجىمە قىلىپ تېخى يېڭىلا نەشر قىلدۇردۇم.
ھازىر رۇسچە تەرجىمىسىنىڭ بىرىنچى، ئىككىنچى ۋە ئۈچىنچى توملىرى نەشردىن چىقتى. تۆتىنچى تومىمۇ مەتبۇئاتتا تىزىلىپ بولدى. بېسىلىش ئالدىدا تۇرماقتا.
ھازىرچە بۇ تۆت تولۇق قامۇسنى ئىقتىسادنىڭ چەكلىك بولۇشىدىن 250 تىراژ بىلەن بېسىپ چىقاردۇق. كېيىن ئىقتىساد يار بەرسە يەنە نەشر قىلىمىز.
بۇ كىتابلارنىڭ ھەممىسىنى رۇسىيىگە ۋە رۇسىيە فېدېراتسىيىسىدىكى تۈركىي قېرىنداش مىللەتلەرگە ئەۋەتىمىز.

سوۋېت ئىتتىپاقى مەزگىلىدە «تۈركىي تىللار دىۋانى»نى تەرجىمە قىلىپ نەشر قىلدۇرغانلىقى ئۈچۈن پانتۈركىزىمنى تەشۋىق قىلغان دەپ قارىلىنىپ ئۆلۈم جازاسىغا ھۆكۈم قىلىنغان بىلىم ئادەملىرىنىڭ بارلىقى كىشىنى ھەقىقەتەنمۇ ئويغا سالىدۇ.
«تۈركىي تىللار دىۋانى»نى سوۋېت ئىتتىپاقى مەزگىلىدىكى ئازەربايجاندا تۇنجى بولۇپ تەرجىمە قىلىپ نەشر قىلدۇرغان كىشى مىرزا مەھسۇم ئىبراھىموۋ بولۇپ، ئۇ 1925-يىلى دىۋاننى پارچىلارغا بۆلۈپ نەشر قىلدۇرغان ئىكەن، ئەمما كېيىن بۇ ئىش نامەلۇم سەۋەبلەر تۈپەيلىدىن توختاپ قالغان.
«تۈركىي تىللار دىۋانى»نى ئازەربايجاندا 1935-1937-يىللىرى ئارىسىدا رۇسچىغا تولۇق تەرجىمە قىلغان كىشى-دەسلەپ ئىستانبۇلدا بىلىم ئىگىلەپ، كېيىن ئازەربايجانغا قايتىپ كەلگەن ئۆزبېك ئالىم-ئالپ سايىت ئەپەندىدۇر.
ئۇ ئازەربايجاندا «تۈركىي تىللار دىۋانى»نى تەرجىمە قىلىش گۇرۇپپىسى قۇرغان. دىۋاننىڭ تەرجىمىسى تۈگىگەندە، يەنى 1937-يىلى، موسكۋاغا چاقىرتىلغان ۋە ئۇ يەردە ئۆلۈمگە ھۆكۈم قىلىنغان،
ھۆكۈم سەۋەبى: «پانتۈركىزىمنى تەرغىب قىلىش ۋە بۆلگۈنچىلىك قىلىش» دەپ ئېلان قىلىنغان.
ھازىر ئالپ سايىت ئەپەندىنىڭ بۇ قول يازمىسى ئازەربەيجان پەنلەر ئاكادېمىيىسىدە ساقلانماقتا ئىكەن.

«تۈركىي تىللار دىۋانى»نىڭ رۇسچىغا تەرجىمە قىلىنىشىنىڭ مانا مۇشۇنداق قانلىق تارىخقا ئىگە بولۇشى ئۇنىڭ رۇسچىغا تەرجىمە قىلىنىپ نەشر قىلىنىشىنىڭ ئەھمىيىتىنى تېخىمۇ زور قىلماقتا.

دىۋاننىڭ يېزىلىشى تارىختىمۇ بىر بۈيۈك دۇنياۋى ۋەقەدۇر.
بىلگىنىمىزدەك ۋىزانتىيە دەۋرىدە، قەدىمىي رومدا بەزى لۇغەتلەر ئوتتۇرىغا چىققان.
ئەمما بۇندىن مىڭ يىل بۇرۇن 9000 سۆزلۈككە ئىگە بولغان «تۈركىي تىللار دىۋانى»نىڭ بولۇشى دۇنيادا كۆرۈلمىگەن بىر ۋەقە بولۇپ، ئىنتايىن مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە.
بىز تۈركىي خەلقلەرنىڭ قەدىمىي تىلغا، مەدەنىيەتكە ۋە تارىخقا ئىگە ئىكەنلىكىنى دۇنياغا ئىسپاتلاۋاتىمىز.
بىز ئەرەبلەردىنمۇ بۇرۇن 9000 مىڭ سۆزلۈك بىر خەزىنىگە ئىگە بولغان خەلق.
«تۈركىي تىللار دىۋانى»نىڭ سوۋېتلار ئىتتىپاقىدا نەشر قىلىنىشى ئەزەلدىن توسالغۇغا ئۇچراپ كەلگەن.
رۇسلار ئەسلىدە ئەسەرنىڭ قانچىلىك قىممەتكە ئىگە ئىكەنلىكىنى ئېنىق بىلىدۇ.
ئەمما ئۇ يىللاردا، رۇسلار تۈركىي مىللەتلەردە پانتۈركىزىمنىڭ كۈچلىنىپ قالايمىقانچىلىق چىقىشىدىن ۋە سىياسىي تۈزۈمگە زىيان كېلىشىدىن قورققان.
شۇڭا بۇ كىتابنىڭ نەشر قىلىنىشىغا توسقۇنلۇق قىلغان.

ھازىر رۇسىيە فېدېراتسىيىسى ئىچىدە تاتار، ياقۇت، باشقۇرت، قۇمۇك قاتارلىق تۈركىي جۇمھۇرىيەت ۋە مىللەتلەر بار.
بۇلارنىڭ «تۈركىي تىللار دىۋانى»نى تەرجىمە قىلىدىغان ئادىمى ۋە ئىقتىسادىي كۈچى كەمچىل.
شۇڭا، «تۈركىي تىللار دىۋانى»دىن ئۇلارنىڭمۇ پايدىلىنىشى ئۈچۈن، تۈركىيە جۇمھۇرىيىتى سابىق رەئىس جۇمھۇرى سۇلايمان دەمىرەل بىلەن بىرلىكتە، ئاخىرى «تۈركىي تىللار دىۋانى»نى ئۇلارنىڭ ھەممىسى ئوقۇپ چۈشىنەلەيدىغان تىل-رۇس تىلىغا تەرجىمە قىلىپ رۇسىيە فېدېراتسىيىسىدە ۋە لاتۋىيىدە تارقىتىشنى پىلان قىلدۇق.

«ئۇلار بۇنى ئوقۇسۇن، بۇنىڭدىن پايدىلانسۇن، مىڭ يىل بۇرۇن ياۋروپادا تىل يوق ۋاقتىدا، رۇس تىلىمۇ يوق ۋاقتىدا، بىزنىڭ تىلىمىز بولغان ئىكەن، بىز مانا مۇشۇنداق بىر تىلنىڭ ۋارىسلىرىكەنمىز، دېگەننى چۈشىنىپ، بۇنىڭدىن بىر كۈچ-قۇۋۋەت ئالسۇن ۋە ئاسسىملاتسىيە بولمىسۇن» دەپ بۇ قامۇسنى رۇسچىغا تەرجىمە قىلىپ نەشر قىلدۇردۇق...
بارلىق قېرىنداشلىرىمىز ئۆزىنىڭ مانا مۇشۇنداق بىر تىلنىڭ ۋارىسچىسى بولغانلىقىنى ئۇنتۇپ قالماسلىقى، بۇنىڭدىن كۈچ قۇۋۋەت ئېلىشى ۋە بار كۈچى بىلەن ئۆزىنى قوغداپ قېلىشى كېرەك.

********************************8

تولۇق ئوقۇش

«diwan»da muzika sen'iti we xelq oyunliri

«türkiy tillar diwani»da muzika sen'iti we xelq oyunliri


Abdurazzaq qadir


Uyghurlarning naxsha-ussul sen'iti we oyun medeniyiti nahayiti uzaq tarixqa ige. Tarixiy menbelerge qarighanda, türkiy xelqler owchiliq bilen shughullan'ghan eng qedimki dewrlerdila birer ishtin netije-muweppeqiyet qazan'ghanda, xeyrlik künlerde qéri-yash, er-ayallar bir yerge jem bolup, murasim ötküzüp tentene qilidighan adetning bolghanliqi melum. Uyghurlarning qedimki qehrimanliq dastanliridin biri bolghan «oghuzname» éposidiki oghuzxaqan el-jama'etni teklip qilip, katta toy murasimi ötküzgenlikini we murasimdiki bezi adetlerni qedimki türkiy xelqlerning bir qisim murasim-adetlirining ipadilinishi déyishkimu bolidu. Türkiy xelqler arisida bolidighan bundaq murasimlar xenzu tarixchiliri teripidinmu xatirilen'gen. Miladiye 5 __ 6-esirge a'it «wéy yilnamisi»ning «gawché» (égiz harwiliqlar yeni qangqillar) tezkiriside, égiz harwiliqlarning örp-aditi üstide toxtalghanda: «ularning qebililiri bir yerge yighilip murasim ötküzgende, yighilghuchilar nechche tümen bolatti, mal soyup, at beygisi qilatti, seyle qilatti, naxsha éytip ussul oynaytti» dep xatirilen'gen. Miladiye 5 __ 6-esirlerge te'elluq bolghan qizil ming'öy , qumtura ming'öylirige sizilghan bezi tam resimliridimu er-ayallarning birlikte saz chélip, neghme-nawa qilip, murasim ötküzüwatqan körünüshi eks ettürülgen. Mana bular bundaq neghme-nawa bilen ötküzülidighan murasimlarning uyghur we bashqa türkiy xelqlerning medeniy hayatida xéli keng da'iride omumlashqanliqini chüshendüridu.
Kishilerge melumki, uyghurlar ezeldin naxsha-ussul we muzikigha hérismen millet. Shungimu qedimdila «naxsha-ussulgha mahir», «sen'etxumar» dégen namlar bilen jahan'gha meshhur bolup kelgen. Adettimu uyghurlarning herqandaq bir pa'aliyiti naxsha-muzikisiz bolmaydu. U emdila méngishqa bashlighan balilardin tartip, qérilargha qeder chongqur singip ketken. Nazuk, nepis we köp xil ipadilesh küchige ige uyghur ussuligha mas halda tereqqiy qilghan muzika sen'iti bedi'iylikining yuqiriliqi, ahangining köp xilliqi, ritimining murekkepliki, weznining éniq, ölchemliklikidek alahidiliklirini qedimki dewrlerdila jahan'gha namayan qilghan. Uyghur muzikisining bu xil alahidilikini toluq ipadilesh éhtiyajigha asasen, uyghur chalghulirining türimu intayin köp bolghan. Uyghur chalghulirining miladiyidin nahayiti köp esir iligirila peyda bolghanliqi toghrisida yazma menbeler bar. «türkiy tillar diwani»din uyghur chalghulirining birqanche türini körüshke bolidu. Mesilen, «igeme __ bir türlük chalghu eswabi, qobuzgha oxshash chélinidu», «qobuz __ ud (barbit)qa oxshaydighan tariliq chalghu eswabi» (1-tom, 473-bet). «sibizghu __ sibizgha ney» (1-tom, 636-bet) we uningdin bashqa chang, burgha qatarliqlar.
Meshrep, bezme we türlük ziyapet olturushliri uyghurlarning qoyuq milliy medeniyet alahidilikige ige turmushining muhim namayendisi bolup, «türkiy tillar diwani»da qedimki uyghurlarning meshrep-bezmiliri mundaq izahlan'ghan: «sughdich __ qatar bezme, qish künliri dostlar ara nöwet bilen bolidighan meshrep», «shurchuk __ meshrep, kéchilik olturush», «ketsem __ kéchisi özi kélip qalidighanlargha bérilidighan ziyapet», «kudin __ baligha at qoyush ziyapiti», «buchi __ awazliq, mungluq bir xil ud» (3-tom, 302-bet). «yiraghu __ chalghuchi, sazende, naxshichi» (3-tom, 46-bet). Yuqiriqi melumatlar mexsus xaraktérdiki ziyapet-murasim aditining uyghurlar turmushida qedimdila omumiy xaraktér alghanliqini chüshendüridu. Uningdin bashqa, mehmud qeshqeri «türkiy tillar diwani»da neqil qilghan qoshaqlar ichidimu neghme-saz birleshken, meshrep sheklini eslitidighan qoshaqlarmu uchraydu. Mesilen:

Kökler qamugh türüldi,
Iwriq, idish tizildi,
Sensiz özüm özeldi,
Kelgil amul awnalim.

Menisi:
Hemme sazlar tüzüldi,
Iwriq, idish tizildi,
Sensiz könglüm buzuldi,
Kelgin asta oynayli.

Iwriq bashi qazlayu,
Saghraq tolu közleyu,
Saqnich qudi kizleyu,
Tün-kün bile sewnelim.

Menisi:
Iwriq boyni ghaz kebi,
Qedeh toluq köz kebi,
Hesretni tüwige yoshurup,
Tün-kün bilen söyüneyli.

Otuz ichip qiqiralim,
Yuqar qopup sekrelim,
Arslanlayu kökrelim,
Saqnich qachti sewnelim.

Menisi:
Üch ret ichip warqirayli,
Yuqiri qopup sekreyli,
Arslandek hörkireyli,
Qayghu qachti söyüneyli.

Neqil qilin'ghan bu qoshaqlarning mezmunidin er-ayal birlikte naxsha-saz bilen ussulgha chüshidighan, shad-xuram köngül achidighan bir xil murasim sheklining ene shu chaghlardila birqeder resmiy tüs alghanliqini chüshinish mumkin. Yuqiriqilar bizni hazirqi uyghur meshreplirining xéli qedimki zamanlardila bir xil en'eniwi adetke aylan'ghanliqini, shundaqla uyghur muzika sen'itining belgilik sewiyige yetkenlikini chüshinish imkaniyitige ige qilidu.
Uyghurlarning meniwi hayatida xelq oyunlirimu belgilik salmaqni igiligen bolup, bu heqte mehmud qeshqeri éniq melumat qaldurghan. «türkiy tillar diwani»diki melumatlargha asaslan'ghanda, uyghurlarning en'eniwi tenterbiye pa'aliyetliri xelq oyuni xaraktérini alghan bolup, eyni dewrlerde uyghurlarning irade chéniqturushi we maharet yétildürüshining asasi bolghan.
Uyghurlarning en'eniwi xelq oyunliri: at chapturup kétiwétip, oqyani arqigha qaritip étip nishan'gha tegküzüsh, at oyuni, chöwgen top oyuni, oghlaq tartishish, sarghaydi oyuni, darwazliq, séhrigerlik, mollaqchiliq, saqa oynash, tepküch oynash, leglek uchurush we shuningdek nurghun balilar oyunlirini öz ichige alidu.
Ulugh alim mehmud qeshqerining öz hayatini ilim ishlirigha béghishlap, jahan medeniyet xezinisige qoshulghan bu ilmiy eserni wujudqa keltürgenliki bizning menggü qedirlishimizge we hörmet qilishimizgha erziydu.
U türkiy xelqler yashighan keng zéminlarda 15 yildin artuq ilmiy tekshürüsh élip bérish arqiliq, bu zor ilmiy eserni, ulugh qamusni wujudqa chiqarghan.
«türkiy tillar diwani»ning tengdashsiz qimmiti uning sélishturma lughet bolupla qalmastin, belki yene türkiy xelqlerning maqal-temsilliri, örp-adetliri, jughrapiyilik ehwalliri, astronomiye, kaléndarchiliq qatarliq nurghun bilimler bilen baghlinishliq bolghan bir chong qamus bolghanliqida, shundaqla türkiy xelqlirining kélip chiqishi, étnik menbesi, ishlepchiqirish usulliri, hüner-sen'et medeniyiti we meniwi hayatidin bizge melumat béridighan qimmetlik eser bolghanliqida! shunga, biz aldi bilen ulugh alim mehmud qeshqerining ilimge özini béghishlash rohini, ilim öginish jeryanida japa-musheqqetlerdin qorqmaydighan izdinish rohini, shundaqla ejdadlarning medeniyet miraslirini ewladlargha ulap bérishtek aliyjanab rohini, ilim öginishtiki ajayip qeyserliki we shija'itini öginishimiz lazim.
Shuningdek, ilimning yüksek pellisige chiqish üchün harmay ilgirileshtek rohini özimizge qiblinema qilishimiz, ilim we ijadiyet yolida toxtimay ilgirilishimiz, uning ishlirigha ebedil'ebed warisliq qilishimiz lazim. Men bu shé'irim arqiliq alimgha bolghan chongqur séghinishim we hörmitimni bildürimen:
Ulugh alim mehmud bowamgha

Yirtildi ming qétim kaléndar pütün,
Ötkezdi bir-birlep jahan ming yilni.
Puridi meripet xezinisidin,
Iptixar ichide ming bahar gülni.

Bar shundaq riwayet loqman hekimni
Üch ming yil yashidi, dégen hékaye.
Ming yillap yashidi shundaq bir insan,
Ewladlar qelbide yoruq, nurane.

U qaysi ewliya, qandaq bir insan?
Dep sorap qalsingiz te'ejjüp bilen.
Deymiz biz: u alim mehmud qeshqeri,
Pezilet igisi aliy möhterem!

«ming yil» dep sanimaq éghizda asan,
Aylinar ming qétim bu cherxi dewran.
U shundaq yashidi elning qelbide,
Ölmigen, ölmeydu u ulugh insan.

Ming yilgha abide tiklep he bügün,
Qilmaqta bu jahan ehli tentene.
«diwani lughet»ni qoltuqlap bowam,
Aliy bir nezerde qaraydu ene.

Ötti bu ming yilliq hayat musape,
Kim sizni köz yumdi deydu tupraqqa?
Siz goya bir éqin üzülmeydighan,
Oxshaysiz uxchighan sirliq bulaqqa.

(aptor: kucha nahiyilik medeniyet yurtidin, hazir pénsiyide)
*********************************************************
تولۇق ئوقۇش

«Türkiy tillar diwani»-(qeside)

«Türkiy tillar diwani»


Turghun yiltiz


Zer diwan, kewser diwan, dilber diwan, serwer diwan,
Türkiy tillargha xaqan, til textide rehber diwan,
Iptixarim janijan, pen sethige exter diwan,
Tilshunasqa baghiban, dastan ara jewher diwan,
Kulliyatqa tejiman, okyani til, munber diwan.

Daghdugha quchqan bu yilni ikki ming sekkiz, déduq,
Belki «mehmud kashgheriyning yilidur» sheksiz, déduq,
Xelqi'alem etti bexish tajdar baha, teqriz, déduq,
Hörmiti alimgha insan ehlining cheksiz, déduq,
Barche dilni shunche mestxush eyligen enber diwan.

Qozghighan dunya ara zor zilzile kimdur özi?
Kim u pütkül ehli insan aldida aptap yüzi?
Kim u wesli meripette yekke hem ötkür közi?
Kim u milyon tonna zerge toxtighan her bir sözi?
Ismi mehmud kashgheriydur, qolida eser- diwan!

Waderix! ming yil burun dunyagha keldi bir bowaq,
Yurti kashgher gül'uzar, opal anga achti quchaq,
Jismida örkeshlidi erkek süyi noruz bulaq,
Zéhnini tawlashqa pak tawabi'at boldi ochaq,
Mektipi aziqta baghashlap qelem, depter, diwan.

Atisi emir hüseyin bextiyar elning béshi,
Jeng-elem xizmet, qelemde teng yétilgen danishi;
Anisidur büwi rabiye xénim, köp perwishi,
Pen-bilim perwanisi, exlaq-pezilet xanishi,
Arzuluq mehmud ularning baghlirida nöwer, diwan.

Shu zaman... Aliy bilim okyani kashgher janjiger,
Künchiqishtin künpétishqa dangqi, pen'ge höddiger,
«medrise'i sajiye», «hamidiye»... El behriwer,
Xuddi shu okyanda ghewwas izchi mehmud mötiwer,
Pen-ilimge jan pidaliq könglide mölcher, diwan.

Rohni dunyagha chatsa mentiqe, ilmi nujum,
Meshghuli tarix, yene jughrapiye boldi udum,
Tetqiqat eylep jahansazliq, tébabette choqum,
Erebi, paris tillirida qalmidi mujmel uqum...
Barche pen goyaki altun, hezritim zerger, diwan.

Ordisi qaraxaniylarda éditlap meshghulat,
Igilep idare qilmaq heqqide mol tepsilat,
Qehriman serkerdiler körsetse telim, iltipat,
At minish, oqya étishta quchti yüksek istédat,
Oynitip u neyze, qalqan hem qilich, shemsher, diwan.

Halqighanda ikki ondin yash, taza pishti yürek,
Sürdi bix dil kenglikide bir yéngi, aliy tilek,
Medeniyet, til we tarixtin yighip serxil chéchek,
Türkiy millet qewmini dunyagha qilmaq chong körek,
Melumatlardin yürüshke aldi yol leshker, diwan.

Shu ulugh armanda balqip bashlidi qutluq seper,
Izdinishte qalmidi u barmighan sehra- sheher,
Türkiy el dunyasini tekshürdi puchqaqqa qeder,
Ixtirada ötti téz on nechche yil... Toplap xewer,
Qaytti kashgherge, munasip teqlinip mermer, diwan.

Kölsiman tashqanda zemzemdek toluq matériyal,
Per qéqip uchqan qelemning aldigha chüshti so'al,
Hezriti mollam shu'an yol aldi baghdadqa xushal,
Boldi hel unda chigishler, yüz échip izgü wisal,
Ikki yil qurlar chécheklep pütti sham-seher diwan...

Yette ming besh yüzdin artuq söz-atalghu, tezkire,
Dewri qaraxaniylardin xatire, uz menzire;
Ikki yüzde qiriq ikki edebiy ray semere,
Ikki yüzdin artuq hékmet jan, hayatqa endize,
Her kesip, turmushqa da'im tuz we bal, shéker diwan...

Qebile, qowmlar ara jengler ésil dastan suwar,
Sej'iler, béyit-qoshaqlargha oqurmen chin xumar,
Bat maqal-temsil, rejezler mislisiz ketmes bahar,
Ötmüshi ejdadlirimning ünchidek qatar-qatar...
Bayliqi uyghur, köngüllerde etir-sebder diwan.

Deyduler mehmud bowam: «...Söz déngizi boldi qiyam,
Héchkishi qollanmighan uslub bilen ettim tamam,
Menggü xelqimge tewerrük chong miras bolsun mudam....»
Derheqiqet, bu eserni eng büyük bildi awam...
Shunche hékmetlerge bay, katta, lékin kemter diwan!

Adimiyat penliride bu eser yéganidur,
Her sözi, her jümle, herpi bibaha durdanidur,
Özgiche uslub, ajayip möjize, shahanidur,
Tengdishi yoqtur jahanda, el shunga heyranidur,
Yiltizim, bextim, ghururum, desturum göher diwan!


2008-yil, dékabir, ürümchi

Menbe: «junggo milletliri» zhornili 2009-yilliq 1-san muqawisidin.
Menbe: http://sheiriyat.cn/ShowPost.asp?ThreadID=1470
********************************************************
تولۇق ئوقۇش

Sowét ittipaqida «Diwanu Lughatit Türk» tetqiqati

Toluq Teksti

Sowét ittipaqida Mehmud Kashgheriyning «Diwanu Lughatit Türk» esiri
Üstide élip bérilghan tetqiqatlar


A. Kononow(Lénin'girad)

«Diwanu Lughatit Türk»ning yézilishi we neshr qilinishi türkologiye saheside dewr bölgüchlük ehmiyetke ige.

«Diwan» ning Kilisli Rifat teripidin neshr qilinishi (1915-1917) Rus türkologlirining diqqitini diqqini tartqan. Diwan toghriliq deslep tetqiqat élip barghan Rus alimi W.W. Bartold (1769-1930) bolup, SSSR penler akadémiyisi tarixiy höjjetlerni saqlash ishxanisining Lénin'girad bölümidin Bartoldning «Mehmud Kashgheriy diwanining xulase qismi we uningdin parchilar» namliq qolyazmisi tépilghan. Bartold diwandin alghan tarixiy matériyallarni türk tarixi tetqiqatida keng dairide qollan'ghan. Uningdin bashqa, 1926-yil istanbul uniwérsitétida bergen meshhur «Türk tarixidin on ikki léksiye» we 1926-, 1927-yili tashkentte bergen «Türk- Mongghul xelqliri tarixi» namliq léksiye» liride diwandin ünümlük paydilan'ghan.

Rus türkolog- filologlirimu türkiy tillar tarixi üchün bu abidining qimmitige nahayiti yüksek derijide baha bérishken.

Diwan tetqiqatigha qarita maqale yazghan tunji Rus alimi S.É. Malow (1880-1957) bolup, «Kirish söz we sözlük bilen qedimki türk edebiyati abidiliridin örnekler» (Tashkent, 1926-yil) namliq oqushluqta Mehmud Kashgheriyining diwanidin alghan bir qanche shéirlar we ularning Rusche terjimisini bergen. Bir mezgildin kéyin, «Qedimki türk edebiyati abidiliridin örnekler» (1951-yil) atliq esiride Mehmud Kashgheriyining diwani üstide alahide toxtalghan.

Rusiyede diwanning tetqiqati muweppiqiyetlik élip bérilghan bolup, bu heqte ishlen'gen xizmetler töwendikiche: 1926-yil s.É. Malow, K.K. Yudahin we É.A.Shimit diwanning asasi toghrisida qedimki türk tilliri lughitini royapqa chiqirish üchün öz tetqiqatlrini bashlighan. Malow bu heqte mundaq dep yazghan:«proféssor S. Brokélmanning mushuninggha oxshaydighan bir sözlük (lughet) ning neshrdin chiqidighanliqi toghrisida wede bergenliki üchün, bu ortaq esirimizning neshr qilinishi kéyin'ge sürüldi». Shundaq qilip sözlük kartériliri Malowda qalghan. Kéyinche bu sözlük kartilirini retlep chiqqan we kéyinki türkiy tillaning qollanmisi süpitide tarixiy eserler katalogigha kirgüzgen.

Qedimki türkiy tillar lughtining aptorliri (1969-yil) lughetning menbeliri qismida Mehmud Kashgheriyning diwanini alahide tilgha élip ötken. Proféssor Chopanzade Bakuda échilghan tunji nöwetlik türkologiye yighinida bergen «Türk lehjilirining yéqin tughqanchiliqi» namliq maqaliside bez menbelerni diwandin alghan.

Tonulghan sowét ereb til – edebiyatchisi, ezerbayjan dölet uniwérsitéti sherq tilliri fakultéti proféssori, Qazan uniwérstétini püttürgen pelestinlik ereb P.K.Juze (1871-1942) diwan toghrisida izdinishlerni élip barghan.

1927- Yili tatar alimliridin Jemil Walidow qisqighine bir parche maqaliside diwan we Mehmud Kashgheriy heqqiqide bezi melumatlarni bergen.

1927-1928-Yilliri tonulghan özbek filologliridin A. Fikret diwandin özbekchige terjime qilghan shéirlar we maqal temsillerni fonétik we girammatik nomurlar bilen bille oqushluq kitabida neqil keltürgen.

A.É. Krimskiy bibilografiye qisimida diwanni tilgha élip ötken. W.I.Belya'éw diwan we Mehmud Kashgheriyge ait bezi bibliografiyilik bilimlerni bergen.

1930- Yillarning otturilirida SSSR penler akadémiysi Ezerbeyjan shöbisi diwanni ezerbeyjan tiligha terjime qilish üchün H.S. Xojayéw bashchiliqidiki bir hey'et qurghan. 1939-Yili diwanning terjimisi tamamlan'ghan we shu yili malow bilen kononow bu eserning tehrirlikini qilghan.

1960-Yillarda ezerbeyjanche terjimsining tüzitilmisi we rusche sélishturmisi ishlen'gen. Bu eserni püttürüsh üchün ezerbeyjan filologliridin a. Demirjizade, A. Jeffar, S. Ependiywlar hemkarlashqan.

Sowét tarixchiliri mehmud kashgheriy diwanining barliq türkiy qebililerge a'it bolghan melumatlarni tertip boyiche tizip chiqqan. I.N. Lémanow diwandin oghuzlargha we türkmenlerge a'it melumatlarni roschige terjime qilghan.

S.P. Tolistoy «oghuzlarning sheherliri» namliq büyük esiride mehmud kashgheriyining diwanidin köpligen menbelerni alghan.

Diwanda bérilgen melumatlarning beziliri türkiy qebililer yashighan jaylar toghruluq bizlerni muhim we birinchi qol menbeler bilen teminleydu.

Mehmud kashgheriy we uning diwani sowét türkologlirining diqqitini üzlüksiz türde tartip kelgen bolup, bir qanchilighan tetqiqatlarda xususen diwandiki tarixiy matériyallargha köp tereplime boyiche deslepki qedemde yaxshi bahalar bérilgen.

Diwanning besim atalay teripidin ishlen'gen we türk til qurumi teripidin neshr qilin'ghan terjimisi türkologlarni tarixiy matériyallar bilen teminleydighan eser bolush süpiti bilen, pikirliri chongqur, mehmud kashgheriyidek bir türkologni dunyagha tonutush jehettimu büyük töhpe bolup hésablinidu.

Mehmud Kashgheriy diwanidiki türkiy tillar tarixiigha qarita tunji bolup ishlen'gen tetqiqat s. Ahallining «mehmu kashgheriyining diwani we türkmen tili» namliq esiridur (ashxabad, 1958-yil).

40- Yillarning béshida özbek alimliridin salih mutellinow diwanni özbekchige terjime qilish üchün izdinish élip barghan. Netijide diwanni töt tom qilip ishlep chiqqan. Bu eserning indeksige töwendikiler kirgüzülgen: alahide namlar indeksi, xelq, qewm, qebile atliri; Sheher we yéza atliri, déngiz, köl, derya atliri; Pilanét, yultuz, mewsum atliri qatarliqlar. Bu alimdin bashqa yene k. Mehmudow ishligen özbekche we rusche girammatika indeksi, g.A. Abdurahmanow bilen sh.Sh. Shükürowlar birlikte ishligen«11- esirdiki qedimki türk tilining girammatika layihesi» bar. (Bu eserning ilawisige diwandiki maqal- temsillerning özbekche terjimisi bérilgen)

Diwanning besim atalay we s. Mutellinow teripidin ishlen'gen terjime nusxiliri türkologlargha bu büyük abidining fonétik, grammatika we sözlük tereplerdin tetqiq qilinishigha toluq bolghan matériyallar bilen temin étidighan, türkiy tillar tarixining chongqur tetqiq qilinishi üchün matériylar bilen teminleydighan yaxshi muhit hazirlidi.

Türkiy tillarning türlerge ayrilishi yillardin buyan türkologlar diqqet qilip kéliwatqan eng muhim mesililerning biri. Bu ehwal hazir hem shundaq bolmaqta.

Diwandiki matériyllar türkiy tillarning tesnifi üchün nahayiti muhimdur. A.N. Samoyiliwich «türkiy tillarning tesnifige bezi izahlar» atliq esiride témini yorutup bérish üchün mehmud kashgheriy diwanidin paydilghan.

Türkiy tillar tesnifining diwandiki asasliri bilen pirinsiplirini qolgha alghan we eng yéngi eserler arisida tertip boyiche körsitilgen eserler barliqi bilinmekte.

Türkiy tillarning tesnifidin bashqa yene, türkiy xelqlerning qebile tesnifi heqqidiki bilimler alimlarning diqqet qilishigha tégishlik mesilining biridur. Bulargha a'it melumatlar yenila mehmud kashgheriyning diwanida körstilgen.

Mehmud kashgheriy tillarning özgirishining tilgha a'it bolghan, shuningdek tilgha a'it bolmighan amillarni ochuq bir sürette ayrighan. Xususen, türkiy tillargha tewe bolmighan bashqa tillar heqqidimu toxtilip ötken.

Bezi türk tilliri üstide sélishturush élip barghan mehmud kashgheriy fonétik, grammatikiliq we sözlük jehette omumiy we ayrim nuqtilar boyiche sélishturush élip barghan. Bu bezi türkologlargha mehmud kashgheriyni sélishturma tilshunasliqning asaschisi dep tonush imkanini tughdurdi.

Diwandiki sözlüklerning tetqiq qilinishi büyük bir netije bolup hésablinidu. Biraq nahayiti ehmiyetlik dep qaralghan bu tetqiqat yenila bashlan'ghuch sewiyide turmaqta.

Mehmud kashgheriyning türkiy qebililer we xelqlirige a'it her türlük melumatlirining xezinisi bolghan diwanida türkiy xelqlerning folklorigha, yeni xelq shé'irigha a'it matériyallar diwanda uchraydu.

Pütün mutexesislerning pikirige köre, mehmud kashgheriyning diwanida tarix we jughrapiyige a'it nurghunlighan ehmiyetlik melumatlar bar. Ular mundaq dep qarashqan:«aptorning bergen melumatliri omumiy jehettin alghanda ishenchliktkur. Ottura asiyada yéngi arxé'ologiyilik tépilmilar mehmud kashgheriyining köz qarashlirini ispatlap turmaqta.»

Diwanda izahlan'ghan «yumilaq dunya xeritisi» heqqide tetqiqat élip barghan kishi rosiyilik i.I. Umnyakow bolup, u öz esiride xeritidiki bezi jaylarni éniqlap körsetken.

Kéyinki yillarda özbek tarixchiliridin hemdullah hesenow we bashqa sowét alimlirimu mehmud kashgheriyining diwanidiki jughrapiyilik matériyallar heqqide tetqiqatlarni élip barghan.

Bu büyük eserning 900yilliq munasiwiti bilen échilghan sowét ittipaqi tükologiye ilmiy yighinida diwan'gha yuqiri bahalar bérilgen.

1971- Yil 10-ayning 7-9-künliri ariliqida ferghane shehiride échilghan bu yinigha sowét ittipaqidin 150 alim qatnashqan. Shuningdek, sowét ittipaqining bashqa sheherliridimu diwanning sélishturmisi nuqtisidin nechchiligen xizmetler ishlen'gen.

Mehmud kashgheriy diwanning tetqiqatliri namida sowét türkologlirini kütüp turghan birinchi derijidiki wezipilerning biri diwanni roschige terjime qilish ishi idi. Özbek filologliridin proféssor alibek rustemow eser üstide izdinishlerni élip bérish arqiliq, axirida diwanning rusche terjimisini püttürgen. Terjime nusxisini istanbul millet kutupxanisidiki qolyazmisining foto nusxsisini asas qilghan. Chünki mehmud kashgheriy diwanini neshr shekilde tunji bolup ishligen kishi kilisli rifatning neshride bezi xataliqlar barliqi bilin'gen. A. Rustemowning terjimisi nechche yil ötmey neshrdin chiqqan.


Türk Dili Araştırmaları Yıllığı, 1978, s181-190
Türkchidin Terjime qilghuchi: Osman Jüme
**************************************
http://www.uighurbiz.cn/forum/viewthread.php?tid=879
**************************************
تولۇق ئوقۇش

«türkiy tillar diwani»ning jughrapiyilik qimmiti

«türkiy tillar diwani»ning jughrapiyilik qimmiti


ئۆمەر موللا
تاشقىن جاپپار

1. «türkiy tillar diwani»diki yumulaq «da'ire» xeritisi asiyaning eng qedimki xeritisidur

شەرق خەلقىنىڭ ئوتتۇرا ئەسىر مەدەنىيەت تارىخىدا شۆھرەتلىك ئورۇن تۇتقان ئۇيغۇر ئالىمى، سېلىشتۇرما تىلشۇناسلىقنىڭ ئاساسچىسى مەھمۇد كاشىغەرىينىڭ «تۈركىي تىللار دىۋانى»ناملىق ئېنسكلوپىدىيىلىك ئەسىرى تىلشۇناسلىق ۋە فولكلور ئىلمى ساھەسىدە زور ئەھمىيەتكە ئىگە بولۇپلا قالماستىن، بەلكى يەنە جۇغراپىيە ساھەسى جەھەتتىمۇ زور قەدىرلىنىشكە تېگىشلىك ئەسەر بولۇپ، مۇھىم جۇغراپىيىلىك قىممەتكە ئىگە بولغان ئۈنىۋېرسال جۇغراپىيە بىلىملىرى خەزىنىسىدۇر.
ھەممىگە مەلۇمكى، «جۇغراپىيە» ناملىق كىتاپنى بۇندىن 2000 يىللار بۇرۇن ئالىكسانىرىيىلىك ئالىم ئېراتوسفېن يازغان. بۇ كىتاپتا يەرنىڭ شەكلى ۋە چوڭلىغى، شۇ ۋاقىتتا ئاپتورغا مەلۇم بولغان دېڭىز- قۇرۇقلۇقلارنىڭ تارقىلىشى تەسۋىرلەنگەن. شۇندىن باشلاپ پۈتۈن يەر يۈزىنى ياكى يەر يۈزىنىڭ بىرەر قىسمىنى(ياكى بىرەر مەملىكەتنى) تەسۋىرلەشنى جۇغراپىيە، دەپ ئاتايدىغان بولغان. ئېراتوسفىندىن كېيىن يەنى مىلادىيە2- ئەسىردە ياشىغان ئاتاقلىق ئاسترونوم، ماتېماتىك ۋە جۇغراپىيىچى كلاۋدى پىتولومى (باتلىموس) ئۆزىنىڭ «جۇغراپىيىلىك يوللانما» ناملىق كىتابىنى ماتېماتىكىلىق بىلىملەرگە ئاساسلىنىپ يازغان بولۇپ، ھەر بىر تەسۋىرلىگەن جاينىڭ كەڭلىك ۋە ئۇزاقلىقلىرىنى كۆرسەتكەن. مىلادىدىن بۇرۇنقى 1-ئەسىردە ئۆتكەن سىترابون جۇغراپىيىلىك كىتابتىن 17نى يازغان،بۇنىڭ سەككىزى ياۋروپانى، ئالتىسى ئاسىيانى، بىرسى ئافرىقىنى( بۇيەردىكى ئافرىقا پەقەت ئافرىقىنىڭ شىمالىي قىسمىنىلا كۆرسىتىدۇ) تەسۋىرلىگەن. شۇندىن ئېتىبارەن جۇغراپىيە ساھەسىدە ئىككى ئېقىم پەيدا بولۇپ، بىر ئېقىم پەقەت يەر يۈزىنى تەسۋىرلەشكە، يەنە بىر ئېقىم ئايرىم-ئايرىم مەملىكەتلەرنى تەسۋىرلەشكە يۈزلەنگەن، كېيىنچىرەك بۇ ئېقىملار تەرەققى قىلىپ، بىرىنچى ئېقىم تەبىئى جۇغراپىيىنى، ئىككىنچى ئېقىم ئەل-يۇرتلارنىڭ ئومۇمىي ئەھۋالىنى تەسۋىرلەيدىغان رايونلار جۇغراپىيسىنى ۋۇجۇتقا كەلتۈگەن.
ھازىرقى زامان جۇغراپىيىسى يەر شارىدىكى تەبىئىي ئامىللار بىلەن گومانىتارلىق(ئىنسانىي) ئامىللارنىڭ ئۆز ئارا مۇناسىۋىتىنى، بولۇپمۇ ئۇلارنىڭ بىرى بىرىگە كۆرسىتىدىغان رولىنى تەتقىق قىلىدىغان پەن بولۇپ، تەبىئى جۇغراپىيە(ئومۇمىي تەبىئى جۇغراپىيە، كلىماتولوگىيە، گىئومورفولوگىيە، ھىدرولوگىيە، ئۆسۈملۈك جۇغراپىيىسى، ھايۋانات جۇغراپىيىسى، تۇپراقچىلىق جۇغراپىيىسى، مۇھىت جۇغراپىيىسى...) گومانىتارلىق جۇغراپىيە، ئىقتىسادىي جۇغراپىيە، مەدەنىيەت جۇغراپىيىسى، نوپۇس جۇغراپىيىسى، مەھەللە جۇغراپىيىسى، ساياھەت جۇغراپىيسى، مۇھىتشۇناسلىق، يەر ناملىرى ئىلمى قاتارلىق ساھەلەرنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. «تۈركىي تىللار دىۋانى» دا مۇشۇ ساھەلەرنىڭ ھەممىسىگە بېرىپ چېتىلىدىغان مەلۇماتلار تىلغا ئېلىنغان ۋە تەسۋىرلەنگەن. شۇڭا، مەھمۇت كاشىغەرىي بۈيۈك جۇغراپىيەشۇناس بولۇشقا مۇناسىپتۇر.
جۇغراپىيىلىك مۇھىت جەمئىيەت تەرەققىياتىغا زور تەسىر كۆرسىتىدۇ.«جۇغراپىيىلىك مۇھىتنىڭ ھەرقايسى مىللەتلەرنىڭ تارىخىي تەرەققىياتىغا كۆرسىتىدىغان تەسىرى ھەقىقەتەنمۇ سەل قاراشقا بولمايدىغان مۇھىم ئامىل. شۇڭا، گېلىل دۇنيا تارىخىنىڭ تەرەققىيات يۆنىلىشىنى جۇغراپىيىلىك سەھنىدىن ئايرىپ قارىغىلى بولمايدۇ» دەپ كۆرسەتكەن.
مەھمۇد كاشىغەرىيمۇ تەكشۈرۈپ تەتقىق قىلىش ئالدىنقى شەرتى ئاستىدا، ئۆز زامانىسىدىكى تۈركىي مىللەتلەر ياشايدىغان كەڭ زىمىننى 15 يىلچە ئايلىنىپ چىقىپ، تەكشۈرۈش نەتىجىسىنى ئۆز ئەسىرى «تۈركىي تىللار دىۋانى»غا مۇجەسسەملىگەن. «تۈركىي تىللار دىۋانى»دا تۈركىي مىللەتلەرنىڭ تىللىرىنى تەكشۈرۈپ سېلىشتۇرغاندىن باشقا، ئۇلار ياشىغان ئەل-يۇرتلارنىڭ جايلاشقان ئورنى، تاغ-دەريالىرى، كۆللىرى، سەھرا-شەھەرلىرى، چۆل-جەزىرىللىرى، ھاۋارايى ۋە باشقا ئەھۋالاردىن مەلۇمات بەرگەن. قەبىلىلەرنىڭ جايلاشقان ئورۇنلىرى، ئۆرپ-ئادەتلىرى، يېمەك-ئىچمەكلىرى توغرىسىدىمۇ كەڭ مەلۇمات بەرگەن. «تۈركىي تىللار دىۋانى»دا يەنە دىھقانچىلىققا دائىر سۆزلەر (زىرائەتلەر، ھەرجايدا ئۆسىدىغان گىياھ-دەرەخلەر)، چارۋىچىلىق ۋە مال-دوختۇرلۇققا دائىر سۆزلەر، ھەر خىل ھايۋانلار، ئۇچار قاناتلاردىن كۆپ ئۇچرايدىغانلىرىنىڭ ناملىرى ۋە ئۇلارنىڭ خۇسۇسىيەتلىرى تونۇشتۇرۇلغان. مەھمۇد كاشىغەرىي تۈركىي تىلىدا سۆزلىشىدىغان مىللەتلەرنىڭ جايلاشقان كەڭ دىيارىنى يەر يۈزىنىڭ يۇمۇلاقلىقى ئۇقۇمى بويىچە قىياسەن خەرىتە قىلىپ سىزىپ بەرگەن. بۇ خەرىتە ئاپتورنىڭ ئۆز تىلى بويىچە «دائىرە» دەپ ئاتالغان(1-خەرىتىگە قاراڭ).
مەھمۇت كاشىغەرىي ئۆز ئەسىرىدە «رۇم ئۆلكىسىدىن ماچىنغىچە بولغان تۈرك ئەللىرىنىڭ بويى بەش مىڭ پەرسەخ(پەرسەخ-پارىسچىدا يول ئۆلچىمى بولۇپ، بىر پەرسەخ 6.24km غا تەڭ كېلىدۇ)، ئېنى ئۈچ مىڭ پەرسەخ كېلىدۇ، بۇلارنىڭ ئورنىنى ئېنىق بىلدۈرۈش ئۈچۈن، ھەممىسىنى يەر يۈزى شەكلىدىكى دائىرە ئىچىدە كۆرسىتىپ ئۆتتۈم» دەپ يازغان. تۈركىي خەلقلەرنىڭ زىمىنلىرىدىكى جۇغراپىيىلىك ئۇچۇر مەزكۇر خەرىتە يۈزىدە ئىپادىلەنگەن.«تۈركىي تىللار دىۋانى»نىڭ جۇغراپىيىلىك قىممىتى بۇ خەرىتە ئارقىلىق تېخىمۇ يورۇتۇپ بېرىلگەن.
ئېلىمىز ئالىمى جاڭ گۇاڭدا ئەپەندى ئۆز ماقالىسىدە بۇ خەرىتە ھەققىدە توختىلىپ:«تۈركىي تىللار دىۋانى»نىڭ كارتوگرافىيىلىك قىممىتىنى مۆجىزە خاراكتېرلىك يۇقۇرى بالداققا كۆتۈرۈپ، يېڭىلىق سۈپىتىدە تونۇتقان مۇھىم ئامىللارنىڭ بىرى دەل ئەسەرگە كىرگۈزۈلگەن «دائىرە»(يۇمۇلاق) شەكىلدىكى خەرىتىدۇر»دەپ يازغان. مەھمۇد كاشىغەرىينىڭ«دائىرە»(يۇمۇلاق خەرىتە)سى يەر يۇمۇلاق قىياسى بويىچە سىزىلغان بولۇپ، «ئاسىيانىڭ شۇ كەمگىچە يېتىپ كەلگەن ئەڭ مۈكەممەل، ئەڭ قەدىمكى خەرىتىسىدۇر». خەرىتىدە بېرىلگەن زىمىننىڭ دائىرىسى بۇرۇنقىلارسىزىپ چىققان ھەرقانداق خەرىتىدىن كەڭ. خەرىتىنىڭ شەرق تەرىپىدە ياپونىيە، شىمالىدا شىمالىي مۇز ئوكيان، جەنۇبىدا سىرلانكا، غەربىدە ئىبرىيە يېرىم ئارىلى، ئافرىقىنىڭ شىمالىدىكى ئېپىئوپىيە، لىۋىيە قاتارلىق جايلارنىڭ ئورنى كۆرسىتىلگەن. مىلادىدىن بۇرۇنقى4-ئەسىردە ئۆتكەن ھېرودوتنىڭ نەزىرىدىكى دۇنيانىڭ غەربىي تەرىپى ئىبىرىيەگىچە، شەرقىي تەرىپى ھىندىستاننىڭ غەربىي شىمالىدىكى تار چۆللۈكىگىچە،شىمەلىي تەرىپى ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ شىمالىغىچە، جەنۇبىي تەرىپى سەھرايى كەبىرنىڭ جەنۇبىغىچە بولغان زىمىن ئىدى(2-خەرىتىگە قاراڭ)
مىلادىدىن بۇرۇنقى 1-ئەسىردە ئۆتكەن پومپونىي مېلا«يەرنىڭ تۈزۈلۈشى»(De citu orbis) ناملىق كىتابىدا ئىككى ئوكيان يەنى غەربىي ئوكيان ۋە شەرقىي ئوكيانلار، شىمالىدىكى بېرتانىيە ۋە سىكىفىيە ئوكيانلىرى بىلەن جەنۇپتا ئېپىئوپىيە دېڭىزى، قىزىل دېڭىز ۋە ھىندى دېڭىزلىرى بىلەن تۇتىشىدۇ» دەپ يازغان (3-خەرىتىگە قاراڭ).
پومپونىي مېلادىدىن 100 يىللار كېيىن ئۆتكەن پىتولىمىنىڭ «جۇغراپىيە» ناملىق ئەسىرىدىمۇ بۇنىڭدىن ئارتۇق يەرلەرنىڭ بارلىقى توغرىلىق مەلۇمات بېرىلمىگەن(4-خەرىتىگە قاراڭ).
كىشىلەر يۇقىرقى خەرىتىلەرنىڭ ھەممىسى قەدىمقى دەۋرگە خاس، بۇنى ۋاقىت جەھەتتىن 1000يىللار كېيىنكى ئوتتۇرا ئەسىر خەرىتىسى بىلەن ئەلۋەتتە سېلىشتۇرغىلى بولمايدۇ،دىيىشى مۈمكىن. پاكىت سۈپىتىدە مەھمۇد كاشغەرىيدىن كېيىنرەك ئۆتكەن مەشھۇر سەيياھلار تەرىپىدىن سىزىلغان خەرىتىلەرگە سېلىشتۇرۇپ باقساقمۇ بۇنىڭ ئالدىغا ئۆتىدىغان خەرىتىنىڭ تېخى مەيدانغا كەلمىگەنلىكىنى كۆرۈۋالالايمىز. مەسىلەن: 12-ئەسىردىكى مەشھۇر جۇغراپىيىچى،سەيياھ،شىمالىي ئافرىقىلىق ئىدرىس(1160~1100)نىڭ نەزىرىدىكى دۇنيانىڭ كۆرۈنۈشى بېرىلگەن خەرىتىدە ئىپادىلەنگەن جايلارنىڭ دائىرىسىمۇ«دائىرە» دە بېرىلگەن جاينىڭ چوڭلىقىغا يەتمىگەن (5-خەرىتىگە قاراڭ). ھەتتا1490-يىلى سىزىلغان پورتۇگالىيىنىڭ دۇنيا خەرىسىدىكى جايلارنىڭ دائىرىسىمۇ شەرقىي ھىندىتان ۋە جۇڭگونىڭ بىر قىسىم جايلىرىنىلا ئۆز ئىچىگە ئالغان (6-خەرىتەگە قاراڭ).
«تۈركىي تىللار دىۋانى»دىكى «دائىرە»دەپ ئاتالغان يۇمۇلاق خەرىتىدە كونا قۇرۇقلۇق ئىپادىلەنگەن بولۇپ، خەرىتىنىڭ شىمالىدىكى جايلاردا قەھرىتان سوغۇق بولىدۇ،ئادەم ياشىمايدۇ،دەپ يېزىلغان. ھازىرقى بىزگە مەلۇم بولغان ئامېرىكا قۇرۇقلۇقى، ئانتاركتىكا،ئاۋسترالىيىلەر تېخى ئىنسانلارغا مەلۇم بولمىغان زىمىنلار ئىدى. شۇڭا، «دائىرە»دە ئۇ جايلار ئۆزىنىڭ ئىپادىسىنى تاپمىغانلىقى تەبىئىي ئەھۋالدۇر. بۇ جايلار 1492-يىلى كولومبونىڭ ئامېرىكىغا، 1498- يىلى ۋاسكادا-گامانىڭ شەرقىي ھىندىستانغا كېلىشى بىلەن كىشىلەرگە مەلۇم بولغان. دۇنيانىڭ يۇمۇلاقلىقى توغرىسىدا قاراشلار مىلادىدىن بۇرۇنلا مەيدانغا كەلگەن. شۇ قاراشلار بويىچە، «دائىرە» سىزىلغان بولسىمۇ،1522- يىلى ماگېللاننىڭ دۇنيانى ئايلىنىپ قىلغان سەپىرىدىن كېيىنلا ئاندىن دۇنيا ھەقىقەتەن شار شەكلىدە ئىكەن، دېگەن قاراش مۇقۇملاشتى. مەھمۇد كاشغەرىينىڭ دۇنيانى يۇمۇلاق، دەپ قىياس قىلىشى تەسادىپىي ئىش ئەمەس. يەرنىڭ شار شەكلىدە ئىكەنلىكى توغرىسىدىكى تەلىماتنى بىرىنچى بولۇپ ئارستوتېل(مىلادىدىن بۇرۇنقى 322~388-يىلى)ئوتتۇرىغا قويغان ئىدى. ئۇنىڭ شاگىرتى دىكېئارخ ۋە ئېراتوسفىنلەرمۇ مۇشۇنداق قاراشتا بولغان. بۇ ئالىملارنىڭ قاراشلىرى ئەرەپ دۇنياسىغا ۋە ئوتتۇرا، مەركىزىي ئاسىيالارغىمۇ تەسىر قىلغان. شۇنىمۇ ئېيتىپ ئۆتۈشكە توغرا كېلىدۇكى، مىلادىيىنىڭ2- ئەسىرلىرىدىن ئوتتۇرا ئەسىرگىچە بولغان ئارىلىقتا جۇغراپىيىنىڭ تەرەققىياتىدا بىر مەھەل توختاپ قېلىش ھالىتى شەكىللەنگەن. ئوتتۇرا ئەسىرگە كەلگەندە يىپەك يولىنىڭ ئوتتۇرىسىدىكى مەركىزىي ۋە ئوتتۇرا ئاسىيالاردا ئىلىم-پەن جۈملىدىن جۇغراپىيە ۋە ئالەم قاراشلىرى يېڭى تەرەققىياتلارغا ئېرىشتى. بۇ زىمىن ھەر خىل مۆجىزىلەرگە تولغان ھېكمەتلىك ماكانغا ئايلاندى. « مۆجىزىلەرنىڭ بىرى تەبىئەتنى بىلىش ھېكمىتىدىن ئىبارەت ئىدى. قەدىمكى مەركىزىي ئاسىيالىقلارنىڭ ئاسترونومىيە، ھاۋارايى، جۇغراپىيە ۋە ھېساپلاش قاراشلىرى ئەڭ قەدىمكى ئادەم يارىلىش ئەپسانىلىرى بىلەن بىللە يىراق ئۆتمۈشتە مەيدانغا كېلىشكە باشلىغان ئىدى. ئىپتىدائىي ئالەم قاراشلرى ئىپتىدائىي كوسمولوگىيىلىك-ئاسترونومىيىلىك قاراشلارنىڭ بىخى ھەم ئۇرۇقى بولدى. يىپەك يولىنىڭ مەركىزىي بەلۋىغىدىكى قەدىمكى ئاھالىلەر توپلىغان ئاسترو-ماتېماتىكىلىق بىلىملەر شەرق بىلەن غەرپنىڭ ئۆلچەش- ھېساپلاش بىلىملىرى بىلەن قوشۇلۇپ يېڭى سېنكىرتىك قاتلام ھاسىل قىلدى. ئەل خارزومى(783~850-يىلى)، فەرغانى(؟~861-يىلى)، فارابى(870~950-يىلى)، ئىبنى سىنا(980~1037-يىلى)، بېرونى(973~1048-يىلى)، ئۆمەر ھەييام (1040~1123-يىلى) قاتارلىق ئۇلۇغۋار ئىلىم ئەھلىلىرى ئۆز پائالىيىتى ۋە ئەسەرلىرى ئارقىلىق ھازىرقى زامان ئاسترو-فىزىكىسىنىڭ ئىلمىي ئۇلىنى قۇردى. بۇلار يىپەك يولىنىڭ مەركىزىي ئوچىقىدا روياپقا چىققان كاتتا ھىكمەت دۇردانىسى».مۇشۇ ھېكمەتلىك دۇنيادا ياشىغان مەھمۇد كاشغەرىيمۇ ئۆز نۆۋىتىدە يېڭى مۆجىزىلەرنى يارىتالىغان.
دۇنيانىڭ باشقا جايلىرىدا سىزىلغان خەرىتىلەرنى «دائىرە» خەرىتىسى بىلەن سېلىشتۇرغاندا كىشىلەردە تەبىئىي ھالدا 5000 يىللىق تارىخقا ئىگە جۇڭگودا بەلكىم ياخشى سىزىلغان خەرىتىلەر بولغان بولغىيتى، دىگەن پىكىر توغۇلىدۇ. ۋەتىنىمىزنىڭ ئىچكى رايونلىرىدا مىلادىدىن بۇرۇن ۋە كېيىن خېلى كۆپ خەرىتىلەر سىزىلغان ئەلۋەتتە، ئەپسۇسكى بۇلار بۈگۈنگىچە يېتىپ كېلەلمىگەن، كەلگەنلىرىمۇ «دائىرە» خەرىتىسىدەك مۈكەممەل، ئۈنىۋېرىتسال ئەمەس.
بۇ خەرىتىلەر ھەققىدە «جۇڭگو ئېنسكلوپىدىيىسى»(جۇغراپىيە قىسىمى)دا مۇنداق دىيىلگەن: 1700يىللاردىن بۇيان، جۇڭگونىڭ تارقىلىپ يۈرگەن تارىخىي خەرىتىلىرىنىڭ سانى باشقا دۆلەتلەرنىڭكىدىن كۆپ، سەۋىيىسىمۇ ئوخشاش دەۋردىكى باشقا دۆلەتلەرنىڭ ئوخشاش تۈردىكى خەرىتىلىرىنىڭ سەۋىيىسىدىن يۇقۇرى،
بىراق ئۇلارنىڭ تۆۋەندىكىدەك كەمچىلىك تەرەپلىرى بار:
(1) جۇغراپىيىلىك خەرىتىلەرنى تەگلىك قىلغان بىر قەدەر ئېنىق خەرىتىلەر كەمچىل؛
(2) ئۇ خەرىتىلەر پەقەت ئوتتۇرا تۈزلەڭلىك سۇلالىلىرىنىڭ مەمۇرىي رايون دائىرىسىنىلا ئۆز ئىچىگە ئالغان بولۇپ، چەت-چېگرا رايونلار ناھايىتىمۇ تەخمىنىي قىلىنغان ياكى ئاق قالدۇرۇلغان؛
(3) ئايرىم خەرىتىلەردىن باشقىلىرىنىڭ ماسىشتابلىرى ناھايىتى كىچىك، سىغىمىمۇ چەكلىك؛
(4) مەزمۇنى جەھەتتىن دۆلەت زىمىنىنىڭ مەمۇرىي رايونلار بويىچە تەدرىجىي ئۆزگىرىش تەرەققىياتىنى ئاساس قىلغان بولۇپ، تەبىئىي جۇغراپىيە ۋە باشقا ئىجتىمائىي(گومانىتارلىق) جۇغراپىيىگە دائىر مەزمۇنلار ناھايىتى ئاز؛
(5) ھۆججەت- ماتېرىياللارغا ئاساسەن سىزلغان بولۇپ، ئەمەلىي تەكشۈرۈپ ئۆلچەپ سىزىش ناھايىتى ئاز بولغان.

خەرىتەشۇناسلىق تارىخىغا ئائىت يۇقىرىدىكى ئەمەلىي پاكىتلىق ماتېرىياللار مەنبىئىگە ئاساسلانغاندا، مەھمۇد كاشىغەرىينىڭ«دائىرە» دەپ ئاتالغان خەرىتىسى يالغۇز جۇڭگو خەرىتەشۇناسلىق تارىخىدىكى بىر مۆجىزە ھىساپلىنىپلا قالماستىن، بەلكى يەنە دۇنيا خەرىتەشۇناسلىق ساھەسىدىمۇ زور شۆھرەتكە ئىگىدۇر.

ئۇ تۆۋەندىكىدەك ئالاھىدىلىككە ئىگە:

(1) تەرەپ ئۇقۇمى ناھايىتى ئېنىق. «تۈركىي تىللار دىۋانى»دىكى خەرىتىدە تۆت تەرەپ ئۇقۇمى ناھايىتى ئېنىق ئىپادىلەنگەن بولۇپ، شەرق، شىمال، غەرپ ۋە جەنۇپتىن ئىبارەت تۆت تەرەپ سۆزلىرى يۇمۇلاق خەرىتىنىڭ ئەتراپىغا يېزىلغان. قاراخانىلار دەۋرىدىكى خەلقلەرنىڭ كۈن چىقىشنى ئالدى تەرەپ، كۈن پېتىشنى ئارقا تەرەپ، دەيدىغان ئەنئەنىۋى قارىشىنى ئاساس قىلىپ سىزىلغان. خەرىتىنى قولغا ئالغاندا، ئوڭ قول تەرەپ شەرق، سول قول تەرەپ غەرپ، ئۈستى شىمال، ئاستى جەنۇپنى ئىپادىلىگەن. خەرىتىدىكى جۇغراپىيىلىك ئورۇنلارمۇ مۇشۇ تەرتىپتە تىزىلغان. كۆرگۈچىلەرنىڭ مۇشۇ تەرتىپ بويىچە كۆرىشى تەۋسىيە قىلىنغان؛

(2) دۆلەت ۋە جايلارنىڭ ئارىلىق ئۇزۇنلۇقلىرى ھازىرقى ۋاقىتتىكى ئارىلىقى بىلەن تەڭ كېلىدۇ. مەسىلەن، تەتقىقاتچىلارنىڭ تەتقىقات نەتىسىگە ئاساسلانغاندا، خەرىتىدىكى ئىسسىقكۆلدىن ياپونىيىگىچە، ئىسسىقكۆلدىن ئېپىئوپىيىگىچە بولغان ئارىلىقنى ئۆلچىگەندە، ھارىزقىغا ئوخشاش چىققان؛

(3) شەرتلىك بەلگە ئۇقۇمىغا ئىگە. «تۈركىي تىللار دىۋانى»دىكى خەرىتىدە تاغۇ-دەريالار، شەھەر-قەلئەلەر بىر يۈرۈش شەرتلىك بەلگىلەر ئارقىلىق ئېنىقلىققا ئىگە قىلىنغان. مەسىلەن، تاغ تىزمىلىرى قىزىل رەڭ بىلەن، دېڭىزلار ھاۋا رەڭ بىلەن، دەريا-كۆللەر يېشىل رەڭ بىلەن، قۇملۇقلار سېرىق رەڭ بىلەن ئىپادىلەنگەن. بۇ خىل ئۇسۇل ھازىرمۇ كارتوگرافىيە (خەرىتىشۇناسلىق) ئىلمىدىمۇ ئۆز قىممىتىگە ئىگە؛

(4) خەرىتىدىكى شەھەر ۋە ئەل-يۇرتلارنىڭ ئورۇنلاشتۇرۇلىشى، چۆل رايونلاردىكى بوستانلىقلارنىڭ تارقىلىش قانۇنىيىتى بىلەن بىردەك ئىپادىلىنىپ، رەڭمۇ شۇنىڭغا ماسلاشتۇرۇلۇپ بېرىلگەن؛

(5) خەرىتىدىكى ئىجادىيلىق كۆپ تەرەپلەردىن ئەينى ۋاقىتتىكى ئىسلام خەرىتەشۇناسلىقىنىڭ كونا قاراشلىرىدىن ھالقىپ چۈشكەن.
مەسىلەن، بۇ ھەقتە جاڭ گۇاڭدا ئەپەندى ئۆز ماقالىسىدە مۇنداق دىگەن:« ئاپتور گەرچە ئىسلام مۇرىتى بولسىمۇ،«دائىرە» خەرىتىسىدە مەككە بىلەن مەدىنەنى خەرىتىنىڭ مەركىزىي رايونى ئورنىدا چۈشۈرمىگەن. شۇنداقلا قۇرئاندا تىلغا ئېلىنغان ئىككى دېڭىزدىن باشقا ئۆزى ئىگىلىگەن ئەمىلىي ماتېرىيال ئاساسىدا ھىندى ئوكيان، كاسپىي دېڭىز ۋە يەنە بىر ئۈچ بۇلۇڭ شەكلىدىكى دېڭىزنى خەرىتىگە چۈشۈرگەن.
دىمەك، «تۈركىي تىللار دىۋانى»دا سىزىلغان «دائىرە» خەرىتىسىدىكى جۇغراپىيىلىك ئاتالغۇلاردا، ھەم خەرىتىنىڭ ئۆزىدە مۇسۇلمان جۇغراپىيىچىلەرنىڭ ئەسەرلىرىدىكى ئاسمان جىسىم ھادىسىللىرى،ئىقلىم بەلۋىغى نەزەرىيىسى ھەققىدىكى كونا قاراشلارنى تامامەن دىگۈدەك ئىشلىتىلمىگەن.


2. «تۈركىي تىللار دىۋانى»نىڭ جۇغراپىيە تەتقىقاتىدىكى رېئال ئەھمىيىتى

«تۈركىي تىللار دىۋانى» تۈركىيە ۋە ئۆزبېكىستاندا نەشىر قىلىنغاندىن كېيىن، 1981-يىلى شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى تەرىپىدىن ئۇيغۇر تىلىغا نەشىر قىلىنغان ئىدى. بۇ يىل شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى2توملۇق « تۈركىي تىللار دىۋانى»نىڭ تولۇقلانغان نۇسخىسىنى نەشىر قىلىپ جامائەتچىلىك بىلەن يۈز كۆرۈشتۈردى. بۇ مەھمۇد كاشىغەرىي تۇغۇلغانلىنىڭ 1000يىللىقىغا قىلىنغان قىممەتلىك سوۋغا ۋە بىرلەشكەن دۆلەتلەر تەشكىلاتى پەن-مائارىپ-مەدەنىيەت- سەھىيە مەھكىمىسىنىڭ 2008-يىلىنى «2008 مەھمۇد كاشغەرىي يىلى» دەپ ئاتىغانلىقىنى تەبرىكلەش بولۇپ ھىساپلىنىدۇ. مەھمۇد كاشغەرىي يىلىنى تەبرىكلەش ۋە مەھمۇد كاشغەرىي تۇغۇلغانلىقىنىڭ 1000يىللىقىنى (1008-2008) خاتىرىلەش يۈزىسىدىن پايتەختىمىز بېيجىڭدا مەركىزىي مىللەتلەر ئۈنۋېرسىتىتىدا كۆلىمى زور بولغان خەلقئارالىق ئىلمىي مۇھاكىمە يىغىنى ئېچىلدى. ئارقىدىن قەشقەر، ئۈرۈمچىدىمۇ بۇ خىلدىكى ئىلمىي مۇھاكىمە يىغىنى ئېچىلدى.
2008-يىلى 12-ئاينىڭ 15-كۈنى شىنجاڭ ئۈنىۋېرسىتىتىدا يەنە 300دىن ئارتۇق ئالىم-مۇتەخەسىسلەر قاتنىشىشى بىلەن ئىلمىي مۇھاكىمە يىغىنى ئېچىلدى. شۇنىڭدەك بۇ يىل يەنە تۈركىيىنىڭ ئەنقەرە، ئىستامبول، رىزە شەھەرلىرىدە، قازاقىستاننىڭ ئالمۇتا شەھىرىدە، تۈركمەنىستاننىڭ ئاشخاباد شەھىرىدە، قىرغىزىستاننىڭ بىشكەك شەھرىدە ئىلمىي مۇھاكىمە يغىنلىرى ئېچىلدى. بۇنىڭ بىلەن دۆلىتىمىز ۋە دۇنيادا «تۈركىي تىللار دىۋانى» قىزغىنلىقى پەيدا بولدى. 2008-يىلىنىڭ ب د ت تەرىپىدىن «2008 مەھمۇد كاشغەرىي يىلى» دەپ ئاتىلىشى دۇنيا مەدەنىيەت غەزىنىسىنى بېيىتىشتا بىزنىڭمۇ ھەسسىمىزنىڭ بارلىقىنى بىلدۈرىدۇ. مەھمۇد كاشغەرىي تۈركشۇناسلىق ئىلمىنىڭ پىشىۋاسى بولۇشتىن سىرت، بىز جۇغراپىيىچىلەرنىڭمۇ پىشىۋايىمىز، شۇنداق ئىكەن بىز مۇشۇ«تۈركىي تىللار دىۋانى» قىزغىنلىقى سېپىدە كېتىۋاتقان قوشۇننىڭ قاتارىدىن ئورۇن ئېلىشقا ھەقلىقمىز، ئەلۋەتتە. «تۈركىي تىللار دىۋانى»نىڭ تەتقىقات ئەھۋالىدىن قارىغاندا، تىلشۇناسلىق دائىرىسىدىكى تەتقىقاتچىلارنىڭ خېلى بۇرۇنلا تەتقىقات ئىشلىرىنى قانات يايدۇرغىنىنى ھېساپقا ئالمىغاندا، جۇغراپىيە ساھەسىدىكى تەتقىقاتلار تېخى ئەسەر بىلەن تونۇشۇش باسقۇچىدا تۇرماقتا. شۇ تونۇشۇش باسقۇچىنى داۋاملاشتۇرۇش ۋە «تۈركىي تىللار دىۋانى»نىڭ جۇغراپىيىگە قوشقان تۆھپىلىرىنى تونۇشتۇرۇش يۈزىسىدىن يېزىلغان ماقالىلارنىڭ قوشۇمچىسى سۈپىتىدە بۇ ماقالىنى يازدۇق. بىز بۇنىڭدىن كېيىن، «تۈركىي تىللار دىۋانى»دىن ئىبارەت بۇ ئەسەرنى تونۇشتۇرۇش بىلەنلا چەكلەنمەي، ئۇنى جۇغراپىيە نۇقتىسىدىن چىقىپ جۇغراپىيە ساھەسى بويىچە تەتقىق قىلىشىمىز ھەم ئۇنى بۈگۈن ئۈچۈن خىزمەت قىلدۇرۇشىمىز لازىم. چۈنكى «تۈركىي تىللار دىۋانى» جۇغراپىيىنىڭ ھەر قايسى ساھەلىرىنى قىممەتلىك مەنبەلەر بىلەن تەمىن ئىتىدۇ. شىنجاڭ جۇغراپىيىسىنى تەرەققىي قىلدۇرۇشتىمۇ ناھايىتى مۇھىم رېئال ئەھمىيەتكە ئىگە.

2- (1) «تۈركىي تىللار دىۋانى» شىنجاڭ جۇغراپىيىسىنىڭ تەرەققىياتىغا مۇھىم تەسىر كۆرسىتىدۇ

جۇغراپىيە تەتقىقاتى يولىدا مەھمۇد كاشىغەرىي روھى بىزنىڭ ئۈگۈنۈش ئۈلگىمىز بولۇپ قالىدۇ.
«تۈركىي تىللار دىۋانى»دىن ئىبارەت جۇغراپىيىلىك مەلۇماتلارنى ئۆز ئىچىگە ئالغان ئېنسكلوپېدىيىلىك ئەسەرنى ئوقۇغاندىن كېيىن، شىنجاڭ جۇغراپىيىسىنىڭ تەرەققىياتىنى بىر قۇر ئەسلىمەي تۇرالمايمىز. رايونىمىزدا جۇغراپىيە تەتقىقات ئورۇنلىرى، ئالىي مەكتەپلەردىكى جۇغراپىيە فاكولتېتلىرى دۆلەتنىڭ پىلانىغا ماسلىشىپ نۇرغۇن ئىشلارنى قىلدى. بىزنىڭ بۇ يەردە دېمەكچى بولغىنىمىز، ئۇيغۇر جۇغراپىيىچىلىقى بۇ ساھەدە بەزى ئىشلارنى قىلغان بولسىمۇ، لېكىم ئۇيغۇر مەتبەئەچىلىكى تەرەققىي قىلىپ بۈگۈنكى كۈنگە كەلگىچە بولغان ئارىلىقتا ئىنسانىيەتنىڭ ئاپىرىدىگاھىلىرىدىن بولغان «شىنجاڭ» توغرىسىدا (شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونىنىڭ خەرىتىلەر توپلىمىنىڭ ئىككى قېتىملىق نەشىر قىلىنىشى بۇنىڭ سىرتىدا) ئۇيغۇر ئاپتورلار ئۆزى يازغان بىرەر پارچە چوڭ ھەجىملىك جۇغراپىيىلىك ئىلمىي ئەسەرنى ۋۇجۇتقا چىقارغىنىمىز يوق. يەنە كېلىپ بۇ ھەقتىكى بەزى مەلۇماتلارنى پەقەت چەت ئەل ئالىملىرى ۋە ئېلىمىزدىكى ھەرقايسى مىللەت ئالىملىرىنىڭ ماقالە- ئەسەرلىرىدىن كەلتۈرۈلگەن ئازغىنا ستاتىسكىلىق ماتېرىياللار ئارقىلىق تەھلىل قىلىپ پىششىقلىغىنىمىزنى ئويلىغىنىمىزدا، بۇنى مەھمۇد كاشغەرىينىڭ «تۈركىي تىللار دىۋانى»نى تۈرك ئەللىرىنى 15 يىل كېزىپ چىقىپ، بەش يىل ياقا يۇرتتا يەنى باغدادتا ئولتۇرۇپ يېزىپ چىققانلىغىنى ئويلىساق، ھىچ يەرگە بارماي تۇرۇپ، ئۆيدە ئولتۇرۇپلا ھەممە جاينىڭ ئەھۋالىنى بىلگىلى بولىدىغان مۇشۇنداق ئەۋزەل شارائىت ۋە ئۇچۇر دەۋرىدە تۇرۇپمۇ، شىنجاڭ جۇغراپىيسىگە ئائىت پەخىرلەنگىدەك، كىشىلەرگە سوۋغا قىلغۇدەك جۇغراپىيىلىك ئەسەرلەرنى ئۇيغۇر تىلىدا ھۇجۇتقا چىقىرالمىغانلىقىمىز ئۈچۈن خىجىللىق ھىس قىلماتىمىز. بىز مەھمۇد كاشغەرىينىڭ جاپالىق تەكشۈرۈپ تەتقىق قىلىش، تەتقىق قىلىش، تەتقىقات نەتىجىسىنى ئىلمىي نەتىجىگە ئايلاندۇرۇشتەك ئېسىل روھىدىن ئۈگىنىپ، يېڭى نەتىجىلەرنى يارىتىش ئارقىلىق ئانا يۇرت جۇغراپىيىسىگە دائىر تەتقىقاتنى يېڭى باسقۇچقا كۆتىرىشىمىز، خىجالەت تۇيغۇسىنى شەرەپ تۇيغۇسىغا ئايلاندۇرۇشىمىز لازىم.
«تۈركىي تىللار دىۋانى» يەنە شىنجاڭ يەر ناملىرى تەتقىقاتىنى ئىلمىي ئاساس بىلەن تەمىنلەيدۇ ھەم ئىلگىرى سۈرىدۇ. يەر ناملىرى- جۇغراپىيىلىك ناملار كۆپۈنچە ئەھۋاللاردا تارىخىي جەريان بىلەن بەكرەك مۇناسىۋەتلىك بولىدۇ. شىنجاڭنىڭ يەر ناملىرىغا دائىر تەتقىقاتلار ئەگەر «تۈركىي تىللار دىۋانى» تەتقىقاتى بىلەن بىرلەشتۈرۈلسە، ئۇنىڭ ئىشەنچىلىك دەرىجىسى تېخىمۇ يۇقۇرى بولىدۇ. « تۈركىي تىللار دىۋانى» دىكى 106 جۇغراپىيىلىك نامنىڭ 76سى شەھەر نامى بولۇپ، بىزنىڭ تەتقىق قىلىشمىزنى كۈتۈپ تۇرماقتا. «تۈركىي تىللار دىۋانى»دىكى تاشكەنت (شاش)كوساك، قەشقەر، يەركەند، كېرىيە، چەرچەن، كاسپىي دېڭىزى(بەھرى ئوبىسكۈن)، خارەزىم(خاۋەرەزىم)، ئامۇ دەريا(جەيھۇن)، تاراز(جامبۇل)،خوتەن قاتارلىق مەركىزىي ۋە ئوتتۇرا ئاسىيا يەر ناملىرىدىن باشقا، ئەتراپتىكى خوراسان،كەشمىر، ھىندىستان، ماچىن(جۇڭگو)، ياپونىيە(جەپارقا) ۋە باشقا ناملار ھازىرغىچە ئۆز نامى بىلەن ئاتىلىپ كېلىۋاتقان جايلاردۇر. بىز يەر ناملىرى تەتقىقاتى جەريانىدا، دىيارىمىزدىكى يەر ناملىرىنىڭ نىمە دەپ ئاتىلىدىغانلىقى، مەنىسى قاتارلىقلارنىلا ئەمەس، مۇھىمى ئەسلى نامىنى، يەنى ئەزەلدىن ساقلىنىپ كېلىۋاتقان نامىنى قوغدىشىمىز لازىم ئىدى. ئەپسۇس، ئەمەلىيەتتە بۇنداق قىلالمىدۇق. مەسىلەن،«دائىرە» دەپ ئاتالغان خەرىتە ۋە ھازىرمۇ يەركەند دەپ ئاتىلىۋاتقان جۇغراپىيىلىك نام يەنى يەركەند دەرياسى بەزى نوپۇزلۇق قەلەمكەشلەر، ئالايلۇق قۇربانجان ئابلىمىت، نىياز كېرىمى، فېڭ جىۋېن قاتارلىقلار تەرىپىدىن تۇرۇپلا «زەرەپشان»غا ئايلاندۇرۋېتىلدى. بۇنىڭغا ئەگىشىپ بەزىلەر «زەرەپشان»نى چاي ماركىسى قىلسا، ۋە بەزىلەر رېستۇران، مېھمانخانا نامى قىلىۋاتىدۇ. بۇلار «زەرەپشان» دىگەن نامنى ماركا ئورنىدا ياكى بىرەر جاينىڭ نامى قىلسا، ئۇ ئۆزىنىڭ ئىشى، لېكىن بولمىغان يېرى ئۇلار «زەرەپشان» دىگەن نامنىڭ خەنزۇچە نامىنى «叶尔羌河» (يەركەن دەرياسى) دەپ ئېلىۋاتىدۇ، بۇنداق بولغاندا «زەرەپشان»دىگەن شۆزدىن «يەركەند» دىگەن مەنا چىقىدۇ. ئەپسۇسلىنارلىقى شۇكى، دۆلەتلىك ياكى ئاپتونوم رايونلۇق ئۆلچەپ-سىزىش ئىدارىسى تەرىپىدىن تۈزۈپ نەشىر قىلىنغان ئەڭ نوپۇزلۇق خەرىتىلەر توپلىمىنىڭ ئۇيغۇرچىسىدىمۇ يەركەن دەرياسى يەنى «叶尔羌河» «‹زەرەپشان» قىلىۋېتىلگەن. مەسىلەن، جۇڭگو خەرىتە نەشرىياتى بىلەن شىنجاڭ پەن-تېخنىكا نەشرىياتى بىرلىشىپ 2005-يىلى نەشىر قىلغان «شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونى خەرىتىلەر پوپلىمى»دا (بۇ يېڭى نەشىر قىلىنغان خەنزۇچە ئاتلاستىن تەرجىمە قىلىنغان)،تارىختىن بېرى يەركەند دىگەن نام قوللىنىلىپ كېلىۋاتقان ئەزىم دەريا - يەركەند دەرياسى«叶尔羌河»نى ئۇيغۇرچە ئىپادىلىگەندە خاتا ھالدا «زەرەپشان» دەپ ئالغان. يېقىندىن بېرى، بەزى ئاخبارات ئورۇنلىرىنىڭ كۆرسىتىش ۋە ئاڭلىتىش پروگراممىلىرىدىمۇ «يەركەن دەرياسى»نى «زەرەپشان دەرياسى» دەپ ئاتايدىغان؛ بەزى ناخشا تېكىستلىرىدە «زەرەپشان»نى «يەركەند» دەرياسىنىڭ ئورنىغا قويىدىغان ئەھۋاللار پات-پات كۆرۈلمەكتە. بۇ خاتالىقلار بولۇپمۇ، ئاتلاستىكى خاتالىق چوقۇم تۈزىتىلىشى لازىم. ھەيران قالارلىقى شۇكى، ئاتلاسنى نەشىر قىلىشنىڭ ئالدىدىكى تەكشۈرۈپ بېكىتىشكە قاتناشقان جەمىئيەتتە مەلۇم تەسىرى بار، نوپۇزلۇق ئەرباپلارنىڭ «يەركەند» بىلەن «زەرەپشان»نىڭ پەرقىنى بىلمەي تۇرۇپ خاتالىققا يول قويغانلىقىدۇر.
كېسىپ ئېيتىش كېرەككى، شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونى تەۋەسىدە «زەرەپشان» دىگەن دەريا يوق. «زەرەپشان» دىگەن نامغا ئامراق كىشىلەرنىڭ «زەرەپشان»نىڭ نەدە ئىكەنلىكىنى بىلىۋېلىشى ئۈچۈن، تۆۋەندىكى «زەرەپشان»لارنى قوشۇمچە قىلىدۇق.
(1) زەرەپشان- ئۆزبېكىستاننىڭ بۇخارا ۋىلايىتىگە جايلاشقان شەھەر بولۇپ، ئۆزبېكىستان ئالتۇن ئىشلەپچىقىرىش سانائىتىنىڭ مەركىزى
(2) زەرەپشان- تاجىكىستان بىلەن ئۆزبېكىستان جۇمھۇرىيىتى تەۋەسىدىكى شەرقتە تۈركىستان تاغ تىزمىسى، ئالاتاۋ تىزمىسى ۋە زەرەپشان تاغ تىزمىلىرىنىڭ تۇتاشقان ئېگىز جايىدىن باشلىنىپ غەرپكە قاراپ ئېقىپ، سەمەرقەنت، بۇخارا ۋىلايەتلىرىدىن ئېقىپ ئۆتىدىغان دەريانىڭ نامى، ئۇزۇنلۇقى 781km دىن ئاشىدۇ. سەمەرقەنت، بۈخارا، كاتتا قورغان، ناۋايى، كاگان قاتارلىق شەھەرلەرنى سۇ بىلەن تەمىنلەيدۇ.
(3) زەرەپشان- تاجىكىستان بىلەن ئۆزبېكىستان تېررىتورىيىسىدىكى تاغ تىزمىسى.
(4) زەرەپشان- ئۆزبېكىستان جۇمھۇرىيىتىدىكى سەمەرقەند شەھىرىنىڭ شەرقىي تەرىپىگە ئۇدۇل كېلىدىغان تەبىئىتى قوغدىلىدىغان ھايۋانات باغچىسى.
(5) زەرەپشان- تاجىكىستان جۇمھۇرىيىتىنىڭ غەربىي شىمالىدىكى ياغناپ دەرياسىنىڭ بويىغا جايلاشقان بىر كىچىك يېزا.
(زەرەپشان دەرياسىنىڭ تەپسىلاتىنى مۇشۇ سان ژورنالنىڭ 204- بېتىدە ئايرىم مەلۇمات قىلىپ بەردۇق. تەھرىردىن)(ئاخىرىغا قوشۇمچە قىلىپ يوللاپ قويغۇم.)
يەركەن دەريسى تارىم دەرياسىنىڭ ئۈچ چوڭ مەنبە ئېقىنلىرىنىڭ بىرى سانىلىدۇ، ئۇ قۇرۇم تاغلىرىنىڭ شىمالىي يانباغرىدىكى رەسكەم دائىرىسىدىن باشلىنىدۇ. دەريا باش ئېقىنىدا كۈلچىن دەرياسى بىلەن تاشقورغان دەرياسىدىن ئىبارەت ئىككى تارماق ئېقىننىڭ قوشىلىشىدىن شەكىللىنىدۇ. يەكەن، پوسكام، مەكىت، مارالبېشى ناھىيىلىرىنى سۇ بىلەن تەمىنلەيدۇ. مەنبەدىن تاكى شورچاقتىدا تارىم دەرياسىغا قۇيۇلغىچە بولغان دەريا ئۇزۇنلۇقى 1165 كىلومېتىر، دەريا ساھىلىنىڭ كۆلىمى 96500 كۋادرات كىلومېتىر كېلىدۇ.

2- (2) «تۈركىي تىللار دىۋانى» تەتقىقاتى يەنە جۇغراپىيىلىك ئاتالغۇلار تەتقىقاتىنى ئىلگىرى سۈرىدۇ

ئۇيغۇرچە جۇغراپىيە قوللانمىلىرىدا قوللىنىپ كېلىۋاتقان ئاتالغۇلارنىڭ ئىچىدە چەتتىن كىرگەن ئاتالغۇلار كۆپ سالماقنى ئىگىلەيدۇ. شۇڭا، بەزى چەتتىن كىرگەن ئاسان چۈشەنگىلى بولمايدىغان، ئۆز تىلىمىزنىڭ ئىچىدىن ئىزدەپ ئات قويساق تامامەن بولىدىغانلىرىنى «تۈركىي تىللار دىۋانى» دىكى سۆزلەردىن ئىزدىسەك بولامدۇ-يوق؟ بۇ ھەقتە ئىزدىنىپ كۆرۈشىمىزگە توغرا كېلىدۇ. بۇرۇن بىزنىڭ تىلىمىزدىكى «يار»، «يارداڭ»، «توقاي»، «تاقىر»(تۈركىي تىللار دىۋانىدىكى ئىستىمال مەنىلىرى تېتىر،تېقىر)، «قۇرۇم»، «قىر»(خاقاسلار خىر دەيدۇ)، «مىئاندىر»، «تايغا»، «تەڭگە»، «بازار»، «كارىز» قاتارلىق گىئومورفولوگىيىلىك ۋە ئىقتىسادىي جۇغراپىيىلىك ئاتالغۇلار روس تىلىغا، بۇ ئارقىلىق ئېنگىلىز تىلىغا، بەزىلىرى ھەتتا خەنزۇ تىلىغا سىڭىپ كىرگەن. مەسىلەن، جوڭگو شىنجاڭ ئالتاي رايونىغا يېقىن بىر چېگرا رايونى بولۇپ، كىراسنويار، دەپ ئاتىلىدۇ. بۇ جايدا «يار» سۆزى بىر دەريا جىلغىسى ئورنىدا قوللىنىلغان. تايغا ئەسلى تۈركىي خەلقلەردىن تۇۋالار ياشايدىغان جايدا يىڭنە يوپۇرماقلىق ئورمان ئۆسىدىغان جايلارنى كۆرسىتەتتى. (ئالتاي تۈرك تىل سىستىمىسىغا كىرىدىغان موڭغۇللاردىمۇ تايغا دەيدۇ)، روسلار بۇ زىمىنغا كەلگەندىن كېيىن، يىڭنە يوپۇرماقلىق ئورمان بار رايوننى ۋە شۇ خىل ئۆسۈملۈك بەلۋىغىنى يىڭنە يوپۇرماقلىق ئورمان رايونى ياكى بەلۋىغى دىگەن مەنادا «تايگا» دەپ ئاتىغان. چۈنكى روسلاردا «غ» ھەرپى بولمىغاچقا، ئۇنى «گ» ھەرىپى بىلەن ئىپادىلىگەن، كېيىن بۇنى ئېنگىلىزلارمۇ «تايگا» پېتى قوبۇل قىلغان. خەنزۇلارمۇ ئاھاڭ تەرجىمىسى بويىچە تەيجا ئورمىنى(泰加林) دەپ قوبۇل قىلغان. يەنە روس ۋە خەنزۇلار «توقاي» دېگەن سۆزنى ئاھاڭ تەرجىمىسى بويىچە «توگاي» دەپ قوبۇل قىلغان. چۈنكى چۆللەردىن ئېقىپ ئۆتىدىغان دەريانىڭ ئىككى قاسنىقىدىكى ئورمان مەنزىرىسى روس ۋە خەنزۇ رايونلىرىدا ئۇچرىمايتتى. شۇڭا، ئۆز پېتى قوللانغان.«تاقىر» سۆزى روسچە ماتېرىياللاردا ئاھاڭ تەرجىمىسى بويىچە «تاكىر» دەپ قوللىنىلىدۇ. چۈنكى بۇ خىل مەنزىرە ياۋروپادىكى روس رايونلىرىدا بولمىغاچقا، روسلار ئۆزلىرىنىڭ گېئومورفولوگىيە ئىلمىگە دائىر ماتېرىياللىرىدا شۇ پېتى قوللانغان. گېئومورفولوگىيە ئىلمىدە يىلاننىڭ مېڭىشىغا ئوخشايدىغان، غەرپكە، جەنۇپقا،شىمالغا بۇرۇلۇپ ئاقىدىغان دەريا ئېقىنىنى مېئاندىر شەكلىدىكى دەريا دەيدۇ. بۇمۇ بۇرۇنقى مېئاندىر تاللارنىڭ يۇرتىدىكى مېئاندىر (مىئاندرىس) دەرياسىنىڭ نامى، بۇ دەريا دەل شۇنداق ئاقىدۇ. «تەڭگە» بۇرۇنقى پۇل نامى بولۇپ، روسلاردا ئەينى زاماندا تېخى پۇل نامى بولمىغانلىقتىن، دەسلەپ بۇ ئاتالمىنى پۇلنىڭ نامى قىلىپ، ئاھاڭ تەرجىمىسى بويىچە «دېنگى» دەپ قوبۇل قىلغان (ھازىر قازاقىستاندا پۇلنى تەڭگە دەپ ئاتايدۇ).
دېمەكچى بولغىنىمىز، بىزنىڭ تىلىمىزدا بەزى جۇغراپىيىلىك ناملار بۇرۇنلا قويۇلغان. باشقا تىللاردىن ئاتالغۇ قوبۇل قىلىش نورمال ئىش، لېكىن، تېپىلسا ئىلاجى بار ئۆزىنىڭ ئانا تىل بايلىقىدىن قېزىپ چىقىپ، شۇ ئاتالغۇغا ۋارىسلىق قىلغان ياخشى. «تۈركىي تىللار دىۋانى» تەتقىقاتى دەل بۇ جەھەتتە بىزگە يېقىندىن ياردەم بېرەلەيدۇ. «تۈركىي تىللار دىۋانى» بىزنىڭ قىممەتلىك مەدەنىيەت مىراسلىرىمىزدىن بىرىدۇر. ئۇنىڭغا ۋارىسلىق قىلىش بىزنىڭ مۇناسىپ بۇرچىمىزدۇر. شۇڭا بىز، تۈركىي تىلىدا سۆزلىشىدىغان مىللەتلەر ئارىسىدىكى سېلىشتۇرما تىلشۇناسلىق ئىلمىنىڭ ئاساسچىسى سانىلىدىغان، شۇنداقلا تۈركىي تىلىدا سۆزلىشىدىغان مىللەتلەرنىڭ تىلى، ئۆرپ-ئادىتى ۋە جۇغراپىيىلىك جايلىشىش ئەھۋالى ھەققىدە بىۋاستە ماتىرىيال سۈپىتىدە مەلۇمات بېرىدىغان ئېنسكلوپېدىيىلىك قامۇس- «تۈركىي تىللار دىۋانى»نى چوڭقۇر تەتقىق قىلىپ، ئۇنىڭدىن تولۇق پايدىلانساق، ئۇنىڭ جۇغراپىيىلىك قىممىتىنى بۈگۈن ئۈچۈن تېخىمۇ ياخشى خىزمەت قىلدۇرالايمىز.




مەنبە: قۇرغاق رايونلار جۇغراپىيىسى 2008-يىللىق4-سان.


قوشۇمچە:

«زەرەپشان» ھەققىدە قىسقىچە مەلۇمات

زەرەپشان (پارىس-تاجىكچە زەر- ئالتۇن، ئافشان-چاچقۇچى-چاپار) تاجىكىستان ۋە ئۆزبىكىستاندىكى دەريا. تارىخىي مەنبەئەلەردە پولستىمېت،نومىق، رۇدى مۇساف، ھاراكوم، رۇدى شارف ياكى رۇدى ژارف(چورف)، سومژان، ۋادىي ئۇسسۇفد، ناھىر ئۇل-بۇخارا،دەريائىي كۇھەك قاتارلىق ناملار بىلەن تىلغا ئېلىنىدۇ. 18-ئەسىردىن باشلاپ ئاندىن زەرەپشان دەپ ئاتالغان. دەريانىڭ ئۇزۇنلۇقى 781 كىلومېتىر، دەريا باسسېيىنىسىنىڭ (ھەۋزىنىڭ) مەيدانى 41مىڭ 860 كۋادرات كىلومېتىر. ھەۋزىنىڭ تاغلىق قىسمىنىڭ مەيدانى 17مىڭ 710 كۋادرات كىلومېتىر. زەرەپشان دەرياسى تۈركىستان، زەرەفشان ۋە ئالاي تاغلىرى تۇتاشقان جاي-ماستچوھ(كۆكسۇ) تاغ تۈگىنىدىكى مۇزلۇقتىن ماستچوھ دەرياسى نامى بىلەن باشلىنىدۇ. 200 كىلومېتىرچە ئاققاندىن كېيىن، ئۇنىڭغا فاند دەرياسى قوشۇلۇپ زەرەفشان دەپ ئاتىلىدۇ. يەنە 100كىلومېتىرچە ئاققاندىن كېيىن، تاجىكىستان تەۋەسىدىن چىقىپ ئۆزبىكىستاننىڭ سەمەرقەند ۋە بۇخارا ۋىلايەتلىرىدىن ئېقىپ ئۆتىدۇ. سەمەرقەند، كاتتا قورغان، ناۋايى ۋە بۇخارا، كاگان قاتارلىق شەھەرلەرنى سۇ بىلەن تەمىنلەيدۇ. قەدىمكى زاماندا زەرەفشان سۈيى ئامۇ دەرياغا قۇيۇلغان دېگەن پىكىرلەرمۇ بولغان، لېكىن، كونا تارىخىي مەنبەلەردە بۇ ھەقتە ئېنىق مەلۇماتلار يوق ئىدى. مەسىلەن ئالىكساندىر ماكىدونىسكىنىڭ تارىخچىسى كىۋىنت كۇرتسې رۇف ۋە يۇنان جۇغراپىيىچىسى سترابون (مىلادىدىن ئىلگىرىكى1-ئەسىر) پولىتىمېت (زەرەپشان) قۇمغا سىڭىپ كېتىدۇ دەپ يېزىشقان، بىراق ھافىز ئابدۇئابى كۆھەك(زەرەفشان) سۈيى ئامۇ دەرياغا يېتىپ بارىدۇ، دەيدۇ. يا.ف.غۇلاموۋ زەرەپشان دەرياسىنىڭ ئامۇ دەرياسىغا قۇيۇلغانلىقى توغرسىدىكى ئىزلارنىڭ بارلىقىنى ئېنىقلىغان.
زەرەفشان-ئۆزبېكىستان جۇمھۇرىيىتىنىڭ بۇخارا ۋىلايىتىدىكى شەھەر بولۇپ، بۇخار شەھىرىدىن 200كىلومېتىرچە شىمالغا جايلاشقان. قىزىلقۇم چۆللىكىنىڭ مەركىزىي قىسمىدا، تامدى تېغىنىڭ غەربىي يانباغرىدا، مۇرۇنتاۋ ئالتۇن كېنىنىڭ ئېچىلىشىغا ئەگىشىپ، 1967-يىلى شەھەر بولۇپ قۇرۇلغان. ھازىر ئۆزبېكىستاننىڭ ئالتۇن قېزىپ چىقىرىش سانائىتىنىڭ مەركىزىي شەھىرى ھېسابلىنىدۇ.
(« ئۆزبىك سوۋېت ئېنسكلوپېدىيىسى»دىن ئېلىپ جۇغلاندى)

مەنبە: قۇرغاق رايونلار جۇغراپىيىسى 2008-يىللىق4-سان
********************************
http://www.orkhun.com/BBS/read.php?tid=2446
********************************

تولۇق ئوقۇش

مەھمۇد كاشغەرىي ئىزىدىن-مىرسۇلتان ئوسمانوۋ

Toluq Teksti

مەھمۇد كاشغەرىي ئىزىدىن - مىرسۇلتان ئوسمانوۋ


(ئەدەبىي خاتىرە)


غالىب بارات ئەرك


تىلدا خەلقنىڭ بارلىقى، ئۇنىڭ پۈتۈن ۋەتىنى گەۋدىلىنىدۇ... تىل خەلقنىڭ ئۆتمۈشى، ھازىرى ھەم كېلىچەك ئەۋلادىنى مۇستەھكەم بىر پۈتۈنلۈككە، تارىخىيلىق ۋە جانلىقلىق جەھەتتە جىپىسلىققا ئايلاندۇرغۇچى ئەڭ ھاياتىي ، ئەڭ باي، ئەڭ مۇستەھكەم ۋاستىدۇر.
- ك. د. ئوشنىسكىي

ئانا تىل - مىللەت مەۋجۇتلۇقىنىڭ يىلتىزى. ئانا تىلنى ئۆگىنىش ۋە قوللىنىش، راۋاجلاندۇرۇش، ئەنە شۇ تىل ئارقىلىق تىلى چىققان ھەر قانداق بىر كىشىنىڭ باش تارتىپ بولمايدىغان مەسئۇلىيىتى، بۇرچى شۇنداقلا ئانا تىل ئالدىدىكى قەرزى.
بىر نېمىس ئالىمى شۇنداق دەيدۇ: «بىر مىللەتنىڭ تىلى شۇ مىللەتنىڭ روھى، بىر مىللەتنىڭ روھى شۇ مىللەتنىڭ تىلىدۇر».
ئۇيغۇر تىلى نەچچە مىڭ يىللىق تارىخنى باشتىن كەچۈرۈپ دەۋرىمىزگە يېتىپ كەلدى. ئورخۇن – يېنسەي ۋادىسىدىكى مەڭگۈ تاش پۈتۈكلىرىدىن ھېسابلىغاندىمۇ، ئاز بولمىغان مىللەتسۆيەرلەر ئانا تىلىمىزنىڭ ساپلىقى، مەۋجۇتلۇقى، روناق تېپىشى ئۈچۈن ئۆزىنىڭ بۇرچىنى ئادا قىلىپ كەلگەن.
11– ئەسىردىكى ئۇلۇغ ئالىمىمىز مەھمۇد كاشغەرىنى ئالساق، ئەرەب تىلى بىلەن بەيگىدىكى ئاتتەك چېپىپ كېتىۋاتقان ئانا تىلنىڭ ئۇتۇقى ئۈچۈن مېھنەت قىلىپ، «تۈركىي تىللار دىۋانى»دەك مەڭگۈلۈك ئابىدىنى بارلىققا كەلتۈرگەن ئىدى.
16– ئەسىردە ياشىغان بۈيۈك شائىر، مۇتەپەككۇر ئەلشىر نەۋائىي ئۆزىنىڭ «خەمىسە»سى ۋە باشقا ئەسەرلىرى بىلەن تىلىمىزنىڭ يۈكسەك پەللىسىنى يارىتىش بىلەن بىرگە، «مۇھاكەمەتۇل لۇغەتەيىن» ناملىق ئەسىرى بىلەن «ئەرەب تىلى ھەسەلگە ئوخشايدۇ، پارس تىلى شېكەرگە ئوخشايدۇ» قارىشىغا «تۈركىي ھۈنەرەست» قارىشىنى قوشۇپ، پارسگۇيلىقتىن تۈركىگۇيلىققا يەنى تۈركىي - ئۇيغۇر تىلىنى قەدىرلەشكە يول ئاچقان ئىدى.
ئانا تىلنىڭ ساپلىقى ۋە تەرەققىياتى ئۈچۈن بارلىقىنى بېغىشلىغان سېڭقۇسەلى تۇتۇڭ، مەھمۇد كاشغەرىي، يۈسۈپ خاس ھاجىپ، ناسىرىددىن رابغۇزى، ئەلشىر نەۋائىي، ئابدۇرېھىم نەزارىيلارنى تىلغا ئېلىش بىلەن بىرگە، نام شەرىپى بىزگە نامەلۇم بولغان «ئىدىقۇت مەھكىمىسى سۆزلۈكى»(توغرىراق تەرجىمە قىلساق «ئۇيغۇر مەھكىمىسى سۆزلۈكى» - چۈنكى ئەسەردە گاۋچاڭ سۆزىگە ئۇيغۇر دەپ ئىزاھات بېرىلگەن)، «مانجۇچە بەش تىللىق لۇغەت»... قاتارلىق بىر قاتار ئەسەرلەرنىڭ ئىشتىراكچىلىرىنى، 9– ئەسىردىكى ئۇيغۇرچە – خەنزۇچە لۇغەتنىڭ تۈزگۈچىلىرىنىمۇ ئۇنتۇماسلىقىمىز كېرەك.
20– ئەسىردىن بۇيان، بولۇپمۇ 11– نۆۋەتلىك 3– ئومۇمىي يىغىندىن كېيىن، پارتىيىنىڭ مىللەتلەر سىياسىتىنىڭ پارلاق نۇرى ئاستىدا، ئىنتايىن زور ئۇتۇقلار قولغا كەلدى. نەچچە ئونلاپ لۇغەتلەر ئىشلەندى، توم–توم كلاسسىك ئەسەرلەر نەشىر قىلىندى.
مانا بۇ شانلىق ئۇتۇقلارغا
«ھازىرقى زامان ئۇيغۇر ئەدەبىي تىلىنىڭ ئىزاھلىق لۇغىتى»،
«ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىنىڭ تەلەپپۇز ۋە ئىملا لۇغىتى»،
«تۈركىي تىللار دىۋانى»نىڭ ئۇيغۇرچە، خەنزۇچە نەشرىلىرى،
«خەنزۇچە – ئۇيغۇرچە لۇغەت»،
«ئۇيغۇرچە – خەنزۇچە لۇغەت»،
«چاغاتاي تىلىنىڭ ئىزاھلىق لۇغىتى» ...
قاتارلىق ئىلمىي قىممىتى يۇقىرى ، زور ھەجىملىك ئەسەرلەرنى پەخىرلىنىش ھېسياتىمىز بىلەن تىلغا ئالىمىز.
شانلىق ئۇتۇقلار ئاسان قولغا كەلگەن ئەمەس، بۇ ئۇتۇقلار تىلشۇناس ئالىملىرىمىزنىڭ ئۈنسىز، مىننەتسىز مېھنىتىنىڭ مەھسۇلى ئەلۋەتتە.
ئەنە شۇنداق، ئانا تىلىمىزنىڭ ساپلىقى، مۇككەممەللىكى ۋە تەرەققىياتى ئۈچۈن مېھنەت قىلىۋاتقان ئالىملىرىمىز ئىچىدە، 50 نەچچە يىلدىن بۇيان مۇقەددەس بۇرچىنى ئادا قىلىش ئۈچۈن مىننەتسىز تەتقىقات ئېلىپ بېرىۋاتقان، تەر تۆكۈۋاتقان، ھېرىش–چارچاشنى بىلمەيدىغان بىر ئالىم بار،
ئۇ بولسىمۇ مىرسۇلتان ئوسمانوۋ ئاكىدۇر.

مىرسۇلتان ئوسمانوۋ ئاكا 1929– يىلى 7– ئاينىڭ 31– كۈنى قازاقىستان جۇمھۇرىيىتىنىڭ ياركەنت شەھىرى ئاقكەنت يېزىسىدا خوتەن قاراقاشلىق ئازنىباقى ئائىلىسىدە دۇنياغا كەلگەن.
1932– يىلى ئاتىسى بىلەن بىرگە غولجا شەھىرىگە قايتىپ كېلىپ شۇ يەردە ئوقۇغان.
1943– يىلى ئىلى بىلىم يۇرتىنى پۈتتۈرگەن.
غۇلجىدا ئۈچ ۋىلايەت ئىنقىلابى پارتلىغاندىن كېيىن، ئۈچ ۋىلايەت ئىنقىلابى ياشلار تەشكىلاتى ئورگىنىدا كاتىپ ۋە ئورگان ژۇرنىلىدا كوررېكتور بولۇپ ئىشلىگەن.
1951– يىلى بېيجىڭغا بېرىپ مەركىزىي مىللەتلەر ئىنستىتۇتىدىكى ئاز سانلىق مىللەت كادىرلىرىنى يېتىشتۈرۈش كۇرسىدا بىلىم ئاشۇرغان.
مىرسۇلتان ئوسمانوۋ ئاكا بىر يىلدىن ئارتۇق بىلىم ئاشۇرغاندىن كېيىن، مەركىزىي مىللەتلەر ئىنىستىتۇتىغا ئوقۇتقۇچىلىققا ئېلىپ قېلىنغان ۋە خەنزۇ ئوقۇغۇچىلارغا ئۇيغۇر تىلىدىن دەرس بەرگەن.
(1952– يىلى لى جىڭۋېي، چېن زوڭجېن، جىن شىياڭيى، لۇ بىڭروڭ، گاۋ شىجې... قاتارلىقلارغا ئۇيغۇر تىلىدىن دەرس بەرگەن).
ئۇ ئەنە شۇ يىللاردىن باشلاپ ئانا تىلىنى چوڭقۇرلاپ ئۆگىنىش ۋە تەتقىق قىلىشنى باشلىغان.
1957– يىلى شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونىغا قايتىپ كەلگەن ۋە 1965– يىلىغىچە شىنجاڭ ئۇنۋېرستېتىدا ئوقۇتقۇچى بولغان.
1965– يىلى ش ئۇ ئا ر مىللەتلەر تىل يېزىق خىزمىتى كومىتېتىغا يۆتكەلگەن ۋە 1980– يىلىغىچە شۇ يەردە خىزمەت قىلغان.
1981– يىلىدىن 1989– يىلىغىچە ش ئۇ ئا ر ئىجتىمائىي پەنلەر ئاكادېمىيىسىدە خىزمەت قىلغان.
1989– يىلىدىن باشلاپ 1997– يىلى ئارامغا چىققۇچە ش ئۇ ئا ر مىللەتلەر تىل يېزىق خىزمىتى كومىتېتىدا خىزمەت قىلغان.

ئالىم ئۆزىنىڭ ئانا تىل ئىشقى بىلەن يانغان ئوتتەك قىزغىنلىقى بىلەن، 1955– يىللىرىدىكى ئاشۇ جاپالىق شارائىت دەۋردىن باشلاپ، بوۋىمىز مەھمۇد كاشغەرىي ئىزىدىن مېڭىپ ئۇيغۇر تىلى دالالىرىنى، يېزا قىشلاقلىرىنى ئايلىنىپ تەكشۈرۈشكە باشلىغان. ئۇ ئۇيغۇر تىلى بايلىقىنى تەكشۈرۈش ئۈچۈن 1955– يىلى قەشقەر شەھەر ئىچى، ئوپال يېزىسى، پەيزىۋات ناھىيىسىدە؛
1956-، 1957–يىللىرى خوتەن ۋىلايىتىنىڭ گۇما، قاراقاش، ئېلىچى، لوپ، چېرىيە، نىيا، كېرىيە ناھىيىلىرىدە تىل تەكشۈرگەن.
قېلىن 4 خاتىرىگە يېزىلغان تىل تەكشۈرۈش ماتېرىياللىرىنى ئەينى ۋاقىتتا جۇڭگو ئىجتىمائىي پەنلەر ئاكادېمىيىسى مىللەتلەر تەتقىقات ئورنىغا تاپشۇرۇپ بەرگەن.
1960- يىلى 5– ئايدىن 10- ئايغىچە لوپنۇر ناھىيىسىنىڭ مىرسالى، كۈزلەك، تىكەنلىك(ھازىرقى دېھقانچىلىق 2– دىۋىزىيىسى 34– پولك تۇرۇشلۇق ئورۇن) يېزىلىرىدا، چاقىلىق ناھىيىسىنىڭ مىرەن يېزىسى ۋە يېڭىسۇدا تىل تەكشۈرگەن.
1959-، 1960– يىللىرى ئۇيغۇر ئەدەبىي تىلىنىڭ تەلەپپۇز مەسىلىسىنى مەركەز قىلغان ھالدا، تۇرپاننىڭ ئاستانە يېزىسى ۋە ئۈرۈمچىدە تىل تەكشۈرگەن.
1965– يىلى ئۇيغۇر ئەدەبىي تىلىنىڭ ئىملا لۇغىتىنى تۈزۈشتە بەزى مەسىلىلەرنى ئېنىقلاش يۈزىسىدىن قەشقەرنىڭ شەھەر ئىچى ۋە خوتەن ئىلىچىدا تىل تەكشۈرگەن.
1967– يىلىدىكى قازاق تىلىنى تەكشۈرۈش خىزمىتىدە ئىلى، ئالتاي رايونىدا يېتەكچى بولۇپ قاتناشقان، تىل ماتېرىياللىرىنى خاتىرىلىگەن. قازاق تىلىنى تەكشۈرۈش ماتېرىياللىرىنى ئەينى ۋاقىتتا، ئىلى ئوبلاستلىق مىللەتلەر تىل–يېزىق كومىتېتىغا تاپشۇرۇپ بەرگەن.
1981– يىلى ش ئۇ ئا ر ئىجتىمائىي پەنلەر ئاكادېمىيىسىگە خىزمەتكە چۈشكەن.
1980– يىلى «تۈركىي تىللار دىۋانى»نى نەشىرگە تەييارلاش مۇناسىۋىتى بىلەن بەزى لېكسىكىلىق مەسىلىلەرنى ئېنىقلاش ۋە مەھمۇد كاشغەرىنىڭ قەبرىسىنى ئىزدەش ئۈچۈن ئاتۇش، قەشقەر كوناشەھەر ۋە يېڭىسار ناھىيىلىرىدە تەكشۈرۈشتە بولغان.
1986– يىلى ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىنىڭ تەسۋىرىي گرامماتىكىسىنى تۈزۈش گۇرۇپپىسىنىڭ ھاۋالىسى ۋە ئۇيغۇر تىلى دېئالېكىتلىرىنىڭ چېگرىسىنى ئايرىشنى نۇقتا قىلىپ ئاتۇش، يەكەن، قاغىلىق، مەكىت، يوپۇرغا، مارالبېشى، كەلپىن، ئاقسۇ، كۇچا ناھىيىلىرىدە ئېلىپ بېرىلغان تىل تەكشۈرۈشكە قاتناشقان.
1986- يىلى خوتەننىڭ لاڭرۇ كەنتىدە تىل تەكشۈرۈشتە بولغان.
1988– يىلى پىچان ناھىيىسىنىڭ دىغار، لۈكچۈنلەردە تىل تەكشۈرگەن.
1989– يىلى قاغىلىق ناھىيىسىنىڭ پاخپۇ يېزىسىدا تىل تەكشۈرگەن.
1996– يىلى 5– ئايدىن 7– ئايغىچە قۇمۇل ۋىلايىتىنىڭ تۆمۈرتى، ئاققاش(داڭسىڭ) قاتارلىق جايلىرىدا تىل تەكشۈرۈش خىزمىتىگە كەسپىي يېتەكچى بولۇپ قاتناشقان.
1987– يىلى تەتقىقاتچى(ئالىي دەرىجە) ئۇنۋانىغا ئېرىشكەن.
1988– يىلى ئاپتونوم رايون دەرىجىلىك گەۋدىلىك تۆھپە قوشقان مۇنەۋۋەر مۇتەخەسسىس بولۇپ باھالانغان.
1989– يىلىدىن 1994– يىلىغىچە ش ئۇ ئا ر بويىچە مۇنەۋۋەر مۇتەخەسسىسلەرنى باھالاش گۇرۇپپىسىنىڭ ئەزاسى بولۇپ ئىشلىگەن.
1991-، 1992– يىلى قاغىلىق ناھىيىسىدە تىل تەكشۈرگەن.
1991– يىلى «دۆلەت دەرىجىلىك تۆھپە قوشقان مۇنەۋۋەر مۇتەخەسسىس» بولۇپ باھالىنىپ، ئالاھىدە تەمىناتتىن بەھرىمەن بولغان.
2005– يىلى قەشقەردە ئېچىلغان مەملىكەتلىك ئىلمىي مۇھاكىمە يىغىنى – «مەھمۇد كاشغەرىي تۇغۇلغانلىقىنىڭ 1000 يىللىقىنى خاتىرىلەش مەملىكەتلىك ئىلمىي مۇھاكىمە يىغىنى»دا مۇكاپاتلانغان.

ئالىم بىر ئۆمۈر تىرىشىپ ئۆگىنىش، تەتقىق قىلىش ئارقىلىق قەدىمكى ئۇيغۇر تىل–يېزىقى، تۈرك–رونىك يېزىقى، چاغاتاي ئۇيغۇر تىل–يېزىقلىرىنى ئۆگەنگەن ۋە مۇشۇ يېزىقلاردىكى كلاسسىك يازمىلارنى تەتقىق قىلغان.
ياش ۋاقىتلىرىدىن تارتىپلا تىل ئۆگىنىشكە ئەھمىيەت بەرگەنلىكتىن خەنزۇ، پارس، قازاق، تۈرك تىللىرىدىن بىمالال پايدىلىنالايدىغان سەۋىيە يەتكەن.

1964– يىلى تىلشۇناس نەسرۇللا يولبولدى بىلەن بىرلىشىپ يازغان 3 قىسىملىق «ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلى» ناملىق كىتابى يېڭى يېزىقتا نەشىر قىلىپ تارقىتىلغان.
1977- يىلىدىن 1984– يىلىغىچە «تۈركىي تىللار دىۋانى»نى ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىغا تەرجىمە قىلىپ نەشىرگە تەييارلاش خىزمىتىگە قاتناشقان ۋە ئىككى تومىنىڭ مۇھەررىرلىكىنى ئىشلىگەن.
«ئۇيغۇرچە – خەنزۇچە لۇغەت»نىڭ شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى نەشىر قىلغان يېڭى يېزىق نۇسخىسىنى تەكشۈرۈپ بېكىتىش خىزمىتىنى ئىشلىگەن.
1984–، 1988–، 1997- يىللىرى
«ھازىرقى زامان ئۇيغۇر ئەدەبىي تىلىنىڭ ئىملا لۇغىتى»،
«ھازىرقى زامان ئۇيغۇر ئەدەبىي تىلىنىڭ تەلەپپۇز لۇغىتى»،
«ھازىرقى زامان ئۇيغۇر ئەدەبىي تىلىنىڭ تەلەپپۇز ۋە ئىملا لۇغىتى»(باش تۈزگۈچى)نى
تۈزۈشكە قاتناشقان، بېكىتىش ۋە مەسئۇل مۇھەررىرلىكىنى ئىشلىگەن.
«ھازىرقى زامان ئۇيغۇر ئەدەبىي تىلىنىڭ تەلەپپۇز ۋە ئىملا لۇغىتى» ش ئۇ ئا ر بويىچە ئىجتىمائىي پەن تەتقىقات ئەسەرلىرىنى باھالاشتا 2– دەرىجىلىك مۇكاپاتقا ئېرىشكەن.
1991– يىلى تىلشۇناس، تۈركولوگ مەترېھىم سايىت بىلەن بىرلىشىپ تۈزگەن «قىسقىچە تىلشۇناسلىق لۇغىتى» شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى تەرىپىدىن نەشىر قىلىنغان.
ئۇ ئاساسلىق بولۇپ ئىشلىگەن «ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىدىكى تىنىش بەلگىلىرى ۋە ئۇلارنىڭ قوللىنىلىشى» ناملىق كىتاب 1991– يىلى شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى تەرىپىدىن نەشىر قىلىنغان.
1988-، 1989– يىللىرى «ھازىرقى زامان ئۇيغۇر ئەدەبىي تىلىنىڭ ئاكۇستىكىلىق تەتقىقاتى» دېگەن كىتابنى تۈزۈشكە قاتناشقان.
2002- يىلىدىن باشلاپ 2006– يىلىغىچە «ئۇيغۇرچە – خەنزۇچە لۇغەت»نى تۈزۈش خىزمىتىنى ئىشلەشكە قاتناشقان،
بۇ لۇغەت 2006– يىلى مىللەتلەر نەشرىياتى تەرىپىدىن نەشىر قىلىنىپ تارقىتىلدى.
2002– يىلى مىللەتلەر نەشرىياتى «تۈركىي تىللار دىۋانى»نىڭ خەنزۇچە تەرجىمىسىنى نەشر قىلىپ تارقاتتى، ئالىم بۇ نۇسخىنىڭ تەكشۈرۈپ بېكىتىش خىزمىتىگە قاتناشتى.
«دىۋانى گۇمنام»(گۇمنام ئەسەرلىرىدىن تۈزۈلگەن دىۋان)نى گە تەييارلاپ نەشر قىلدۇردى.
«ھازىرقى زامان ئۇيغۇر ئەدەبىي تىلىنىڭ ئىملا ۋە تەلەپپۇز سىناق ئېلىش پروگىراممىسى»نى تۈزۈشكە قاتناشقان،
بۇ كىتاب 2003– يىلى شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى تەرىپىدىن نەشر قىلىندى.
تەكلىپ بىلەن ش ئۇ ئا ر ئىجتىمائىي پەنلەر ئاكادېمىيىسى تىل تەتقىقات ئورنى تۈزگەن «ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىنىڭ دىئالېكت ۋە شېۋىلىرى لۇغىتى»نىڭ مۇھەررىرلىكىنى ئىشلىگەن.
بۇ لۇغەت 2007 – يىلى مىللەتلەر نەشرىياتى تەرىپىدىن نەشر قىلىندى.
1990– يىلى ئالىمنىڭ «ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلى دىئالېكتلىرى» ناملىق كىتابى شىنجاڭ ياشلار-ئۆسمۈرلەر نەشرىياتى تەرىپىدىن نەشىر قىلىپ تارقىتىلدى.
بۇ كىتاب ئۇيغۇر تىلى دىئالېكتلار ئۈستىدە ئېلىپ بېرىلغان ئەتراپلىق تەتقىقاتنىڭ مەھسۇلى بولۇپ «ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلى دىئالېتكىتلىرىنى بۆلۈشنىڭ توغرا ئۆلچىمى، شۇ ئۆلچەم بويىچە ئۇيغۇر تىلى دىئالېكتلىرىنىڭ بۆلۈنۈشى(جۈملىدىن ئاساسىي جۇغراپىيىلىك چەك چېگرىسى)، ھەر بىر دىئالېكتنىڭ، خۇسۇسەن ھازىرقى زامان ئۇيغۇر ئەدەبىي تىلىنىڭ ئاساسىي دىئالېكتى بولغان مەركىزىي دىئالېكتنىڭ مۇھىم ئالاھىدىلىكلىرى، ئۇلارنىڭ ئەدەبىي تىل بىلەن بولغان ئىچكى باغلىنىشى، ھەر بىر دىئالېكتقا تەۋە شىۋىلەر ۋە باشقا ئالاقىدار مەسىلىلەر جانلىق، تىپىك ماتېرىياللار بىلەن بىر قەدەر تەپسىلىي بايان قىلىنغان».
بۇ كىتاب بىزنىڭ ئۇيغۇر تىلى دىئالېكتلىرىنى ئۆگىنىشىمىزدە يېتەكچى ماتېرىيال ھېسابلىنىدۇ.
بۇ كىتاب 1990– يىلى ش ئۇ ئا ر بويىچە پەلسەپە – ئىجتىمائىي پەن تەتقىقات نەتىجىلىرىنى باھالاشتا 2– دەرىجىلىك مۇكاپاتقا ئېرىشتى.
1997– يىلى شىنجاڭ پەن – تېخنىكا سەھىيە نەشرىياتى «ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىنىڭ قۇمۇل شىۋىسى» ناملىق كىتابنى نەشىر قىلدى.
بۇ كىتاب ئالىمنىڭ مۇشەققەتلىك ئەمگىكىمنىڭ مەھسۇلى بولۇپ، قۇمۇل ۋىلايەتلىك قەدىمكى ئەسەرلەر ئىشخانىسىدىكىلەر ۋالىي مەھكىمىگە دوكلات يوللاپ تەستىقلىتىش ئارقىلىق، ئالىمنى تەكلىپ قىلىپ بىر گۇرۇپپا قۇرغان، بۇ گۇرۇپپا ئالىمنىڭ كەسپىي يېتەكچىلىكىدە 1996– يىلى 5– ئاينىڭ 17– كۈنىدىن 7– ئاينىڭ 1– كۈنىگىچە تەكشۈرۈش ئېلىپ بارغان.
بۇ گۇرۇپپىدىكىلەر ئالىمنىڭ يېتەكچىلىكى ۋە بىۋاسىتە قول سېلىپ ئىشلىشى بىلەن قۇمۇل شىۋىسى ھەققىدە يېڭى تونۇشقا كەلدى. تەكشۈرۈش ۋە تەتقىقات «قۇمۇل شېۋىسىنىڭ ھەقىقەتەن مەركىزىي دىئالېكت رايونى ئىچىدە ئالاھىدە ئەھمىيەتلىك بىر شىۋە ئىكەنلىكىنى، ئەدەبىي تىلنى بېيىتىشتا ناھايىتى مۇھىم رول ئوينايدىغانلىقىنى كۆرسەتتى»، شۇنداقلا «بۇ ساھەدىكى مۇھىم بىر بوشلۇقنى تولدۇردى». بۇ ئەسەر مالوۋنىڭ مۇشۇ ھەقتىكى كىتابىدىن كېيىنكى دەۋر بۆلگۈچ ئەھمىيەتكە ئىگە مۇھىم ۋە مەخسۇس ئەسەر ھېسابلىنىدۇ.
1999– يىلى شىنجاڭ ئۇنۋېرستېتى نەشرىياتى «ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىنىڭ لوپنۇر دىئالېكتى» ناملىق كىتابىنىڭ قىسقارتىلغان خەنزۇچە نۇسخىسىنى نەشىر قىلىپ تارقاتتى.
بۇ كىتاب ئالىمنىڭ 1961– يىلى لوپ رايونىدا ئېلىپ بارغان 6 ئايلىق تەكشۈرۈش ماتېرىياللىرىدىن قولىدا ساقلىنىپ قالغانلىرى ۋە كېيىنكى تەتقىقاتلىرىنى ئاساس قىلىپ يېزىپ چىققان ۋە لوپنۇر دىئالېكتىنىڭ پۈتۈن ئالاھىدىلىكىنى يورۇتۇپ بەرگەن،
بۇ كىتاب لوپنۇر دىئالېكتىنىڭ پۈتۈن ئەھۋالىنى يورۇتۇشتا مۆلچەرلىگۈسىز ئەھمىيەتكە ئىگە ئىلمىي ئەسەر ھېسابلىنىدۇ.
2006– يىلى بۇ ئەسەرنىڭ تولۇق نۇسخىسى شىنجاڭ ياشلار–ئۆسمۈرلەر نەشرىياتى تەرىپىدىن ئۇيغۇرچە نەشىر قىلىنىپ ئوقۇرمەنلەر بىلەن يۈز كۆرۈشتى.
بۇ ئىلمىي ئەسەرنىڭ يەنە بىر مۇھىم ئالاھىدىلىكى شۇكى، ئۇنىڭغا لوپنۇر دېئالىكتىنى يورۇتۇپ بېرىدىغان مول تارىخىي قىممەتكە ئىگە ئېغىز ئىجادىيىتى ئەسەرلىرى، خەلقئارا ترانسكرىپسىيەدە ئەسلىي تەلەپپۇزى بويىچە ئېلان قىلىنغان. بۇ كىتاب لوپنۇر دېئېكتىنى چۈشىنىشتىلا ئەمەس، لوپنۇر خەلق ئېغىز ئەدەبىياتىنى، بۇ ئەل ئېغىز ئەدەبىياتى ئارقىلىق لوپلۇقلار ۋە لوپنۇر خەلقىنى چۈشىنىشتە ئىنتايىن زور قىممەتكە ئىگە.
2004- يىلى شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى ئالىمنىڭ «ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىنىڭ خوتەن دىئالېكتى» ناملىق كىتابىنى نەشىر قىلىپ تارقاتتى.
بۇ كىتاب ئالىمنىڭ 1956– يىلى 9– ئايدىن 1957– يىلى 3– ئايغىچە بولغان تىل تەكشۈرۈش داۋامىدا ئىگىلىگەن ماتېرىياللىرىدىن ئۆزىدە ساقلىنىپ قالغانلىرىنى ئاساس، كېيىنكى تەكشۈرۈشتە ئېرىشكەن ماتېرىياللىرىنى قوشۇمچە پايدىلىنىش ماتېرىيالى قىلىپ يېزىپ چىققان.

ئالىمنىڭ يۇقىرىقى كىتابلاردىن باشقا نۇرغۇنلىغان يۇقىرى ئىلمىي قىممەتكە ئىگە ماقالىلىرى بار.
بۇلاردىن
«ئون بىرىنچى ئەسىر ئوتتۇرا تۈركىي تىل يادىكارلىقلىرىدىكى
ż
ھەرپى ۋە ئۇ ئىپادە قىلغان تاۋۇش توغرىسىدا مۇلاھىزە»(«ئۇيغۇر تىلى مەسىلىلىرى» 1984 – يىلى ئۇيغۇرچە ى)،
«ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىنىڭ لوپنۇر دىئالېكتى» («تۈركىي تىللار تەتقىقاتى(2)»، مىللەتلەر نەشرىياتى 1983–يىلى ئۇيغۇرچە نەشرى)،
«چاغاتاي تىلى توغرىسىدىكى بەزى قاراشلىرىمىز» (مەرھۇم ئۇستاز خەمىت تۆمۈر بىلەن بىرلىشىپ يازغان بولۇپ، «شىنجاڭ ئۇنۋېرستېتى ئىلمىي ژۇرنىلى»نىڭ 1993– يىلى 1- سانىدا ئېلان قىلىنغان)،
«مەھمۇد كاشغەرىينىڭ يۇرتى، ھاياتى ۋە قەبرىسى توغرىسىدا»(ئۇستاز تىلشۇناس ئىبراھىم مۇتئىي بىلەن بىرلىشىپ يازغان، «تارىم» ژۇرنىلى 1984– يىللىق 3– سان، «مەھمۇد كاشغەرىي» ناملىق كىتاب ۋە رۇسچە ژۇرنال «سوۋېت تۈركولوگىيىسى»دە ئېلان قىلىنغان)،
«مەھمۇد كاشغەرىي ۋە ئۇ ‹تۈركىي تىللار دىۋانى›دا بايان قىلغان ئەدەبىي تىل ھەققىدە» («مەھمۇد كاشغەرىي» ناملىق توپلام 1985– يىلى قەشقەر ئۇيغۇر نەشرىياتى ئۇيغۇرچە نەشرى. خەنزۇچە نۇسخىسى «‹تۈركىي تىللار دىۋانى› تەتقىقاتى ماقالىلىرىدىن توپلام» شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى 2006– يىلى خەنزۇچە نەشرىگە كىرگۈزۈلگەن)،
«‹قۇتادغۇبىلىك›تە ئىپادىلەنگەن ئەدەبىي تىل توغرىسىدا»(خەمىت تۆمۈر، ئامىنە غاپپارلار بىلەن بىرلىشىپ يازغان بولۇپ، «شىنجاڭ ئىجتىمائىي پەنلەر تەتقىقاتى» ژۇرنىلىدا 1997–يىلى 2-، 3- سانلىرىدا ئېلان قىلىنغان ۋە مىللەتلەر نەشرىياتى نەشر قىلغان «خەمىت تۆمۈر ئىلمىي ماقالىلىرى» ناملىق كىتابقا كىرگۈزۈلگەن)،
«ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىدىكى رەۋىشلەر توغرىسىدا» («تىل ۋە تەرجىمە» ژۇرنىلى 1993–يىلى 2–سان)،
«‹ قۇتادغۇبىلىك›تە غۇ \ گۈ قوشۇمچىلىرى ئارقىلىق ياسالغان ئىسىمداشلارنىڭ قوللىنىلىشى»(«تىل ۋە تەرجىمە» ژۇرنىلى 2005– يىللىق 4– سان)،
«قاغىلىق ناھىيىسىنىڭ پاخپۇ شېۋىسى توغرىسىدا»(تىلشۇناس ئامىنە غاپپار بىلەن بىرلىشىپ يازغان، «تىل ۋە تەرجىمە» 1990– يىلى 3– سان)،
«ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىدىكى تەقلىدىي سۆزلەر توغرىسىدا»... قاتارلىق نەچچە ئون پارچە ماقالىسىنى مىسال قىلىش مۇمكىن.

مىرسۇلتان ئوسمانوۋ يەنە «جاھاننەما» (ئايازبېك قۇشچىنىڭ داستانى، 1985– يىلى نەشرى)،
«ئۇيغۇر شىۋىلىرى سۆزلۈكى» (غۇلام غوپۇر تۈزگەن) ... قاتارلىق كىتابلارنىڭ مەسئۇل مۇھەررىرلىكىنى ئىشلەش بىلەن بىرگە، چاغاتاي ئۇيغۇر يېزىقىدىكى بىر قىسىم ئەسەرلەرنى نەشىرگە تەييارلاپ ئېلان قىلدۇرغان.

ئۇ بىر تىل تەتقىقاتچىسى بولۇپلا قالماستىن يەنە بىر ئىقتىدارلىق ئۇستاز ھېسابلىنىدۇ. ئۇ ئۇنۋېرستېتلاردا 13 يىل دەرس ئۆتكەن بولسا كېيىنكى ۋاقىتلاردا ئاسپىرانتلارغا دەرس ئۆتۈپ، يۇقىرى سەۋىيىلىك ئىختىساس ئىگىلىرىنى تەربىيىلەشكىمۇ ئاز بولمىغان تۆھپىلەرنى قوشتى.
1952– يىلىدىن 1957– يىلىغىچە مەركىزىي مىللەتلەر ئىنىستىتۇتىدا ئىككى قارارلىق خەنزۇ ئوقۇغۇچىلارغا ئۇيغۇر تىلى دەرسى ئۆتكەن، بۇلارنىڭ ئىچىدىن لى جىڭۋېي، چېن زوڭجېن، گاۋ شىجېغا ئوخشاش تىلشۇناسلار يېتىشىپ چىققان.
1957– يىلىدىن 1965– يىلىغىچە شىنجاڭ ئۇنۋېرستېتىدا ئۈچ قارارلىق ئۇيغۇر ئوقۇغۇچىلارغا ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلى ۋە ئومۇمىي تىلشۇناسلىق دەرسىنى ئۆتكەن.
1964-، 1985-، 1999– يىلى ئۈچ قېتىملىق كۇرستا ئۇيغۇر ئوقۇغۇچىلارغا ئۇيغۇر تىلى ۋە چاغاتاي ئۇيغۇر تىلى گرامماتىكىسى دەرسىنى ئۆتكەن.
1991– يىلى 10– مايدىن 24– مايغىچە ش ئۇ ئا ر مىللەتلەر تىل يېزىق خىزمىتى كومىتېتىنىڭ ۋەكىللەر ئۆمىكى تەركىبىدە سابىق سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ قازاقىستان جۇمھۇرىيىتىدە ئىلمىي زىيارەتتە بولغان ۋە قازاقىستان جۇمھۇرىيەتلىك قازاق پېداگوگىكا ئىنىستىتۇتىدا ئۇيغۇر يېزىقى ئىملاسى توغرىسىدا لېكسىيە سۆزلىگەن.
1999– يىلى 12– ئايدا تەكلىپ بىلەن ياپونىيەگە چىقىپ توكيو ئۇنۋېرستېتى ئۇيۇشتۇرغان «جۇڭگو شىنجاڭ قەشقەر ۋىلايىتى شەيخلەر كەنتىدىكى ئاھالىنىڭ لېكسىكىسى ھەققىدىكى مۇھاكىمە يىغىنى»غا قاتناشقان ۋە كىيوتو ئۇنۋېرستېتىدا «لوپنۇر دىئالېكتىنىڭ ئالاھىدىلىكى توغرىسىدا» دېگەن تېمىدا لېكسىيە سۆزلىگەن.
2000– يىلى ئۆكتەبىردە تۈركىيەنىڭ ئىزمىر ۋە ئەنقەرەدە ئۇنۋېرستېتلاردا خوتەن دىئالېكتى ۋە لوپنۇر دىئالېكتى ھەققىدە لېكسىيە سۆزلىگەن.

مىرسۇلتان ئوسمانوۋ ئاكا ھازىر شىنجاڭ ئۇنۋېرستېتىنىڭ تەكلىپلىك پروفېسسورى.
ئۇ 1989– يىلىدىن باشلاپ، ئۇيغۇر ۋە باشقا مىللەت مىللەتتىن بولغان 8 قارارلىق 10 نەچچە نەپەر ئاسپىرانىتقا ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلى، چاغاتاي ئۇيغۇر تىلى ۋە ئۇيغۇر تىلى دىئالېكتلىرىدىن دەرس ئۆتكەن، 20 نەچچە ئاسپىرانىتنىڭ دېسىرتاتسىيىسىگە يېتەكچىلىك قىلغان ۋە باھالاشقا قاتناشقان.

2005 – يىلىنىڭ ئالتۇن كۈز پەسلى، مەدەنىيىتىمىزنىڭ ئاستانىسى بولغان ئەزىزانە قەشقەرگە ئېلىمىزنىڭ ھەرقايسى جايلىرىدىن كەلگەن 150 تەك ئالىم، ئەدىب، تەتقىقاتچىلار يىغىلىپ، 11– ئەسىردە ئۆتكەن ئۇلۇغ مۇتەپەككۇر، تىلشۇناس ئالىم مەھمۇد كاشغەرىي تۇغۇلغانلىقىنىڭ 1000 يىللىقىنى خاتىرىلەش پائالىيىتى بولدى.
«مەھمۇد كاشغەرىي تۇغۇلغانلىقىنىڭ 1000 يىللىقىنى خاتىرىلەش مەملىكەتلىك ئىلمىي مۇھاكىمە يىغىنى» دېگەن تېمىدىكى ئىلمىي مۇھاكىمە يىغىنى 10– ئاينىڭ 4– كۈنىدىن 6– كۈنى كەچكىچە ئېلىپ بېرىلدى.
مەنمۇ «‹تۈركىي تىللار دىۋانى›دىكى چىن، ماچىن ۋە تاۋغاچ ناملىرى ھەققىدە مۇھاكىمە» ناملىق ماقالەم بىلەن تاللىنىپ يىغىنغا قاتناشتىم. مېنىڭ مەملىكەتلىك ئىلمىي مۇھاكىمە يىغىنىغا تۇنجى قېتىم قاتنىشىشىم بولغانلىقى ئۈچۈن، ماڭا ئاجايىپ ئىزگۈ ھېسلارنى ئاتا قىلدى.
يىغىنغا مۇھەممەد سالىھ داموللا ھاجىم، ئۇيغۇر سايرانى، مىرسۇلتان ئوسمانوۋ، ئىمىن تۇرسۇن، تۇرسۇنئاي ساقىم كەبى پېشقەدەم ئالىملار؛ ئابدۇرەئوپ پولات تەكلىماكانىي، ئابدۇبەسىر شۈكۈرى، غەيرەتجان ئوسمان كەبى ئۇنۋېرستېتلاردىكى دوكتور، پروفېسسورلار ۋە يەنە ئىلىمگە ئوتتەك ئىنتىلىۋاتقان ياشلار بار ئىدى.
يىغىنغا قاتناشقانلارنىڭ كۆپ سانلىقىنى ئۇيغۇرلار تەشكىل قىلغان، تاپشۇرۇلغان 270 پارچىگە يېقىن ماقالە ئىچىدىن تاللىۋېلىنغان 130 پارچىدەك ماقالىنىڭ ئاپتورلىرى ئىدى. پروفېسسور ئابدۇكېرىم رەھمان بوچى ئەپەندى بۇ ھەقتە توختىلىپ «ئىلگىرىكى يىللاردا ئىلمىي مۇھاكىمە يىغىنى دېسە ماقالە كەلمەيتتى، بۇ يىل ناھايىتى ياخشى، قاتناشتۇرۇلغان ماقالىلەر كۆپ، تاللاشقا توغرا كەلدى» دەيدۇ.
بۇ يىغىن قىزغىن مۇزاكىرىلەر، ئۆز ئارا تونۇشۇش پۇرسەتلىرىنى ئاتا قىلدى.
يىغىن داۋامىدا مەن ئۇزۇن يىلدىن بېرى تونۇشۇشنى ئىستەپ كەلگەن ئۇستاز تىلشۇناس مىرسۇلتان ئوسمانوۋ ئاكا بىلەن تونۇشۇش پۇرسىتىگە ئېرىشتىم، لېكىن يىغىن بولغانلىقى ۋە ئالىمنى ئىزدەيدىغانلار كۆپ بولغانلىقتىن بىرلا سوئالىمنى سوراشقا ئۈلگۈردۈم. ئالىمدىن سورايدىغانلىرىم كۆپ بولسىمۇ ئىمكان بولمىغان ئىدى. شۇ يىلى كۈزدە شىنجاڭ تېلېۋىزىيە ئىستانسىسى ئۇنىۋېرسال سەنئەت قانىلى «مەدەنىيەت بوستانى» پروگراممىسىنىڭ تالانتلىق رىياسەتچىسى ئابلەت ئابدۇرېھىمنىڭ دىيارىمىزغا كېلىپ، «لوپنۇرنىڭ ئۆتمۈشى ۋە بۈگۈنى» دېگەن تېمىدا فىلىم ئىشلىشى سەۋەبىدىن كورلىدا، ئالىم بىلەن 10– ئاينىڭ 22– كۈنىدىن 26– كۈنى كەچكىچە بەش كۈن بىرگە بولۇش پۇرسىتىگە ئېرىشتىم.
بۇ ئىنتايىن قىممەتلىك پۇرسەت بولدى. بۇ جەرياندا كەڭ كۇشادە سۆزلىشىش ئىمكانىيىتىگە ئېرىشتىم، گەرچە سورايدىغانلىرىم كۆپ بولسىمۇ، ئالىمنىڭ ئوبلاستلىق مەدەنىيەت ئىدارىسى يىغىن زالىدا 10– ئاينىڭ 27– كۈنى سۆزلەيدىغان لېكسىيىسىگە قارىماي قايتتىم، چۈنكى «ئۆزىنى سورىغان خاننىڭ ئالدىغا بارماپتۇ» دېگەن سۆز بار، بىر كارخانىدا ئىشلىگەن ئىكەنمەن ئەلۋەتتە ئالدى بىلەن كارخانىنىڭ ئادىمى بولۇشۇم كېرەكتە.

تۆۋەندە ئالىم بىلەن تونۇشۇپ، بىرگە بولغان مەزگىلدە سوراپ بىلگەن بەزى ئىشلارنى سوئال جاۋاب تەرىقىسىدە كىتابخانلارغا تەقدىم قىلدىم:

سۇئال: مىرسۇلتان ئاكا، قەشقەر ئۇيغۇر نەشرىياتى 1985– يىلى موللا مىر سالىھ كاشغەرىي ئاپتورلىقىدىكى «چىڭگىزنامە» ناملىق كىتابنى، مەرھۇم تارىخچى ھاجى نۇر ھاجىنىڭ تەييارلىشىدا نەشىر قىلغان ئىدى. لېكىن مەرھۇم تارىخچىنىڭ «ياركەند سەئىدىيە خانلىقىنىڭ قىسقىچە تارىخى» ناملىق كىتابىدا «قەشقەر تارىخى» دەپ ئېلىنغان ئىكەن، بۇ ئىككىسى بىر كىتابمۇ؟
جاۋاب: بۇ كىتابنىڭ نەشىر قىلىنىشى ۋە باشقا ئىشلىرى ھەققىدە تونۇشلۇقۇم بار، چۈنكى مەن بۇ كىتابنىڭ كوررېكتورلۇقىنى بىر قانچە قېتىم قىلغان ئىدىم . شۇ يىللاردا بېرەيلەننىڭ ، بۇ چىڭگىزخان ھەققىدىكى كىتاب ئىكەن دېيىشى بىلەن، «چىڭگىزنامە » دەپ ئاتىلىپ قالغان ۋە شۇ نامدا نەشىر قىلىنغان . ئاپتورى مەسىلىسىگە كەلسەك «بۇ كىتابەت رۇز سەھشەنبە كۈنى تەمام بولدى . راقىم موللا مىر سالىھ كاشغەرىي » دەپ يېزىلغان . مانا بۇنىڭدىن قارىغاندا، موللا مىر سالىھ كاشغەرىي بۇ كىتابنىڭ ئاپتورى بولماستىن كۆچۈرگۈچى كاتىبتۇر . كىتابنىڭ ئەسلىي ئاپتورى نامەلۇم.

سۇئال: مىرسۇلتان ئاكا، لوپلۇقلارنىڭ 1914– يىلىدىكى ئۈن لېنتىسى بار دەيدۇ، راستمۇ؟
جاۋاب: راست. 2000 – يىلى فرانسىيىلىك بىر ئايال تەتقىقاتچى كەلگەندە كۆرۈشكەن ئىدىم . مالوۋ 1914 – يىلى يېڭىسۇدا ھاشىم شاڭزوڭ ئېيتىپ بەرگەن بەزى ئاۋازلارنى ئۈن ئالغان ئىكەن . فرانسىيىلىك ئايال تەتقىقاتچىنىڭ ئېلىپ كەلگەن لېنتىسىدىكى ئاۋاز ناھايىتى تۆۋەن بولسىمۇ ئاۋازنى پەرق ئەتكىلى بولىدۇ . بۇلار : قوشاق «مۈز ئاسسىدا كۈن پاتىپ » ( بەزى كىشىلەر بۇ قوشاقنى”مۇز ئاستىدا كۈن پاتىپ“ دەپ ئېيتىۋاتىدۇ ، مۇزنىڭ ئاستىدا كۈن پاتقان نەدە بار ، توغرىسى ”مۈز ئاسىسىدا كۈن پاتىپ “ بولۇپ ”مۈڭۈز ( مۈڭگۈز ) ئاستى دېگەن جاي نامىدۇر ) “ بىلەن ئەزان ئاۋازى ئىكەن.

سۇئال: مىرسۇلتان ئاكا ، گېرمانىيىلىك گابائىن خانىم شىنجاڭغا كەلگەندە كۆرۈشكەنمىدىڭىز ؟
جاۋاب: گابائىن خانىم بىلەن كۆرۈشكەن ، ئۇ ئۆزىنى «مېنى مەرىيەم ئاپا دەڭلار» دېگەن. دېمىسىمۇ ئۇ بىر ئۆمۈر ئۇيغۇرلارنى تەتقىق قىلىپ ئۆتكەن . تىلشۇناس ئامىنە غاپپار خانىمنىڭ ئېيتىشىچە ، گابائىن خانىم تۇرپانغا كەلگۈچە يول بويىدا ئۇچرىغان گۈللەردىن گۈلدەستە تەييارلايمەن دەپ تۇرپانغا بېرىشقىمۇ كېچىككەن ئىكەن. ئۇ ئىدىقۇت قەدىمكى شەھىرىگە بارغاندا يەرنى سۆيۈپ ، توپىلىرىنى يۈزىگە سۈرتۈپ كەتكەن ئىكەن.

سۇئال: مىرسۇلتان ئاكا، سىز خوتەن ۋىلايىتى ۋە باشقا جايلاردا كۆپ تەكشۈرۈشتە بولدىڭىز ۋە 50 يىلدىن بۇيان تىل تەتقىق قىلىپ كەلدىڭىز، سىزچە «ئەينۇ تىلى»، «شەيخلەر تىلى»، «ئابداللار» دېگەننى قانداق چۈشىنىمىز، بەزىلەر ئۇلارنى ھەتتا مىلادىيەنىڭ بېشىدىكى ئارىئانلاردىن ساقلىنىپ قالغان تىل دەپ قارايدۇ، بۇ ھەقتىكى قاراشلىرىڭىزنى سۆزلەپ باقسىڭىز؟
جاۋاب: 1999– يىلى مەن، سابىت روزى، تاھىرجان مۇھەممەدلەر بىلەن ياپونىيەدە بىر ئىلمىي مۇھاكىمە يىغىنىغا قاتناشتىم، شۇ يىغىندا بۇ ئاتالمىش «ئەينۇ تىلى» ياكى «شەيخلەر تىلى» ھەققىدە مۇزاكىرىلەر بولدى. مەن بۇ تىلنى خوتەننىڭ تامئېغىل شەيخلەر كەنتىدە تەكشۈرگەن. گېرمانىيىلىكلەرمۇ بۇلارنى تەكشۈرگەن ۋە ئابداللارنى مىللەت دەرىجىسىگە كۆتۈرگەن. تىل بولۇش ئۈچۈن فونېتىكىلىق سىستېمىسى، گرامماتىكىسى، لېكسىكا سوستاۋى بولۇشى كېرەك. ئاتالمىش «ئابدال تىلى» بۇ شەرتلەرنى قانائەتلەندۈرەلمەيدۇ. مۇشۇ قېتىمقى ئىلمىي مۇھاكىمە يىغىنىدا ھاياشى تورو «شەيخلەر كەنتىدىكى ئادەملەرنىڭ لېكسىكىسى» دېگەن بىر بىشورىنى تارقاتتى. ھاياشى تورو «بىز بۇلارنى بىر تىل ياكى مىللەت دەپ قارىمايمىز» دەپ قارايدۇ. مېنىڭ يىغىندىكى سۆزلىرىمنى ئابدۇرەشىد ياقۇپ ياپونچىغا تەرجىمە قىلدى. مەن: «ئۇلارنى مىللەت دېگىلى بولمايدۇ، ئۇلار ئەزەلدىن ئۆزلىرىنى ئۇيغۇر دەپ ئاتاپ كەلگەن. ئۇلارنىڭ لېكسىكىسىدا 370 تەكلا سۆز بار، ئەنە شۇ لېكسىكىلارغا قاراپلا مىللەت ياكى تىل دېگىلى بولمايدۇ. بۇلار ئەسلىدە خوتەننىڭ تۆمۈر دەۋزا دېگەن يېرىدە ئولتۇراقلاشقان بولۇپ، ئازادلىقتىن كېيىن لوپ ناھىيىسىنىڭ تامئېغىل دېگەن يېرىگە كۆچكەن» دېگەن پىكرىمنى ئوتتۇرىغا قويدۇم . يىغىندا «ئابداللارنى داۋاملىق تەتقىق قىلىش كېرەك» دەپ خۇلاسە چىقاردى.

سۇئال: مىرسۇلتان ئاكا ، ئەبداللار ~ شەيخلەر تىلى توغرىسىدا كۆپرەك توختىلىپ بەرگەن بولسىڭىز ؟
جاۋاب: ئابداللار مەسىلىسى چەت ئەل ئالىملىرىدىن كەلگەن، بۇ ”تىل“نى 19- ، 20 – ئەسىرلەردىكى ف . گراند ، گ . راكۋېتتى ، پ . پېللىئوت قاتارلىق ئالىملار بايقىغان ۋە بىر قىسىم ماتېرىياللارنى ئېلان قىلغان، بۇلارغا ۋېنادا نەشىر قىلىنغان «شىنجاڭدىكى ئابداللار » دېگەن كىتابنى مىسال قىلىشقا بولىدۇ. چەتئەللىك بەزى تەتقىقاتچىلار ئەمەلىي ئەھۋال بىلەن ھېسابلاشماي ، ”ئابدال“~”ئەينۇ“ دېگەن نام بىلەن ئاتاپ ، ئۇلارنى ئۇيغۇرلار ئارىسىدىكى ئالاھىدە بىر جامائە ھېسابلاپ ، ئۇلار قوللىنىۋاتقان بىر قىسىم ئەرەبچە ، پارسچە سۆزلەرنى مىللىي تىل دەرىجىسىگە كۆتۈرۈپ قاراۋاتىدۇ. بىزنىڭ تەكشۈرۈشىمىزچە ، بۇ تىلنىڭ گرامماتىكىسى بىلەن فونىتىكىسى ئۇيغۇرچە . لېكسىكا قىسمىدا ئۇيغۇر تىلىغا ئوخشىشىپ كەتمەيدىغان 370 تەك سۆز بار ، بۇ سۆزلەر ئەمەلىيەتتە بىر جۈپ ئەر – خوتۇننىڭ سۆزلىشىشىگىمۇ يەتمەيدۇ . ئۆزىنىڭ گرامماتىكىسىمۇ يوق تىل بولمايدۇ ، مۇشۇلارغا ئاساسلانساق ھەرگىزمۇ تىل دېيىشكە بولمايدۇ. ئۇلار ئەسلىدە تۈركىي تىللىق خەلق بولۇپ ئافغانىستاننىڭ شىمالىي ، پاكىستاننىڭ شىمالىي ياكى كەشمىر تەرەپلەردە ياشاپ ، تۇرمۇش سەۋەبىدىن مۇشۇ يەرگە كۆچۈپ كەلگەن ، كەلگىنىگە 3 – 4 ئەۋلاد بولغان ، ئۇلار ئۆزلىرىنى تەكتىمىز مۇشۇ يەرلىك دەپ قارايدۇ . ئۇلار نېمىشقا 370 تەك سۆز بىلەن سۆزلىشىدۇ ؟ ئۇلارنىڭ ئولتۇراقلاشقان يەرلىرى شەھەرنىڭ سىرتى ، دەريا ئېقىنلارنىڭ ئاياق قىسمى بولغاچقا ، كىرىم ۋە تۇرمۇش سەۋىيىسى بەك تۆۋەن. لوپ ناھىيىسىنىڭ تامئېغىل ، خوتەننىڭ گىۋوز ، چېرىيەنىڭ چاقا ، كېرىيەنىڭ قاچۇن ، قەشقەر يېڭىشەھەر ناھىيىسىنىڭ شەيخلەر كەنتى ، قەشقەرنىڭ پايناپ قاتارلىق جايلاردا ئولتۇراقلاشقان . ئۇلارنى ياپونلار ئىككى قېتىم تەكشۈردى . بۇ ھەقتە ياپونىيەدە ئېچىلغان ئىلمىي مۇھاكىمە يىغىنىدا ” ئابداللارنى داۋاملىق تەتقىق قىلىش كېرەك “ دېگەن خۇلاسىنى چىقاردى . بەزىلەرنىڭ ئاتىشىدىكى ”ئابداللار “، ” شەيخلەر“، ”ئەينۇلار“ ئېتنىك جەھەتتىن ئۆزلىرىنى ھېچ ئىككىلەنمەستىن ” ئۇيغۇر “ دەپ ئاتايدۇ ، بىزمۇ ئىككىلەنمەي ئۇلارنىڭ ئاتىشىغا ھۆرمەت قىلىشىمىز كېرەك. ئۇلارنىڭ نارازىلىقىغا قارىماي باشقا ناملارنى تېڭىپ يۈرمەسلىگىمىز كېرەك.

سۇئال: مىرسۇلتان ئاكا، ئاڭلىسام سىزنى ئۇيغۇر تىلى دىئالېكتلىرىنى چەتئەل ئىلىم ساھەسىدىكىلەرگىمۇ تونۇشتۇردى دەيدىغۇ؟
جاۋاب: 1999– يىلى 12– ئاينىڭ 17– كۈنىدىن 27– كۈنىگىچە توكيو ئۇنۋېرستېتىدىكى توئورو ھاياشى ئەپەندىنىڭ تەكلىپى بىلەن ياپونىيىدە ئىلمىي مۇھاكىمە يىغىنىغا قاتناشتىم ۋە زىيارەتتە بولدۇم. 12 – ئاينىڭ 20 – كۈنى توكيو ئۇنۋېرستېتىنىڭ ئىلىم سارىيىدا «جۇڭخۇا خەلق جۇمھۇرىيىتى ش ئۇ ئا ر نىڭ غەربىي جەنۇبىدىكى ‹ئەينۇ› لېكسىكىسى »دېگەن تېمىدا ئىلمىي مۇھاكىمە يىغىنى ئۆتكۈزۈلدى. بىز – تاھىرجان مۇھەممەد، سابىت روزى ۋە مەن – ئۈچىمىز يىغىنغا قاتناشتۇق ، ماقالە ئوقۇدۇق. مەن «ئۇيغۇر تىلى دىئالېكتلىرى نۇقتىسىدىن ئەينۇ لېكسىكىسىغا نەزەر » دېگەن تېمىدا لېكسىيە ئوقۇدۇم، شۇ ۋاقىتتا كيوتو ئۇنۋېرستېتىدا تەكلىپلىك پروفېسسور سالاھىيىتىدە قەدىمكى ئۇيغۇر تىلى تەتقىقاتى بىلەن شۇغۇللىنىۋاتقان دوكتور ئابدۇرەشىد ياقۇپ ياپونچىغا تەرجىمە قىلدى. شۇ قېتىمدا ھاياشى تورونىڭ ھەمراھلىقىدا كىيوتو شەھىرىنى زىيارەت قىلدىم ۋە 12 – ئاينىڭ 25 – كۈنى كىيوتو ئۇنىۋېرستېتىدا «لوپنۇر دىئالېكتىنىڭ مۇھىم خۇسۇسىيەتلىرى» دېگەن تېمىدا لېكسىيە سۆزلىدىم . ياپونىيىلىك ئالىم ماساگىرو شوگايتو مېنىڭ لېكسىيەمنى ئاڭلىغاندىن كېيىن : ”بىز ئىلگىرى لوپنۇر دىئالېكتىنى رۇس ئالىمى مالوۋنىڭ تەتقىقات ۋە تەكشۈرۈشلىرى ئاساسىدا چۈشىنەتتۇق . مانا ئەمدى، سىزنىڭ لېكسىيىڭىز ئارقىلىق، بىزنىڭ لوپنۇر دىئالېكتى توغرىسىدىكى چۈشەنچىمىز يېڭىلاندى “ دەپ ئۆز قارىشىنى بايان قىلدى.
2000 – يىلى تۈركىيەدە بەش كۈن ئېچىلغان خەلقئارا تۈركىي تىللار قۇرۇلتىيىغا قاتناشتىم . بۇ قۇرۇلتايغا ھاشىم تۇردى ، گېڭ شىمىن ئۈچىمىز قاتناشتۇق . ئېزمىردا خوتەن دىئالېكتىنى تونۇشتۇردۇم. خوتەن دىئالېكتىنى تونۇشتۇرغاندا رۇسىيىلىك ئاتاقلىق تاتار تىلشۇناس ئەدھەم راھمانوۋىچ تېنىشىۋ ( ئۇ 1956 – يىلىدىكى تىل تەكشۈرۈشكە قاتناشقان ۋە بەزى تەتقىقات نەتىجىلىرىنى ئېلان قىلغان ) مۇ كېلىپ ئاڭلىدى . تۈركىيىگە ئوقۇشقا چىققان ئۇيغۇر ئوقۇغۇچىمنىڭ ھەمراھلىقىدا ئەنقەرەگە باردۇق. ئەنقەرە ئۇنىۋېرستېتىدا ساما باروتچى خانىم بىزگە زىياپەت بەردى . ئۇلارنىڭ تەلىپىگە بىنائەن لوپنۇر دىئالېكتىنى تونۇشتۇردۇم . مېنىڭ لېكسىيەمنى ئاڭلىغان قىرغىزىستانلىق بىر دوكتور ئاسپىرانت ( تېخى يېقىندىلا دېسسىرتاتسىيە ياقلىغان ئىكەن ) ئايال لوپنۇر دىئالېكتىنى قىرغىز تىلى دەپ پىكىر قىلدى . مەن قىرغىز تىلىدا بۇ دوكتور ئاسپىرانتقا ” ئىنسانىيەت زۆرۈرىيەت ئالىمىدىن ئەركىنلىك ئالىمىگە تەرەققىي قىلىدۇ ، پەنمۇ شۇنداق. ئەگەر لوپنۇر دىئالېكتىنى قىرغىز تىلى دېسىڭىز پاكىتىڭىزنى قويۇڭ ، پەندە پاكىت كېرەك ، قالغىنىنى پاكىت سۆزلىسۇن “ دېدىم . 1991 – يىلى قازاقىستانغا چىقتىم . ئالمائاتادا بولغان ئىلمىي سۆھبەتلەردە ، ئۇيەردىكى ئىلىم ئەھلىلىرى ”مالوۋنىڭ بەزى نەرسىلىرى تازا مۇۋاپىق ئەمەس دەيدۇ “ . مەن ئېيتتىم : ” مالوۋنىڭ قورغانلىرىنى ئالغىلى بولمامدىكەن ؟ “ دېسەم ، ئۇلار : ” سىلەر توپ ئاتمامسىلەر “ دەيدۇ. مەن ئېيتتىم : ” سىلەر نېمىشقا ئاتمايسىلەر ؟ ئەلۋەتتە، مالوۋنى ھۆرمەت قىلىمىز ، گۇننار ياررىڭنىمۇ شۇنداق . لېكىن خاتالىرىغا كۆز يۇمساق بولمايدۇ . مالوۋنىڭ قۇمۇل شېۋىسى ھەققىدىكى خاتىرىلىرىگە قارىساق ، ق ، ك ، غ تاۋۇشلىرىنى خاتىرىلەشتە خاتالىق بار . ئەيتاۋۇر تۇرغان ۋاقتى قىسقا بولغاچقىمۇ، بەزى تاۋۇشلارنى خاتىرىلەشتە خاتا قىلغان . گۇننار ياررىڭمۇ I تاۋۇشىنى ئۈچ خىل خاتىرىلىگەن، ئۇ بەزى تېكىستلەرنى كەشمىرگە چىققانلاردىن ئالغان . شۇنداقتىمۇ ئۇلار يول ئاچقۇچى ئالىملاردۇر ، ئۇلارنى ھۆرمەت قىلىمىز ، لېكىن خاتالىرىنى تۈزۈتىشىمىز كېرەك ، بىز تىل تەكشۈرۈش داۋامىدا چەت ياقا رايونلاردا ياشاۋاتقان ، جامائەت سورۇنلىرىغا كەلمىگەن كىشىلەرنى ئاۋاز بەرگۈچىلىككە تاللىغان ، بۇلار باشقىلار بىلەن بېرىش – كېلىش قىلمىغانلىقتىن تىلنىڭ ساپلىقىنى ساقلاپ قالغان. شۇڭا يول ئاچقۇچى ئالىملارنىڭ ئەمگەكلىرىنى ھۆرمەت قىلىشىمىز ۋە ئىشەنچلىك ماتېرىياللار ئارقىلىق خاتا كەتكەن تەرەپلىرىنى تۈزۈتىشىمىز كېرەك “، دېدىم.

سۇئال: مىرسۇلتان ئاكا، سىز، «تۈركىي تىللار تەتقىقاتى» ناملىق 2– توپلامىدىكى «ھازىرقى زامان جاۋاب: ئۇيغۇر تىلىنىڭ لوپنۇر دىئالېكتى» ناملىق ماقالىڭىزدا «لوپنۇر دىئالېكتىنىڭ ھەم قىرغىز تىلىنىڭ، ھەم قەدىمكى ئۇيغۇر تىلىنىڭ ئوخشاش بىر دەۋردىكى خۇسۇسىيەتلىرىنى ئۆزىدە ساقلىقىنىغا قاراپ، بۇ تىلنى تىل خۇسۇسىيىتى جەھەتتىن شەرقىي ھۇن تارمىقىغا، ۋاقىت ئېتىبارى جەھەتتىن ئوغۇز(ئۇز)، قەدىمكى قىرغىز، قەدىمكى ئۇيغۇر ئومۇمىيلىقى تېخى دېگەندەك بۆلۈنۈپ كەتمىگەن دەۋرگە ئائىت بولسا كېرەك دېگىلى بولىدۇ» دەپ يازغان ئىكەنسىز، لېكىن مەن «ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىنىڭ لوپنۇر دىئالېكتى» ناملىق كىتابىڭىزنىڭ خەنزۇچە نۇسخىسىنى كۆردۈم (سۆھبەت ئۆتكۈزگەن ۋاقىتلاردا ئۇيغۇرچىسى تېخى چىقمىغان ئىدى)، بۇ قارىشىڭىزدا ئۆزگىرىش بولغاندەك قىلىدىغۇ؟
- شۇ ۋاقىتتىكى قارىشىمغا كەلسەك، ئاساسلىقى مالوۋنىڭ تەسىرىگە ئۇچرىغان ئىدىم . لوپنۇر دىئالېكتىنى تەكشۈرگەندىكى ماتېرىياللىرىمنىڭ 4 تىن 3 قىسمى مەدەنىيەت زور ئىنقىلابىدا يوق بولدى . ساقلىنىپ قالغان ماتېرىياللىرىم ۋە باشقا ئۇچۇرلارنى ئەستايىدىل تەتقىق قىلىپ «لوپنۇر دىئالېكتىدا ( مىرسالى – چارا ، يېڭىسۇ – ئويمانكۆل – كۈزلەك ، مىرەنلەرنىڭ ھەممىسىدە) باشقا ئۇيغۇر تىلى دىئالېكتلىرىدا ئوخشاشلا y بىلەن قوللىنىلىدىغان يىرگەن ، يوسۇن دېگەن ئىككىلا سۆزنى jirgεn ، josun شەكلىدە j لاشتۇرۇپ ئېيتقاندىن باشقا y – j نۆۋەتلىشىدىغان سۆزلەرنى ئۇچراتمىدىم» ، شۇڭا ئەمەلىي تەكشۈرۈش ۋە تەتقىق قىلىشلار ئارقىلىق شۇ ماقالەمدە لوپنۇر دىئالېكتىنى «قەدىمكى قىرغىز ، قەدىمكى ئۇيغۇر ئومۇمىيلىقى تېخى دېگەندەك بۆلۈنۈپ كەتمىگەن دەۋرگە ئائىت بولسا كېرەك» دېگەن قارىشىمنىڭ تازا مۇۋاپىق بولمىغانلىقىنى ھېس قىلدىم ، شۇڭا «ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىنىڭ لوپنۇر دىئالېكتى » ناملىق كىتابىمنىڭ ئۇيغۇرچە ، خەنزۇچە نەشرلىرىدە بۇ قارىشمنى قايتا تىلغا ئالمىدىم . ئەمەلىيەتتە لوپنۇر دىئالېكتىنىڭ قىرغىز تىلى بىلەن ھېچقانداق مۇناسىتى يوق ، بەلكى ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىنىڭ بىر دىئالېكتىدۇر.

سۇئال: مىرسۇلتان ئاكا، لوپنۇر دىئالېكتىنىڭ ئەسلىي ماكانى قەيەر؟
جاۋاب: بۇ دىئالېكت شىمالدىن جەنۇبقا تارالغانمۇ ياكى جەنۇبتىن شىمالغا تارالغانمۇ؟
لوپنۇر دىئالېكتى جەنۇبتىن شىمالغا تارالغان ، ئۇنىڭ ئەسلىي ماكانى قاراقۇشۇن كۆلى بويىدۇر . جەنۇبتىكى جايلاردا ( مىرەن ، قاراقۇشۇن كۆلى بويلىرى) خوتەن دىئالېكتىنىڭ ي لىشىش تەسىرىنى ھېسابقا ئالمىغاندا ساپراق . شىمالدا ( تىكەنلىك ۋە ئۇنىڭ شىمالىي تەرەپلىرى)، تۇرپان - پىچاننىڭ تەسىرى كۆپرەك . لوپنۇر دىئالېكت رايونىنىڭ شىمالىي تەرەپلىرىدە w/g ئالمىشىش ھادىسىسى كۆرۈلىدۇ ، لېكىن جەنۇبتا بۇ ھادىسە يوق. جەنۇبتىن شىمالغا تارقىلىش مەسىلىسىنى ئالساق، بىرەر ۋاقىئە ، ھادىسە بولغاندا جۈملىدىن كېسەل تارقىغاندا دەريانىڭ يۇقىرى ئېقىنىغا قاراپ سۈرۈلگەن ، كېسەل كىشىلەرنىڭ يېنىدا ئوزۇق قالدۇرۇپ دەريانىڭ يۇقىرى ئېقىنىغا قاراپ قاچقان ، قېچىپ ھەتتا دۆڭقوتان ، قارچۇغالارغىچە كەتكەن . لوپنۇر دىئالېكتىنى ئەمەلىيەتتە قاراقۇشۇن دىئالېكتى دېيىشكە بولىدۇ . لوپنۇر دىئالېكتىنىڭ ئاساسى قاراقۇشۇنلۇقلارنىڭ تىلىدۇر . مىرەندە ”يانلار“ ،”جوداقتار“ ،”قالماقتار“ يوق . لوپنۇر دىئالېكتىدا سۆزلىشىدىغانلارنىڭ ئاساسىي قىسمى قاراقۇشۇنلاردۇر.

سۇئال: مىرسۇلتان ئاكا، سىز مەھمۇد كاشغەرىي ۋە «تۈركىي تىللار دىۋانى» ھەققىدە كۆپ ئىزدەندىڭىز. جاۋاب: بەزى ئۇچۇرلارغا قارىغاندا ئەھمەد زىيائىي «تۈركىي تىللار دىۋانى»نى تەرجىمە قىلغان ئىكەن، لېكىن بۇ تەرجىمە روياپقا چىقمىدى، نېمە ئۈچۈن؟
- «تۈركىي تىللار دىۋانى»نى ئەھمەد زىيائىي ئاكىسى مەھەممەد فەيزى بىلەن بىرگە تەرجىمە قىلىپ چىققان، لېكىن ئەرەب تىلىنىڭ پىركامىللىرىدىن بولغان مۇھەممەد فەيزى شۇ ۋاقىتلاردا نازارەت ئاستىدا بولغانلىقتىن، بۇ تەرجىمە ئۇكىسى ئەھمەد زىيائىنىڭ نامىدا تارالغان. مەن تەرجىمە ئورىگىنالىنى كۆرگەن، ئۇنىڭدا «قەشقەر ۋالىيسى سەيپۇللايوپنىڭ ئەمرى بىلەن تەرجىمە قىلدىم. ئەھمەد زىيائىي» دەپ يېزىلغان ئىكەن. ئەھمەد زىيائىيلار بۇ تەرجىمىنى دەپتەرگە ئىشلىگەن. دەپتەرنىڭ بىر تەرىپىدە ئەرەبچە ئەسلىي تېكىستنىڭ كۆچۈرمىسى، بىر تەرەپتە تەرجىمىسى بار ئىكەن. بۇ تەرجىمە تۆت كونىنى يۇقۇتۇش نامىدا، شىنجاڭ ئۇنۋېرستېتىدا بىر ئۇيغۇر تەرىپىدىن كۆيدۈرۈۋېتىلگەن. كۆيدۈرۈلگەن ۋاقتى 1966– يىلى 7-. 8– ئايلار.

سۇئال: مىرسۇلتان ئاكا، «تۈركىي تىللار دىۋانى»نى تەرجىمە قىلىشتا سىز مۇھەررىرلىكتىن باشقا قانداق ئىشلارنى قىلغان؟
جاۋاب: «تۈركىي تىللار دىۋانى»نى نەشىرگە تەييارلاشتا 1– تومنى ئاساسلىقى ئابلىمىت يۈسۈپى، 2– ۋە 3– توملارنى ئابدۇرەشىد سابىد قارىھاجىم ئەرەبچىدىن ئۇيغۇرچىغا تەرجىمە قىلغان. مەن ئىبراھىم مۇتئىي ۋە ئىمىن تۇرسۇنلار بىلەن پۈتۈن ئەسەرنىڭ مۇھەررىرلىگىنى قىلغان، مەن يەنە ئەسەرنىڭ گرامماتىكا قىسمىنىڭ تەرجىمىسىنى ئىشلىگەن. ئەرەبچە كۆرگۈچىلەر تەرجىمە قىلىپ بەرگەندىن كېيىن، تۈركچە ۋە ئۆزبېكچە نۇسخىلار بىلەن سېلىشتۇرۇپ ئاندىن ئىشلىگەن.

سۇئال: مىرسۇلتان ئاكا، سىز ش ئۇ ئا ر ئىجتىمائىي پەنلەر ئاكادىمىيىسىدە خىزمەتتە بولدىڭىز، «قۇتادغۇبىلىك»نىڭ 1984– يىلىدىكى نەشرىي نۇسخىسىدىن بۇرۇنقى تەرجىمىسىمۇ بولغانمۇ؟
جاۋاب: «قۇتادغۇبىلىك»نىڭ بىر تەرجىمىسى بولغان. بۇ تەرجىمە ئۈرۈمچىدە بىر تاتار داموللا تەرىپىدىن ئىشلەنگەن بولسا كېرەك، «قۇتادغۇبىلىك»نىڭ بۇ تەرجىمە نۇسخىسى يۇمىلاق دۈگۈلەك قەغەزگە يېزىلغان. «قۇتادغۇبىلىك»نىڭ بۇ تەرجىمىسى نەمانگان نۇسخىسى ئاساسىدا ئىشلەنگەن بولۇپ، قەغىزىنىڭ كەڭلىكى 20 سانتىمېتىر ئەتراپىدا ، ئەسلى تېكىست بېيىت بويىچە ئۈستىگە كۆچۈرۈلۈپ ئاستىغا تەرجىمە قىلىنغان ئىكەن. تەرجىمە شۇ دەۋر تىلىغا ئۆرۈلگەن بولۇپ تاتار زىيالىيسىنىڭ تەرجىمە قىلىنغانلىق ئېھتىمالى چوڭراق، بۇ تەرجىمىمۇ 1966 – يىلى 7-~ 8- ئايلاردا شىنجاڭ ئۇنۋېرستېتىدا «دىۋان لۇغاتىت تۈرك» بىلەن بىرگە، بىر كىشى تەرىپىدىن كۆيدۈرۈۋېتىلگەن.

سۇئال: مىرسۇلتان ئاكا، سىز 1960 – يىلى كورلا ۋە لوپنۇرلارغا كەلگەن ئىكەنسىز ، شۇ ۋاقىتتىكى لوپنۇر ۋە ئۇنىڭ كورلا بىلەن بولغان ئارىلىقتىكى يولنىڭ ئەھۋالى ھەققىدە سۆزلەپ بېرەمسىز؟
جاۋاب: ئۇ چاغلاردا كورلىدىن كۆنچىگە بارغۇچە يول بويىدا ئاق تېرەك بىلەن سۈگەتلا بار ئىدى ، شۇ يىللاردا يولنىڭ ئىككى قاسنىقىدا ناھايىتى چوڭ سۆگەتلەر بار ئىدى، كۆنچى بازار ئىچىدىكى بەزى قاراسۆگەتلەرگە 2 – 3 ئادەمنىڭ غولىچى يەتمەيتتى . ھازىرقى كىنوخانا ئورنىدا تۈرمە بولۇپ ئۇنىڭ چۆرىسىدىمۇ سۆگەت بىلەن سېرىق تېرەك ئىدى . كۆنچىنىڭ ئەسلىدىكى كوچىسى ھازىرقى بېكەتنىڭ يېنىدىكى تۆت كوچىدىن كۈنچىقىشقا قاراپ سوزۇلغان ئىدى. كۆپلىگەن ۋادەك ئۆي – چاپلىما ئۆي، ياغاچ بىلەن يۇلغۇنلارنى توقۇپ، لاي ۋە يۇلغۇننى چاپلاپ سالغان ئۆيلەر ئىدى (شۇ قېتىمقى سۆھبىتىمىزدە ساتتار مۇتەللىپ بار بولۇپ ، ئۇ ئەسلەپ: 1965 – يىلى كۆنچى بازىرىدىكى سۆگەتلەرنىڭ ھەممىسىنى قومۇرىۋەتكەن. 1966 -، 1967 – يىللىرى قايتىدىن كۆچەت قويۇلغان ، شۇ يىلى كۆنچى بازىرىنى چېقىپ قايتىدىن قۇرۇلغان دەيدۇ). 1960 – يىلى ماڭا تاۋۇش بەرگە ئاتاۋۇللا قاسىمنىڭ ئېيتىشىچە، كورلا بىلەن لوپنۇرنىڭ ئارىسىدىكى كۆچەتلەرنى ھادى ھاجى ئىسىملىك كىشى قويدۇرغان ئىكەن، بىر قىسىم سۆگەتلەر سۇ قويۇلماي قۇرۇپ كەتكەنلىكتىن ئامبال ھادى ھاجىنى جازالىغان .

قوشاقتا شۇنداق دېيىلىدۇ :

كۆنچۈنۈ توروقتارى ،
بىرى قالماي قۇرۇپتۇ .
ئامبالما خاپا بولۇپ ،
ئاداجىنى ئۇرۇپتۇ .
شاڭيەنى يايلاغىنى ،
كۆرلۆلۈككە بۇرۇپتۇ .

رىۋايەتلەرگە قارىغاندا، بۇ يەرلەردىكى توغراقلار قۇرۇپ كەتكەندىن كېيىن ھادى ھاجى ئىسىملىك شاڭيۇ سۆگەت ، ئاق تېرەك قاتارلىقلارنى قويدۇرغان ئىكەن. ئامبال ھادى ھاجىنى جازالاش ئۈچۈن يايلىقىنى كورلىلىقلارغا بۇيرۇپ بەرگەنلىكىنى بىلىشكە بولىدۇ.

سۇئال: مىرسۇلتان ئاكا، سىز بىر ئۆمۈر ئانا تىلىمىزنىڭ ئىشقىدا كۆيۈپ ئۆتۈپسىز، ئەمدى بىز ياشلاردىن كۈتىدىغان قانداق ئۈمىدىڭىز بار؟
جاۋاب: يازغۇچى يولداشلاردا ئانا تىل توغرىلىق مەسئۇلىيەت تۇيغۇسى بولسا ياخشى بولاتتى . ئۇيغۇر تىلىغا مەسئۇل بولغاندىلا ئۇيغۇر تىلىنى يۈكسەك دەرىجىگە كۆتۈرگىلى بولىدۇ . بولۇپمۇ ھازىرقى قوش تىل مائارىپى تەكىتلىنىۋاتقان بۈگۈنكى كۈندە ئانا تىل ئوقۇتۇشىنىمۇ كۈچەيتىش كېرەك . بىزنىڭ ياشلاردىن كۈتىدىغىنىمىز، ئۆز – ئۆزىنى تونۇشنى چوڭقۇرلاشتۇرۇشى كېرەك . ئۆزىنى تونۇش بىلىمدىن كېلىپ چىقىدۇ، بىلىمگە تايانمىغان تونۇش ھېسسىي تونۇش بولىدۇ . توغرا ، ھەر قانداق مىللەتتە يامان خۇي، ئىللەتلەر بولىدۇ . ئابدۇقادىر داموللا «نادانلىق جاھىللىقتىن كېلىپ چىقىدۇ » دەيدۇ. ياشلار مىللەتنى روناق تاپقۇزىمىز دەيدىكەن جىقراق ئوقۇسا ، ئۆگەنسە بولىدۇ . بىز ئوقۇغاندا كىتاب ماتېرىيال يوق ياكى بەك ئاز ئىدى ، ھازىر ماتېرىيال تولا، لېكىن ئۆگەنمەيدۇ.
ھەممە كىشى ئۆزىنىڭ غۇرۇرىنى تىكلىشى كېرەك . بىز مەيلى قەيەرلىك بولايلى، مەن قانداق قىلىشىم كېرەك، نېمە ئىش قىلىۋاتىمەن دەپ ئويلىشى كېرەك. نادانلارنىڭ قارىشى ناھايىتى ئاجىز بولىدۇ ، ئازراق مەنپەتنى كۆرسىلا ئۆزگىرىدۇ . بىزنىڭ مىللەت قارىشىمىز ئىنتايىن سۇس ، ياشلار ھەتتا كلاسسىك مۇزىكىلىرىمىزنى ئاڭلىمايدۇ، نىمىشقا ئىكەنلىكىنى سورىسىڭىز چۈشەنمىسەك، دەيدۇ. بىز تىل مەسىلىسىنى ئالساق، ئۇچرىغان ئاتالغۇلارنى قايسى قورال كىتابلارغا ئاساسلىنىپ توغرىلىشىمىز كېرەك؟ بىزدە ئۆلچەم قىلغۇدەك كىتابمۇ يوق. لۇغەتلەرنى تۈزۈۋاتىمىز، ئۇلارنى ئۆلچەملەشتۈرۈشكە تىرىشىۋاتىمىز، خاتا قوللانغانلارنى ھېچكىم ھېچنەرسە قىلالمايدۇ. تىلنىڭ ئۆزى بىر زېمىن. بىزدە، ھازىر تىلنى ئادەتكە تارتىدىغان خاھىش بار، چۈنكى ئۇلار خاھىشىنى ئۆزگەرتىشنى خالىمايدۇ، ئىملا قائىدىسىنى مورفولوگىيىلىك پرىنسىپقا تەس ئەكەلدۇق. يېزىقتا سۆزلەرنىڭ تۈپ يىلتىزى – غولىنى ساقلاپ قېلىش، جانلىق تىلغا ئەگىشىپ كەتمەسلىكتە چىڭ تۇرۇشىمىز كېرەك. ياشلار ئانا تىلنى قەدىرلىشى، پىششىق ئۈگۈنۈپ توغرا قوللىنىشى، ئۆز غورۇرىنى تىكلىشى كېرەك.

سۇئال: مىرسۇلتان ئاكا، ئۇيغۇر تىلىنى قوللىنىشتا ساقلىنىۋاتقان ئەڭ ئېغىر مەسىلە قايسى؟
جاۋاب: ھازىر ئىملا مەسىلىسى بىر قەدەر ئىزىغا چۈشۈپ قالدى ، بەزى ئورۇنلاردا دىققەت قىلماي ئۆتكۈزىۋەتمىسە . لېكسىكىلىق بۇزۇلۇش مەسىلە بولۇپ قېلىۋاتىدۇ ، مۇمكىن بولسا ئەرەب – پارس تىللىرىنى چىقىرىۋېتىپ، تىلىمىزنى ساپلاشتۇرۇشقا تېرىشىشىمىز لازىم . مەسىلەن : بەتقىلىق – قىلىقسىز ، بىسوراق – سوراقسىز، بىئەدەپ – ئەدەپسىز ... ئەمما بەزى سۆزلەرنى بۇنداقلا قوللانغىلى بولمايدۇ . م: ناتونۇش ( تونۇش ئەمەس ) ، نائەھلى ( ئەھلىسىز دېگىلى بولمايدۇ) ، بىكار ( كارسىز دېگىلى بولمايدۇ ) ... يازغۇچىلىرىمىز دىققەت قىلمايدىغان نۇقتىلار ، ئەسەر يازغاندا قولىغا قەلەمنى ئېلىپلا مەن ئۇيغۇرغۇ ، تىلنى پىششىق بىلىمەن دەپ يېزىۋېرىدۇ ، لېكىن ئۇيغۇر تىلىغا مەسئۇل بولۇپ يازاي دەيدىغان چۈشەنچە يوق . بىز تىلىمىزغا مەسئۇل بولىدىغان بولساق، تىلىمىز ناھايىتى مۇكەممەل تىلغا ئايلانغان بولاتتى. چۈنكى تىلىمىزدا قەدىمكى ئۇيغۇر تىلىدىن ناھايىتى ياخشى قائىدىلەر قالغان، يوقالمىغان. ئۇيغۇر تىلىنىڭ نۇرغۇن ئەۋزەللىكلىرى بولسىمۇ ، تىلىمىزنى ئەرەب – پارس سۆزلىرى بىلەن ئوراپ، ئۆزىمىزنى بىلىملىك قىلىپ كۆرسىتىشكە تىرىشىمىز. ئەرەب – پارس تىللىرىنىڭمۇ بەزى ئەۋزەللىكلىرى بار ، پايدىلانساق بولىدۇ ، لېكىن چوقۇم ئۆز تىلىمىزنىڭ ئەۋزەللىكىنى جارى قىلدۇرۇشىمىز كېرەك . ئۇيغۇر تىلى تەتقىقاتى تېخى يېتەرلىك ئەمەس ، مۇشۇ تەتقىقاتنىڭ يېتەرسىزلىكنى نەدە دېسىڭىز ، تەتقىقاتىڭىزدا يول ئوچۇق بولىشى كېرەك .
بۇ قېتىم تۈزۈلگەن «ئۇيغۇرچە – خەنزۇچە لۇغەت»تە 60 مىڭدەك سۆز ھەم سۆز بىرىكمىسى كىرگۈزۈلدى . بۇ لۇغەتتە ئۇيغۇر تىلىنىڭ بايلىقىنى نامايان قىلىش ئۈچۈن، 10 مىڭ ئەتراپىدا قەدىمكى ئۇيغۇر تىلى سۆزلۈكى ھەم دىئالېكت سۆزلەر كىرگۈزۈلدى ، زۆرۈر تېپىلغاندا بۇلاردىن پايدىلىنىپ ئەدەبىي تىلنى بېيىتىشقا بولىدۇ . بۇ لۇغەتتە يەنە «ھازىرقى زامان ئۇيغۇر ئەدەبىي تىلىنىڭ ئىزاھلىق لۇغىتى»دە سەل قاراپ كىرگۈزۈلگەن ، ئەمما ئىستېمالدىن قالغان بەرھەق ، ئەلھەق ، ئەلھاسىل ، ئەلھەزەر دېگەندەك سۆزلەر كىرگۈزۈلمىدى. تىل تەتقىقاتىدا ئۇيغۇر تىلىنى بىر پۈتۈن تىل نۇقتىسىدىن قاراش كېرەك. يازغۇچىلار ئۇيغۇر تىلىنىڭ قېلىپلىشىشىدا ، تەرەققىي قىلىشىدا ئۆز ھەسسىسىنى قوشۇشى كېرەك . بىزنىڭ تىل ھەققىدىكى چۈشەنچىلىرىمىز بەك يۈزە ، مەسئۇلىيەتسىزمىز، كۆپىنچە ئويلايدىغانلىرىم ئۇيغۇر تىلىنى خاتا يېزىپ، خاتا ئوقۇپ شەرمىسار بولمىساق دەيمەن.

سۇئال: مىرسۇلتان ئاكا، سىز بىر ئۆمۈر تىل تەتقىق قىلغىنىڭىزدىن پەخىرلىنەمسىز ؟ قانداق ئارزۇ – ئارمانىڭىز بار؟
جاۋاب: ئەلۋەتتە پەخىرلىنىمەن . ئانا تىل ئانا ۋەتەندۇر . 1984 – يىلىدىن باشلاپ ئۇيغۇر تىلىنىڭ ئىملا مەسىلىلىرى ئۈچۈن ئىشلىدىم . بۇنىڭدا مورفولوگىيىلىك ئۆلچەمنى 1 – ئورۇنغا قويۇپ چىڭ تۇردۇم ، ئۈچ دىئالېكتنى يىغىپ ، تىلىمىزغا قايسىسى پايدىلىق بولسا شۇنى قوللاندىم ، گەرچە بەزى سەۋەبلەر بىلەن ئىزچىللاشتۇرۇالمىغان بولساممۇ . بىز ھەرگىزمۇ فونېتىكىلىق ئۆزگىرىشكە ئەگىشىپ ماڭماسلىقىمىز كېرەك . شۇڭا مەن ئانا تىلىمىز ھەققىدە بىر ئۆمۈر ئىشلىگەن ئەمگەكلىرىمدىن پەخىرلىنىمەن.
بىز بىر ئەۋلاد كىشىلەر ئۇيغۇر تىلى تەتقىقاتى ساھەسىدە بىر ئۆمۈر ئىزدەندۇق ، ئەمدىلىكتە ياشىنىپ بىر يەرگە بېرىپ قالدۇق . كەينىمىزگە باقساق ھەم سۆيۈنىمىز ھەم ئەندىشە قىلىمىز. سۆيۈنىشىمىز، تەتقىقات ھاياتىمىزدا خەلقىمىزگە قالدۇرغان ئازغىنە ئەمگەك مېۋىمىزدىن بولسا ، ئەندىشىمىز كەينىمىزدىن ئىز بېسىپ كېلىۋاتقان ئىزباسارلارنىڭ كەملىگى ۋە ئۇلارنىڭ ئۈزۈلۈپ قېلىشىدىن بولىۋاتىدۇ . ئۇيغۇر تىلى تەتقىقاتى ساھەسىدە ئارقىمىزدىن ئىز بېسىپ كېلىۋاتقان ياشلار بەكلا ئاز ، بىز ئۇيغۇر تىلى تەتقىقاتى خىزمىتىدىن ئىبارەت بۇ «قان تومۇر»نىڭ بىزنىڭ نەپىسىمىز بىلەن تەڭ ئۈزۈلۈپ قېلىشىدىن ئەنسىرەيمىز. بىز ھازىرقى زامان ئۇيغۇر ئەدەبىي تىلىنى يېزىق ۋە تەلەپپۇزدا بىرلىككە كەلتۈرۈش ، قېلىپلاشتۇرۇش ۋە ئۇنى تەرەققىي قىلدۇرۇش ئىشلىرىنى بىزنىڭ زامانىمىزدا ئەمەلگە ئېشىشىنى ، ئەڭ كېچىككەندىمۇ سىلەرنىڭ سىلەرنىڭ زامانىڭلاردا بىر باشقا چىقىشىنى ئارزۇ قىلىمىز. بۇ ئارزۇيىمىز ئەلۋەتتە ئىز باسارلارنىڭ «كۈچ ئۇلاپ يۈگۈرۈشى» ئارقىلىق ئەمەلگە ئاشىدۇ. شۇڭا، بۇ، تىل تەتقىقاتى بىلەن شۇغۇللانغۇچى ، تىل ئۆگەنگۈچىلەرنىڭلا ئەمەس، ئۇيغۇر تىلىنى قوللانغۇچى بارلىق كىشىلەرنىڭ ئۇيغۇر تىلىنى تېخىمۇ ياخشى ئۆگۈنىشىنى، ئۇيغۇ رتىلىنىڭ تەرەققىايتىغا كۆڭۈل بۆلۈشىنى، ئۇيغۇر تىلى تەتقىقاتى خىزمىتىگە ئىشتىياق باغلىشىنى ۋە بىزنىڭ ئىشلىرىمىزغا ۋارىسلىق قىلىپ ، ھازىرقى زامان ئۇيغۇر ئەدەبىي تىلىنىڭ ... ئىپادىلەش كۈچىنى تېخخمۇ يۈكسەكلىككە كۆتۈرۈشىنى ئۈمىد قىلىمەن.

سۇئال: مىرسۇلتان ئاكا، مەھمۇد كاشغەرىنىڭ قەبرىسىنى بېكىتىشتە ئۇستازىڭىز ، ئاتاقلىق تىلشۇناس ئىبراھىم مۇتئىي بىلەن كۆپ رىيازەت چەككەنسىلەر ھە؟
جاۋاب: بىز ئەلۋەتتە جىق مۇشەققەت چەكتۇق، شۇ ۋاقىتتا ياتىدىغان يەر يوق ، قەشقەر دوختۇرخانىنىڭ بىر بالنىسنى ياتاق قىلىپ ئورۇنلاشتۇق، بۇ ۋاقىت 1982 – يىلىنىڭ ئاخىرقى كۈنلىرى ئىدى. مۇشۇ تېمىنى نۇقتا قىلىپ قەشقەردە بىر نەچچە رەت يىغىن ئېچىپ ، پېشقەدەملەرنىڭ ، ئۆلىما ۋە ئەدىب – شائىرلارنىڭ پىكرىنى ئالدۇق. ئوپالغا چىقىپ كۆپ رىۋايەتلەرنى ئاڭلىدۇق ۋە مۇلاھىزە قىلدۇق. گەرچە رىۋايەت ۋە ھېكايەتلەر ئارقىلىق ئوپالدىكى «ھەزرىتى موللام» قەبرىسىنىڭ مەھمۇد كاشغەرىينىڭ مەقبەرىسى ئىكەنلىكىنى جەزىملەشتۈرگەن بولساقمۇ، تېخىمۇ كۈچلۈك پاكىت - يازما ئىسپات يوق ئىدى. بىر كۈنى ئىمىر ھۈسەيىن قازى ئاخۇنۇمدا ئاتىسى قۇتلۇق ھاجى شەۋقىيدىن قالغان مۇناسىۋەتلىك قوليازما ئىسپات بارلىقىنى ئاڭلىدۇق . بۇ ئۆلىماغا ئابدۇرەشىد قارىمنى ئارىغا سالدۇق ۋە 1983 – يىلى 2– ئايدا بۇ قوليازما ئىسپاتقا ئېرىشتۇق ، شۇ ئاينىڭ 24 – كۈنى يىغىن ئېچىپ ئىمىر ھۈسەيىن قازىئاخۇنۇمغا تون ياپتۇق ھەمدە 300 يۈەن پۇل بىلەن مۇكاپاتلىدۇق ، شۇ قاتاردا يەنە يەتتە كىشىمۇ تونلۇق رەخت بىلەن مۇكاپاتلاندى.
ئىمىر ھۆسۈيۈن قازىئاخۇنۇمدىكى بۇ قوليازما ئالتە دەپتەر بىر قىلىپ تۈپلەنگەن «مەسنەۋىي شېرىپ» ناملىق ئەسەر بولۇپ، ئۇنىڭ ئىچىدىكى بىر ئاق بەتكە:
«ھىجرىيە 1252– (كالا) يىلى، ئۇلۇغ رەجەپ ئېيىنىڭ ئون تۆرتىنچى كۈنى شەرىئەت ئاساسىغا قۇرۇلغان قەشقەر قازى مەھكىمىسىنىڭ قازىسى – مەنكى موللا سادىق شاھ ئەلا ئاخۇن ئوغلى شۇ ھەقتە ھۆججەت قىلىپ مۆھۈرۈمنى باستىمكى... ئالتە دەپتەرنى بىر مۇقاۋىغا تۈپلەپ ، ئىجتىھات قەلىمى بىلەن ۋاراقلىرىغا زىننەت بېرىپ يېزىلغان، قىممەت باھالىق، ئالتۇنغا سېتىپ ئالغان مۈلۈكۈم بولغان ‹مەسنەۋىي شېرىپ› ناملىق كىتابىمنى قەشقەرنىڭ ئوپال رايونى تاغ باغرىدا، سۈزۈك بۇلاق ئۈستىدە دەپنە قىلىنغان ھەزرىتى مەۋلام، دىننىڭ قۇياشى، ھۈسەيىن (ئوغلى)، قەلەم ئىگىسى بولغان مەھمۇد كاشغەرىينىڭ مازارىغا مۇتلەق ۋەخپە ۋە ئەبەدىي سەدىقە ( قىلدىم ) ... موللا سادىق ئىبىن شاھ ئەلا ...»
دەپ يېزىلغان ۋە مۆھۈر بېسىلغان ئىكەن.
موللا سادىق ئەلەم ئاخۇنۇم ئۆز دەۋرىنىڭ داڭلىق ئۆلىماسى، تارىخچىسى، شائىر مۇھەممەد سادىق كاشغەرىي بولۇپ ئەينى ۋاقىتتا قەشقەرنىڭ قازىسى ئىدى. مۆھۈرىدە ھىجرىيە 1252 – يىلى دەپ يېزىلغان ، يۇقىرىقى ۋەقپىنامىمۇ شۇ يىلى يېزىلغان، مىلادىيە 1836 – يىللارغا توغرا كېلەتتى. مەھمۇد كاشغەرىي دۇنياغا داڭلىق ئالىم ، بۇ ئىشقا ھەرگىز يېنىكلىك قىلىشقا بولمايتتى . بۇ قوليازمىغا يېزىلغان ۋەقپىنامە ھەقىقەتەن 1836 – يىلى يېزىلغانمۇ ياكى ھازىرقى دەۋرنىڭ مەھسۇلىمۇ، بۇنى ئېنىقلىشىمىز كېرەك ئىدى . مەن شۇ قېتىم ئىمىر ھۆسۈيۈن قازىئاخۇنۇمنىڭ پوچۇركىسىنى ئېلىپ بېرىپ ئاپتونوم رايونلۇق ج . خ نازارىتىدە باھالاش قىلدۇردۇم، دەسلەپكى قەدەمدە ۋەقپىنامىنىڭ ھازىرقى دەۋرنىڭ مەھسۇلى ئەمەسلىكى ، پوچۇركىنىڭ ئىمىر ھۈسەيىن قازىئاخۇنۇمنىڭ ئەمەسلىكى ۋە قەلەمنىڭ پولات قەلەم بولماستىن ياغاچ قەلەمدە يېزىلغانلىقى ئىسپاتلاندى. شۇنداقتىمۇ بىز ئىشنى تېخىمۇ پۇختا قىلىش ئۈچۈن ج . خ مىنىستىرلىكىگە ئاپىرىپ باھالاتماقچى بولدۇق. مەخسۇس «مەسنەۋىي شېرىپ ئەنزىسى» دەيدىغان ئەنزە تۇرغۇزۇپ، بېيجىڭغا ئاپىرىپ، ج خ مىنىستىرلىكىدىكى مۇناسىۋەتلىك ئورۇنلارغا قەغەز، سىيا ۋە باشقىلارنى باھالىتىپ چىقتۇق . مۇناسىۋەتلىك ئورۇنلار ۋەقپىنامەنىڭ 100 نەچچە يىللار بۇرۇن ئىكەنلىكىنى ، ۋەقپەنامەنى يېزىشتا ئىشلىتىلگەن سىياھنىڭمۇ مۇشۇ دەۋرنىڭ سىياسىي ئەمەسلىكىنى تېخنىكىلىق باھالاپ ئىسپات چىقىرىپ بەردى، بىز شۇنىڭ بىلەن بۇ ۋەقپىنامىنىڭ جامائەتكە ئېلان قىلدۇق . مەھمۇد كاشغەرىينىڭ قەبرىسى كۆپ ئىزدىنىش، دەلىللەش ئارقىلىق بېكىتىلگەن.

سۇئال: مىرسۇلتان ئاكا، سىز ئۇيغۇر تىلىنى تەكشۈرۈش خىزمىتىگە 1955– يىلىدىن باشلاپ قاتناشقان ئىكەنسىز، ئۇ ۋاقىتلاردىكى شارائىت ھازىرقىدىن كۆپ مۇشەققەتلىك بولىشى مۇمكىن. سىز ئۆز بېشىڭىزدىن ئۆتكۈزگەن ئىشلارنى بولۇپمۇ لوپنۇر دىئالېكتىنى تەكشۈرۈش ئەھۋالىڭىزنى ئەسلەپ، بىزنى شۇ ۋاقىتتىكى تىل تەكشۈرۈش خىزمىتىدىن ۋاقىپلاندۇرغان بولسىڭىز؟
جاۋاب: مەن شىنجاڭ ئۇنۋېرستېتى رەھبەرلىكىگە دوكلات يازغان ئىدىم، تەستىقلاپ دەرسىمنى باشقىلارغا ئېلىپ بەردى ۋە تىل تەكشۈرۈشكە 600 يۈەن پۇل تەستىقلاپ بەردى. 1960– يىلى 5- ئايدىن 10- ئايغىچە 6 ئاي لوپ (نۇر) لۇقلار ئارىسىدا تىل تەكشۈردۈم . ئۇندىن ئۈچ يىل بۇرۇن خوتەندە تىل تەكشۈرگىنىم ئۈچۈن خېلى تەجرىبىلىك بولۇپ قالغان ئىدىم ، تەجرىبەمگە ئاساسەن 40 ياشتىن ئاشقانلارنى تىل تەكشۈرۈش ئوبيېكتى قىلدىم . كىچىكلەرنى ئاساسەن تىل ئالاھىدىلىكىنى تەكشۈرۈشتە ئاساس قىلدىم. بۇنداق بولىشى ئىمكانقەدەر بالدۇرقىلارنى تەكشۈرۈش ئىدى. ماڭا شۇ ۋاقىتتا خەلقنىڭ ئاقكۆڭۈللۈكى، ساددا، سەمىمىيلىكى ئالاھىدە تەسىر قىلدى . ئۇلار بىلگىنىنى مەندىن ئايىمىدى، مېنى لوپنۇرلۇقتەك بىلدى. بىر قېتىم گۆش – ياغ بولمىغاچقا قوسۇغۇم كۆپۈپ كەتكەن ئىدى. مەن ئاغرىپ ياتسام، خاماندا ئىشلەۋاتقان 60 ياشلاردىكى ئايال ئەھۋالىمنى كۆرۈپ «ماڭا ئوخشاش ئىنىلەرىڭ باردۇر» دېدى. ئۇ ئايال مەھەللىسىگە بېرىپ ( تىكەنلىك – ھازىرقى 34– پولك دائىرىسىدە ) ياغلىقىغا تۈگۈپ، چاي دورىسى ئېلىپ كەپتۇ . ئۇ ئۈچئاياقنى ئېسىپ سۇ قويۇپ قاينىتىپ ، چاي دورىسىنى سېلىپ ”غورتاپ ، غورتاپ “ ئىچ دېدى ، ئىچىۋىدىم بىر ئازدىن كېيىن ساقايدىم . بۇنداق ياردەملەر كۆپ بولغان. ئۇ ۋاقىتتا سەنتوڭ دەيدىغان گەپ بار ئىدى ، بۇ دېگەنلىك بىرگە ئىشلەش ، بىرگە تۇرۇش ، بىرگە يېيىش دېگەنلىك بولۇپ ، ئۆزۈمنىڭ يوتقان كۆرپەم بار ئىدى . ئۇلار بىلەن يېتىپ قوپۇپ ، بىرگە ئىشلەپ ، بىرگە ئوزۇقلىناتتۇق . ئەشۇ يەرلىكلەر بىلەن نورما ئوخشاش ، ئۇلار نېمە يېسە مەنمۇ شۇنى يەيمەن ، ھېچقانداق پەرق يوق ، مىرەنگە بارغاندا ھېچ ھالىم قالمىدى . تىكەنلىكتە ئىككى موماي بولىدىغان ، ئاق ئۇستا بىلەن قارا ئۇستانىڭ قىزلىرى ئىكەن . ئۇلارنىڭ ئۆيى كۈزلەكتە ئىكەن ، يېشى 90 دىن ئاشسىمۇ بىكار تۇرماستىن يۇڭ يىپ ئىگىرىپ، تاغار توقۇيدىكەن . 1960 – يىلى 7 – ئاينىڭ 17 – كۈنى نىياز ئاتا دېگەن قوشاقچى بىلەن تۇرۇش ئۈچۈن كۈزلەكتىن بىر كىچىك بالىغا يول باشلىتىپ ، ئەتتىگەندىن نامازشامغىچە ئېشەك بىلەن مېڭىپ ، نىياز قۇلى ئاتا ئەترەتكە بېلىق تۇتۇۋاتقان يەرگە باردۇق . ئۇ تور بىلەن بېلىق تۇتۇپ ئەترەتكە ئىبەرتىپ بېرىدىكەن . كۈزلەك بىلەن چارانىڭ ئېيتىشىشىنى نىياز قۇلى ئاتا ئېيتىپ بەرگەن . شۇ قېتىمدا 2000 كوپلېتتەك قوشاق ، 10 نەچچە چۆچەك خاتىرىلىگەن . ئابدۇرېھىم ئۆتكۈر كۈزلەكتە ئوقۇتقۇچى بولغاندا ئوقۇتقان 25 ياشلاردىكى بىر چوكان پۈتۈن بىر كۈن قوشاق ئېيتىپ بەرگەن ئىدى . شاگىرتىم نۇرئەھمەد قاسىم پوچتا ماشىنىسى شوپۇرىغا يالۋۇرۇپ ماقۇل قىلغانىكەن، چاقىلىققا ئاران بېرىۋالدۇق . چاقىلىقتىن تاشپاختا كانغا ماڭغان ماشىنا بىلەن مىرەنگە بېرىۋالدۇق . مىرەندە ئېتىپ كەلگەن قۇلاننىڭ سۈر گۆشىنى يەيدىكەن ، قىپ – قىزىل قۇلان گۆشى ئىچىمىزنى سۈرگەچكە، مىرئەھمەد بېرىپ سەيگۇا ئەكەلگەندىن كېيىن شۇنى يىدۇق . كاۋىنى راسا قاينىتىپ سۈيى قالمىغاندا يېسە ھالۋىدەك بولىدىكەن . كاۋىنى قاينىتىپ قويۇق بولغاندا موما ياكى ۋاۋاتۇ ( قوناق مومىسى )نى چىلاپ يەيمىز. سۇيۇق يۇغۇرۇپ جىمبىلدا پىشۇرغان ھور مومىنى بىر سىقسىلا ھېچنېمىسى قالمايدۇ . ئايلىق نورمىمىز 29 جىڭ ، كۈنلۈك نورما 420 گرام ئىدى . ئومۇمەن بىر كۈن تاۋۇش بەرگەنلەرگە ئاز بولغاندا 1 يۈەن 20 تىيىن ، كۆپ بولغاندا 1 يۈەن 50 تىيىن بېرەتتۇق . ئۇ ۋاقىتلاردا مەن شىنجاڭ ئۇنىۋېرستېتىدا لېكتور بولۇپ ئايلىق مائاشىم 110 يۈەن ئىدى. مەن 60 – يىلى مىرەندە 23 كۈن تۇرۇپ تىل تەكشۈردۈم ، شۇ ۋاقىتتا مىرەندە 180 دەك لوپلۇق بولۇپ ھەممىسى دېگۈدەك باينىيازنىڭ ئۇرۇق – تۇغقانلىرى ئىكەن، ئۇ ۋاقىتتا بىر ئەترەت خەنزۇلار تېرىقچىلىق قىلاتتىكەن . شۇ ۋاقىتتا باي نىيازنىڭ بىر قىزى چىگىلىك ئۆيدە كالا بېقىۋاتقان ئىكەن . باي نىياز 1960 – يىلى 124 ياشقا كىرگەن ئىكەن ، بۇ ۋاقىتلار ئاچارچىلىق يىلى بولغانلىقتىن، نەۋرە قىزىنىڭكىدە سۈت ئىچىپ ياشاۋاتقان ئىكەن . باي نىيازغا خەۋەر بەرگەندىن كېيىن، ئېشەككە مىنىپ مىرەنگە يېتىپ كەپتۇ . مېڭىشىمۇ جايىدا، ئۇ ئېيتىپ بەرگەن قوشاقلار شىنجاڭ ئۇنىۋېرستېتىدا يوقالدى . بۇ كىشىنىڭ يېشىنىڭ راست يالغانلىقىنى بىلەلمەي ، بەدۆلەت زامانىدا قانچە ياشتا ئىدىڭىز دېسەم،”نۆبۆر گاخلىرىم“ ئىدى دەيدۇ.
دېمەك ئۇنىڭ 1960 – يىلى 120 ياشتىن ئاشقانلىقى راست چىقتى. ”ئولغۇن تىشلىرىممۇ قامىدى“ – دېدى . 100 ياشقا كىرگەندە چىققان چىشلىرىمۇ چۈشۈپ كەتكەن ئىكەن . شۇ ۋاقىتتىكى بەستى 32 ياشلىق مېنىڭدىن بەستلىك تۇراتتى . ئۇكىشى تاكى يېقىنغىچە قاپقان قۇرۇپ ئوۋ ئوۋلاپ يۈرۈيدىكەنتۇق . ئاتلىق بېرىپ قاپقاننى يوقلاپ ، كېيىك بىر نەرسىلەر چۈشسە، ئاتقا سۆرىتىپ ئېلىپ كېلەتتىكەنتۇق . ” ئانجىلىس تۆيۆ“ (ستەيىن) ،”پىيۋالىس تۆيۆ“ (پېرژىۋالىسكىي)، ”ئايدىن تۆيۆ“ ( سېۋىن ھېدىن)لەرگە ئىشلەپ بىر نەرسىلەرنى قازغانلىقىنى ، بىر نەرسە سۇنۇپ كەتسە، سۇندىرىۋەتتىڭ دەپ كايىغانلىقىنى سۆزلەپ بەرگەن. چاينۇت توغرىسىدا سورىسام ”پېيۋالىس تۆيۆ“نىڭ ”چاينۇت“ دېگەن ئادىمى ساتما ياسىغان يەر بولغاچقا شۇنداق ئاتالغان دېدى. باي نىيازنىڭ چىشى بولمىغاچقا ئاۋاز بېرەلمىدى ، ئۇ بۇ يەرنىڭ ھەممە يېرىنى بىلمەن .” قويساغىمنى تۇيغۇزۇپ قويسا ئۈچ كۈندە دۇخانغا ئالىپ چىقامەن“ دېگەن. مىرەندە ئابدۇرېھىم بايدىن كۆپىنچە لېكسىكا ھەققىدە سورىدىم. ئۇ «مۈز ئاسسى»دا دېگەن قوشاقنى ئېيتىپ بەردى. ئابدۇرېھىم بايغا پۇل بەردىم ۋە دورا ئېلىپ بەردىم.

سۇئال: مىرسۇلتان ئاكا، سىز «ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلى دىئالېكتلىرى»، «ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىنىڭ لوپنۇر دىئالېكتى»، «ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىنىڭ خوتەن دىئالېكتى» ناملىق كىتابلىرىڭىزدا، ئاساسەن 1955– يىلىدىن 1961– يىلىغىچە بولغان ۋاقىتلاردىكى تەكشۈرۈش ماتېرىياللىرىڭىزنى ئاساس قىلىپ يېزىپسىز ، بۇ ماتېرىياللىرىڭىز قانداق ساقلىنىپ قالغان؟
جاۋاب: خوتەن رايونى بىلەن لوپنۇر رايونىنىڭ تىل تەكشۈرۈشتىن قالغان پارچە بىر قىسىم ماتېرىياللارنى خوتۇنۇم دىلەيسا ( شىنجاڭ ئۇنۋېرستېتى فېزىكا فاكۇلتېتىنىڭ ئوقۇتقۇچىسى ) نىڭ ئاكىسى قوي ئېغىلدىكى ئوقۇرنىڭ ئاستىغا سۇۋاپ ساقلاپ قالغان ئىكەن. ئۆيدە قالغان بىر قىسىم ماتېرىياللارنى قەينى ئانام ”بالىلارغا بالا ئېلىپ كەلگەن“ دەپ قاراپ تۇتۇرۇق قىلغان ئىكەن . ئومۇمەن قولۇمدا ساقلىنىپ قالغىنى دەسلەپكى خاتىرىلەر ئىدى. لوپنۇر دىئالېكتى ۋە خوتەن دىئالېكتىغا ئائىت بىر ساندۇقتىن ماتېرىيال مەدەنىيەت ئىنقىلابىدا يوقالدى . لوپنۇردىن خاتىرىلىگەن ماتېرىيالنى ( سۆزلەر ، قوشاقلار ، چۆچەكلەر ، ماقال – تەمسىل دەپ تۆت قېلىن خاتىرىگە ئايرىلغان ) شىنجاڭ ئۇنۋېرستېتىغا تاپشۇرۇپ بەرگەن ئىدىم . خوتەن دىئالېكتى ھەققىدىكى ماتېرىيالمۇ بىر ساندۇق ئىدى ، بۇلارنى 1956 – يىلى جۇڭگو ئىجتىمائىي پەنلەر ئاكادېمىيىسى مىللەتلەر تەتقىقات ئورنىغا تاپشۇرۇپ بەرگەن. بۇ ماتېرىياللارنىڭ ھەممىسى مەدەنىيەت زور ئىنقىلابىدا يوقالغان بولسا كېرەك ، تا ھازىرغىچە ھېچقانداق ئۇچۇر يوق .
مىرسۇلتان ئاكا، قىزىڭىز ئىزىڭىزنى بېسىپ تىلشۇناسلىقنى ئۈگۈنىۋېتىپتۇ دەيدۇ، راستمۇ؟
جاۋاب: قىزىم ئايسىما گېرمانىيەدە قەدىمكى ئۇيغۇر تىلى بويىچە ماگىستىر ئاسپىرانىتلىقنى تۈگەتكەن، مانا، ھازىر ھازىر دوكتورلۇقنىمۇ ئەلا نەتىجە بىلەن تاماملىدى. ئۇنىڭ تەتقىقات يۆنىلىشى قەدىمكى ئۇيغۇر تىلى ...

سۇئال: لوپلۇقلارنىڭ كىشى ئىسىملىرىدە قۇلۇ دېگەن ئىسىملار خېلى كۆپ يولۇقىدۇ، بۇ قانداق ئاتالغۇ؟
جاۋاب: قۇلۇ، بۇ سۆز ئۇيغۇر تىلىدىكى قۇل سۆزىدىن كەلگەن بولۇپ كىشى ئىسىملىرىدە كېلىدۇ.

مېنىڭ ئالىمدىن سورايدىغانلىرىم ناھايىتى – ناھايىتى كۆپ بولسىمۇ ، ئۇنىڭ سالامەتلىكىنى كۆزدە تۇتماي بولمىدى . ئۈنئالغۇغا ئالغان ئاۋازلار ياخشى ئېلىنمىغىنى ئۈچۈن نۇرغۇن سۆھبەتلەرنى كىتابخانلارغا تەقدىم قىلىش ئىمكانىيىتى بولمىدى . ئاخىرىدا ئۇيغۇر تىلىنىڭ ساپلىقى ، تەرەققىياتى ئۈچۈن بىر ئۆمۈر پەرۋانە بولۇپ ئىشلىگەن بۇ ئالىمغا سالامەتلىك تىلەپ سۆھبەتتە ئالغان ھاسىلاتلارنى مۇشۇ يەردە تاماملاشقا مەجبۇر بولدۇم ۋە تىلەك تىلىدىم:
توغراق يېشىدا ياشاڭ مىرسۇلتان ئاكا.

پايدىلانمىلار :
1. ئۆركەش جاپپار ، سادىق ئىمىر «مۇقەددەس بۇرۇچ ئالدىدا » «تىل ۋە تەرجىمە» 1993– يىللىق ئۇيغۇرچە 2– سان ۋە «شىنجاڭ گېزىتى» 1993– يىلى 3– ئاينىڭ 23– كۈنىدىكى سانى.
2. جاڭ خوڭ «ئانا تىلىنىڭ ھەر بىر ھەرپى ۋە تاۋۇشىنىڭ ساپلىقى ئۈچۈن بېغىشلانغان 40 يىل » «ئۈرۈمچى تارىخ ماتېرىياللىرى(11)» شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى 2001– يىلى ئۇيغۇرچە
3. تاھىرجان مۇھەممەد «تۆھپىكار ئوقۇتقۇچى، نەتىجىلىك تىلشۇناس – مىرسۇلتان ئوسمانوۋ» «تىل ۋە تەرجىمە» 2004– يىللىق 2-سان
*******************************

تولۇق ئوقۇش