2009年4月28日星期二

Qara xaniylar dewiridiki tarixshunasliq we «diwanu lughetit türk»ning alahidiliki



قاراخانىيلار دەۋرىدىكى تارىخشۇناسلىق ۋە «دىۋانۇ لۇغەتىت تۈرك»نىڭ ئالاھىدىلىكى


ئەخمەت مۇمىن تارىمى


قاراخانىيلار خانلىقى-ئۇيغۇرلار تارىخىدا ئەڭ گۈللەنگەن ۋە قۇدرەت تاپقان فېئودال خانلىق بولۇپ، بۇ خانلىق ھۆكۈم سۈرگەن 399 يىل جەريانىدا، خانلىق تەۋەسىدىكى ھەر قايسى رايونلاردا دېھقانچىلىق، چارۋىچىلىق ۋە قول ھۈنەرۋەنچىلىك بىلەن بىر قاتاردا ئىلىم-پەنمۇ يۈكسەك دەرىجىدە تەرەققى قىلغان. جۈمىلىدىن قەشقەر، بالاساغۇن ۋە سەمەرقەندلەردە ئىلىم-پەن تەرەققىياتىنى ئىلگىرى سۈرىدىغان ئالى بىلىم يۇرتلىرى-مەدرىسلەر قۇرۇلغان. بۇ مەدرىسلەر ئۆز دەۋرىنىڭ مەدەنىيەت ئوچىقى بولۇش سۈپىتى بىلەن دىن، پەلسەپە، تارىخ، ئەدەبىيات، ئاستىرونومىيە، ماتىماتىكا، تىبابەتچىلىك قاتارلىق تەبىئىي ۋە ئىجىتمائى پەن ساھەلىرىدە كۆپلىگەن ئۆلىمالارنى، ئەدىب-شائىرلارنى، تىلشۇناسلارنى، پەيلاسوپلارنى، تارىخشۇناسلارنى، تىۋىپلارنى يىتىشتۈرگەن. بۇ ئىلىم ئەھلىلىرى تۈرك(ئۇيغۇر)، ئەرەب ۋە پارس تىللىرىدا كۆپلىگەن قىممەتلىك ئەسەرلەرنى يېزىپ، كېيىنكىلەرگە جاھانشۇمۇل يازما مىراسلارنى قالدۇرغان.

بۇ دەۋردە تارىخشۇناسلىق ئۇيغۇرلاردا خېلى بۇرۇندىنلا شەكىللەنگەن يازما ئەدەبىيات بىلەن قېرىنداش بولغان ھالدا ئورخۇن خانلىقى دەۋرىدىكى توققۇز ئۇيغۇر (توققۇز ئوغۇز) ئەنئەنىسى بويىچە تېخىمۇ راۋاجلانغان.
جۈمىلىدىن ئورخۇن ئۇيغۇر خانلىقى دەۋرىدە تارىخشۇناسلىق شەكىل جەھەتتە ئاغزاكى تارىخشۇناسلىقتىن يازما تارىخشۇناسلىققا تەرەققى قىلغان (مەڭگۈ تاشلار بۇلارنىڭ دەلىلى).
مەزمۇن جەھەتتە تەبىئەت ئېتىقادچىلىقى سىڭگەن ئەپسانە-رىۋايەتلەرنى مەزمۇن قىلىشتىن تەڭرى ئېتىقادچىلىقى سىڭگەن راسىت ۋەقە-ھادىسىلەرنى مەزمۇن قىلىشقا ئۆتكەن بولسا، بۇ دەۋردە تارىخشۇناسلىق ئۇيغۇرلارنىڭ ئىسلام دىنى ۋە ئەرەب يېزىقىنى قۇبۇل قىلىشى بىلەن ئېتىقاد ۋە يېزىق جەھەتتە زور ئۆزگىرىش ھاسىل قىلىشى نەتىجىسىدە شەكىل جەھەتتە ئەرەب تارىخشۇناسلىقىنىڭ ئۇسلۇبى، مەزمۇن جەھەتتە ئىسلام ئىدىئولوگىيىسىنىڭ خاھىشىنى سىڭدۈرگەن.
لېكىن شۇنداقتىمۇ ئىلگىرىكى تارىخشۇناسلىق ئەنئەنىسى يەنىلا ئاساسى ئۇرۇندا تۇرغان.
جۈمىلىدىن بۇ دەۋردىكى تارىخشۇناسلىق ئەرەب تارىخشۇناسلىقىنى ئۆرنەك، ئىسلام ئىدىئولوگىيىسىنى يىتەكچى قىلىپ تېخىمۇ ئىلمىيلەشكەن، سېستىملاشقان، مۇكەممەللەشكەن،
مەسىلەن: مۇشۇ دەۋردە
ئۇيغۇر تارىخشۇناسى ئەبۇلفۇتۇھ ئابدۇغاپپار ئىبىنى ھۈسەيىن كاشغەرى «كەشغەر تارىخى» ناملىق چوڭ ئەسەرنى،
جامال قارشى «مۇلھىقاتۇس سۇراھ» ناملىق مەشھۇر لۇغەتنى،
مۇھەممەد ئىبنى ئەلكاتىب سەمەرقەندى «ئەغرازۇ سىياسى فى ئىلمى سىياسى» ناملىق ئەسەرنى،
مەجىددىن مۇھەممەت ئەلئەۋھى «جامئۇل ھېكايە» ناملىق ئەسەرنى،
يەنە ئۇبۇل فەيزى مۇھەممەد ئىبىنى ھۈسەيىن بەيھىقى 30 تومدىن ئارتۇقراق تارىخى ئەسەرنى يېزىپ،
ئەينى دەۋىردىكى ئوتتۇرا ئاسىيادىكى خانلىقلار، ئۇلۇس-مىللەتلەر، پادىشاھلار، مەشھۇر شەخسلەر، ئالىم-ئۆلىمالار ھەم ۋەقە-ھادىسىلەرنى تەزكىرە، تەرجىمىھال، ھېكايەت شەكىلىدە بايان قىلغان.

بۇ دەۋردىكى ئىلىم-پەن تەرەققىياتىدا ئالاھىدە تىلغا ئېلىشقا تىگىشلىك يەنە بىر ئۇلۇغ ئالىم ھەم ئىلمى ئابىدە-مەھمۇد كاشغەرى ۋە ئۇنىڭ «دىۋانۇ لۇغەتىت تۈرك» ناملىق ئەسىرى بولۇپ، ئاپتۇر بۇ ئەسىرىدە تىل، ئەدەبىيات، تارىخ، جۇغراپىيە، ماتېماتىكا، ئاستىرنومىيە، ھەربىيشۇناسلىق قاتارلىق ھەر قايسى ساھەلەردىن ئەينى دەۋردىكى ئوتتۇرا ئاسىيا رايونى ۋە خەلقىلىرىنىڭ ئەھۋالىنى ھەقىقى سۈرەتلەپ بەرگەن. بولۇپمۇ ئەسەردە زور سالماقنى ئىگىلىگەن تىل مەلۇماتلىرى بىلەن بىر قاتاردا تارىخى مەلۇماتلارمۇ مۇئەييەن دەرىجىدە ئەكس ئەتكەن ھەم ئۆز سالمىقى بىلەن مۇھىم ئۇرۇن تۇتقان.

(1) «دىۋانۇ لۇغەت تۈرك»تىكى تارىخى مەلۇماتلارنىڭ بايان قىلىنىش ئۇسلۇبى

مەھمۇد كاشغەرى «دىۋانۇ لۇغەتىت تۈرك» ناملىق ئەسىرىنى ئۆزى ئېيتقاندەك ئۆزىگە خاس بىر خىل ئىلمى ئۇسۇلدا تۈزۈپ، كېيىنكىلەرگە «ئەبەدىي يادىكار» قىلىپ قالدۇرغان.
ئۇ بۇ ھەقتە: «مەن ئىشنى يېنىكلىتىش ۋە كىتاپنى ئىخچام قىلىش ئۈچۈن، بۇ ئەسەرنى مەندىن بۇرۇن ھېچكىم ئىشلەتمىگەن ۋە ھېچكىمگە مەلۇم بولمىغان ئالاھىدە بىر تەرتىپتە تۈزۈپ چىقتىم. بۇ يازغان ئەسىرىم تەلەپكە ئۇيغۇن بولسۇن، پايدىلانغۇچىلارغا قوللانما بولغۇدەك بىر قىممەتكە ئىگە بولسۇن دېگەن نىيەت بىلەن بىر مۇنچە قائىدىلەرنى تۈزۈپ، يېڭى-يېڭى ئۆلچەملەرنى قويدۇم... جۈملدىن تۈرك خەلقلىرىنىڭ كۆرگەن بىلگەنلىرىنى ئىپادىلەيدىغان شئېر ۋە قوشاقلىرىدىن، قايغۇلۇق ۋە خۇشاللىق كۈنلىرىدە ئېيتقان چوڭقۇر مەنىلىك ماقال- تەمسىللىرىدىن مىساللار كەلتۈردۈم... شۇنىڭ بىلەن بىللە يەنە بىر مۇنچە ئىبارىلەرنى كىرگۈزدۈم. شۇنداق قىلىپ بۇ كىتاپ يېڭىلىقلار بېرىشتە قىيامىغا، قىممەت ۋە گۈزەللىكتە پايانىغا يەتتى»(1) دەپ ئېيتقان.
بۇنىڭدىن مەلۇمكى، ئاپتۇر بۇ ئەسىرىدە نۇقۇل تارىخشۇناسلىق نۇقتىسىدىن ئەمەس، بەلكى ئېھتىياج نۇقتىسىدىن چىقىپ قەلەمگە ئالغان تارىخى مەلۇماتلارنىمۇ ئالاھىدە بىر ئۇسلۇپتا بايان قىلىنغان.
يەنى تەزكىرە، تەرجىمىھال، ھېكايەت، شېئىر-قوشاق، ماقال-تەمسىل شەكىلىنى بىرلەشتۈرۈش ئۇسۇلىنى قوللانغان.
جۈملىدىن ئەسەردە تۈركىي خەلقلەرنىڭ تىل ئالاھىدىلىكلىرىنى بايان قىلىش جەريانىدا، تېكىستنىڭ مۇۋاپىق جايلىرىدا ئىسپات، پاكىت كەلتۈرۈش يۈزىسىدىن مەلۇم قەبىلە-ئۇلۇس، شەخس، ۋەقە-ھادىسە، ئىش-ھەركەتلەرگە باغلاپ مۇئەييەن تارىخى مەلۇماتلارنىڭ بەزىلىرىنى تەرجىمىھال شەكىلىدە، بەزىلىرىنى ھېكايەت شەكىلىدە، بەزىلىرىنى شېئىر-قوشاق شەكىلدە، بەزىلىرىنى ماقال-تەمسىل شەكىلىدە قەيىت قىلغان.
ئۇنىڭدىن باشقا شۇ زامانلاردا تارىخقا ئىسلام پەلسەپىسى بىلەن قاراش ھۆكۈمران ئورۇندا تۇرسىمۇ، ئاپتۇر تارىخى مەلۇماتلارنى بايان قىلىشتا دىنى رامكىغا چۈشۈپ قالماي، بەلكى بۇنىڭدىن چەتنىمىگەن ئاساستا تۈركى خەلقلەرگە دائىر بىر مۇنچە تارىخى ۋەقەلەرنى مۇمكىن قەدەر ئەينەن بايان قىلغان.
بۇنىڭ بىلەن تارىخى پاكىتلار چىن، ئىلمى، سېستىمىلىق يورۇتۇلغان.
بۇ شۇ دەۋردىكى، ھەتتا كېيىنكى دەۋرلەردىكى تارىخى ئەسەرلەردىمۇ كەم ئۇچرايدىغان بىر خىل ئالاھىدە ئۇسلۇپتۇر.

(2) «دىۋانۇ لۈغەتىت تۈرك»تىكى تارىخى مەلۇماتلارنىڭ مەنبەسى

مەھمۇد كاشغەرى «دىۋانۇ لۇغەتىت تۈرك»نى يېزىشتىن بۇرۇن تۈركىي، پارس، ئەرەب تىلىدا يېزىلغان ھەر خىل ئەسەرلەرنى كۆپ ئوقۇغان.
جۈملىدىن ئەرەب تارىخى، ئىسلام تارىخى، ئىسلام پەلسەپىسىنى ئىنىچكە ئۆگەنگەن، شۇنداقلا تۈركى خەلقلەر ياشىغان رايونلاردا ئون نەچچە يىل ئىلمىي ھەم ئەمەلىي تەكشۈرۈش قىلغانلىقتىن ئەسەردىكى مەزمۇنلارنى، جۈملىدىن تارىخى مەلۇماتلارنى بايان قىلىشتا ھەم ئەرەب-ئىسلام ماتېرىياللىرىنى، ھەم خەلق ئارىسىدىكى رىۋايەت-ھېكايەت، شېئىر-قوشاق، ماقال-تەمسىللەرنى، ھەم ئۆزى تەكشۈرۈپ توپلىغان ماتېرىياللارنى مەنبە قىلغان.
بولۇپمۇ ئۇ نۇرغۇن پاكىتلىق تارىخى مەلۇماتلارنى كىتاپلاردىنلا ئەمەس، بەلكى ئەمەلىي تەكشۈرۈشتىن ئالغان.
ئۇ بۇ ھەقتە: «مەن شۇ تۈركلەرنىڭ ئەڭ سۆزمەنلىرىدىن، ئەڭ زېرەكلىرىدىن، ئەڭ ئاساسلىق قەبىلىگە مەنسۇپلىرىدىن ۋە جەڭ ئىشلىرىدا ئۇستا نەيزىۋازلىرىدىن بولۇپ تۇرۇقلۇق، ئۇلارنىڭ شەھەر ۋە سەھرالىرىنى باشتىن ئاياق كېزىپ چىقتىم. تۈرك، تۈركمەن، ئوغۇز، چىگىل، ياغما، قىرغىزلارنىڭ سۆزلىرىنى ۋە قاپىيىلىرىنى ئېنىقلاپ چىقىپ، ئۇلاردىن پايدىلاندىم. شۇنىڭ بىلەن ئۇلارنىڭ ھەر بىرىنىڭ تلى دىلىمغا ناھايىتى ياخشى ئۇرۇنلاشتى. مەن ئۇلارنى پۇختا رەتلەپ، ئوبدان تەرتىپكە سېلىپ چىقتىم» دېگەن(2).
بۇنىڭدىن كۆرىۋېلىش مۇمكىنكى، ئەسەردىكى تارىخى مەلۇماتلارنىڭ مەنبەسى ئىنتايىن تولۇق ھەم ئىشەنچىلىك بولغان.

(3) «دىۋانۇ لۇغەتىت تۈرك» دىكى تارىخى مەلۇماتلارنىڭ چېتىلىش دائىرسى

مەھمۇد كاشغەرى «دىۋانۇ لۇغەتىت تۈرك»دە ئەكىس ئەتتۈرگەن تارىخى مەلۇماتلارنىڭ چېتىلىش دائىرسى ئىنتايىن كەڭ بولۇپ، ئۇلار ئاساسەن ئىلى ۋادىسىدىن تارتىپ تاكى ئامۇ دەرياسى، سىر دەرياسى ۋادىلىرىغىچە بولغان پۈتۈن ماۋەرا ئۇننەھر ۋە ھازىرقى شىنجاڭ دائىرسىدىكى ئوغۇز، تۈركمەن، ياغما، چىگىل، قارلۇق، قىپچاق، باسمىل، قىرغىز، چۇمۇل، تۈركەش، ياباقۇ قاتارلىق تۈركى قەبىلىلەر، شۇنداقلا تاڭغۇت، خەنزۇ، پارىس قاتارلىق خەلقلەرنىڭ ئەھۋالى، ئۇيغۇرلار بىلەن ماكىدۇنلار، قاراخانىيلار ئۇيغۇرلىرى بىلەن مۇسۇلمان بولمىغان ئۇيغۇرلار، باشقا تۈركى قەبىلىلەر، تاڭغۇتلار، غەزنەۋىلەر، سامانىلار ئوتتۇرسىدىكى ئۇرۇشلار، ئۇيغۇرلار ۋە باشقا ئەل پادىشاھلىرى، ھۆكۈمدارلىرى، مەشھۇر كىشىلىرىنىڭ تەرجىمىھالى، قاراخانىيلار خانلىقى ۋە باشقا ئەللەرنىڭ زىمىنى، جۈملىدىن مۇھىم شەھەرلىرى، يېزىلىرى، قاتناش تۈگۈنلىرى، تاغ-سۇلىرىنىڭ ئەھۋالى قاتارلىقلارنى ئۆز ئىچىگە ئالغان.
مەسىلەن، ئاپتۇر تۈركى خەلقلەر ۋە باشقا خەلقلەر ئۈستىدە توختىلىپ:
«تۈركلەر ئەسلى يىگىرمە قەبىلىدۇر... ھەر بىر تۈرك قەبىلىسىنىڭ بىر مۇنچە ئۇرۇقلىرى بولۇپ... مەن بۇلاردىن ئاساسى ۋە ئانا قەبىلىلەرنى يازدىم... مەيلى مۇسۇلمان بولسۇن ياكى بولمىسۇن، رۇم ئۆلكىسىنىڭ يېنىدىن كۈنچىقىشقا قاراپ كەتكەن تەرتىپ بويىچە شەرقىتىكى تۈرك قەبىلىلىرىنىڭ تۇرار جايلىرىنى كۆرسۈتۈپ ئۆتتۈم. رۇمغا ھەممىدىن يېقىن جايلاشقان قەبىلە پەچەنەك، ئاندىن قالسا قىپچاق، ئوغۇز، يەمەك، باشقىرىت، باسمىل، قاي، ياباقۇ، تاتار، قىرغىز قەبىلىلىرىدۇر. قرغىزلار چىنغا يېقىن جايلاشقان... ئاندىن چىگىل، توخىسى ياغما، ئوغراق، چارۇق، چومۇل، ئۇيغۇر، تاڭغۇت، خىتاي قەبىلىلىرىدۇر.
خىتاي- چىن دىمەكتۇر.
ئاندىن تاۋغاچ، بۇ- ماچىن دېمەكتۇر.
بۇ قەبىلىلەر جەنۇپ بىلەن شىمال ئوتتۇرسىدا ياشايدۇ...» دىگەن (3).
ئۇيغۇرلار بىلەن ماكېدۇنلار ئوتتۇرسىدىكى ئۇرۇشنى كۆرسىتىپ، «ئالتۇن قان» دىگەن نام، «ئۇيغۇر» دىگەن نام ۋە «تۇتماچ» دىگەن تائام نامىنىڭ ھېكايىتىنى تىلغا ئالغان.
قاراخانىيلار ئۇيغۇرلىرى بىلەن تاڭغۇتلار، باشقا تۈركى قەبىلىلەر، مۇسۇلمان بولمىغان ئۇيغۇرلار ئوتتۇرىسىدىكى توقۇنۇشنى كۆرسىتىپ:

«چىنغا يېقىن بولغان تاڭغۇت ئېلىنىڭ قۇشۇنى غەلبە قىلالمىسۇن دەپ قاتتىق سوغۇقتا ئۇلارغا ھۇجۇم قىلىندى. ئۇلارنىڭ خۇتۇن-قىزلىرى قاتتىق مەسخىرە قىلىندى. ئۇلار ئات ۋە ئەرلىرىنى بىزگە سوۋغا قىلدى. غەم قايغۇغا پېتىپ بېشىنى تۈۋەن سالدى»(4)،

«ياباقۇ جېڭىدە خاقانغا قارشى چىقماسلىققا، ئۇنىڭغا بويسۇنۇشقا قەسەم ئىچىلىپ، پۇتۇم تۈزۈلدى. خەلق خاقاندىن ياردەم سورىدى. باسمىل بىلەن چومۇللار بىزگە قارشى توپلىنىۋىدى، خاقان يېتىپ كەلدى. ئۇلارنىڭ قېنىنى تۆكۈپ ئۆزلىرىنى ئەسىر قىلدى»(5)،

«ئۇلارنىڭ (مۇسۇلمان بولمىغان ئۇيغۇرلارنىڭ) ئۈستىگە كەلكۈندەك باردۇق. شەھەرلەرگە باستۇرۇپ كىردۇق. بۇتخانلىرىنى بۇزدۇق. بۇتلىرىنىڭ ئۈستىگە چىچتۇق. مۇسۇلمانلارنىڭ ئادىتى شۇنداق، كاپىرلارنىڭ يۇرتىغا بېسىپ كىرگەندە، ھاقارەتلەش ئۈچۈن بۇتلىرى بېشىغا تەرەت قىلىدۇ»(6)
دىگەن مەزمۇندىكى شېئىرلارنى تىلغا ئالغان.

تۈركلەر زېمىنى ۋە شەھەرلىرى ئۈستىدە توختىلىپ،

«پۈتۈن ماۋرائۇ ننەھر، يەكەندىن شەرققىچە بولغان يەرلەرنى تۈرك شەھەرلىرى دېيىشىمىزنىڭ دەلىلى شۇكى، سەمەرقەند، ئۆزكەند، تۇنكەند دىگەن ... شەھەرلەرىنىڭ ھەممىسىنىڭ ئېتى تۈركچە «شەھەر» مەنىسىدىكى «كەند» سۆزى قۇشۇلۇپ ياسالغان. تۈركلەر بۇ شەھەرلەرنى بىنا قىلىپ ئۆزلىرى ئات قويغان... ھازىر پۈتۈن تۈرك ئېلىنىڭ چىگىرىسى ئابسىكۇن (كاسپى) دېڭىزى بىلەن ئايلىنىپ، روم ئېلىدىن ۋە ئۆز چەندىن چىنىغىچە سوزۇلدۇ. ئۇزۇنلىقى بەش مىڭ پەرسەخ، ئېنى ئۈچ مىڭ پەرسەخ...» (7)،

«ئۇيغۇر- بىر ئەلنىڭ ئىسمى. ئۇنىڭ بەش شەھرى بار. ئۇنىڭ خەلقى ئەڭ ئەشەددىي كاپىرلار، ئەڭ ئۇستا مەرگەنلەردۇر.بۇ شەھەرلەر سۇلىمى... قوچۇ، چانبالىق باشبالىق ياڭى بالىقتۇر» دىگەن.

بۇنىڭدىن قارىغاندا، مەزكۇر ئەسەردىكى تارىخى مەلۇماتلارنى ئەينى دەۋر ۋە كېيىنىكى دەۋردىكى نۇرغۇن ئەسەرلەردە ئەكىس ئەتكەن تارىخى مەلۇماتلارغا سېلىشتۇرغاندا ئاجايىپ كەڭ دائىرلىك ھەم مول مەزمۇنلۇق دېيىشكە بولىدۇ.

(4) «دىۋانۇ لۇغەتىت تۈرك» دىكى تارىخى مەلۇماتلارنىڭ تارىخى ماتىرىياللىق قىممىتى ۋە ئەھمىيىتى

«دىۋانۇ لۇغەتىت تۈرك»تە ئەكس ئەتكەن تارىخى مەلۇماتلارنىڭ تارىخى ماتېرىياللىق قىممىتى ئىنتايىن يۇقۇرى بولۇپ، ئاپتۇر ئەسەردە ئۆزى تەكشۈرگەن ۋە ئاڭلىغان ھەر قايسى خەلقلەر ۋە ئەللەرنىڭ ئەھۋاللىرىنى ئەينەن قەلەمگە ئېلىپ، بىرىنچى قول ماتېرىيال قالدۇرغان.
ئۇ ئەھۋاللار ئەرەب-پارىس سەيياھلىرىنىڭ خاتىرلىرىدە ۋە خەنزۇچە تارىخنامىلەردە قەيىت قىلىنغان بەزى مەزمۇنلارغا توغرا كېلىدۇ، بەلكى بۇلارنىڭ مۈجىمەل بولغان جايلىرىنى ئايدىڭلاشتۇرۇشقا ياردەم بېرىدۇ. شۇنداقلا ئۇلاردا بايان قىلىنمىغان نۇرغۇنلىغان مەزمۇنلارنى تۇلۇقلايدۇ.
بۇ جەھەتتىن ئالغاندا ئەسەردىكى تارىخى مەلۇماتلارنى ئەينى دەۋىردىكى ئوتتۇرا ئاسىيا رايۇنى، خەلقلىرى، جۈملىدىن قاراخانىيلار خانلىقى ۋە ئۇيغۇرلار تارىخىنى تەتقىق قىلشتىكى ئەڭ ئىشەنچىلىك، مۇھىم ماتېرىياللار دېيىشكە بولدۇ.
بۇ ھەقتە ئاپتۇر ئۆزىمۇ: «ئەبەدىي يادىكارلىق ۋە پۈتمەس-تۈگىمەس بىر بايلىق بولۇپ قالسۇن دەپ، ئۇلۇغ تەڭرىگە سېغىنىپ بۇ كىتاپنى تۈزۈپ چىقتىم...» دىگەن(8).
ئۇنىڭدىن باشقا، «دىۋان»دىكى تارىخى مەلۇماتلارنىڭ تارىخىي ماتېرىياللىق ئەھمىيىتىمۇ ناھايتى زور بولۇپ، نۇرغۇن ئەھۋاللارغا چېتىلدىغان بۇ مەلۇماتلار بۇرۇن ھەل بولۇنغان بەزى مەسىلىلەر ئۈستىدە قايتا گۇمان تۇغدۇرىدۇ. تالاش-تارتىشتا قېلۋاتقان بەزى مەسىلىلەرنى ھەل قىلىشقا ياردەم بېرىدۇ، كەلگۈسىدە كۆرۈلۈش ئېھتىمالى بولغان مەسىلىلەرنى ھەل قىلىشتا دەلىل-ئىسپات بولىدۇ.
مەسىلەن، ئاپتۇر ئەسىرىدە تۈركى خەلقلەر بىلەن قانداشلىقى يوق دەپ قارالغان تاڭغۇتلار توغىرىسىدا: «تاڭغۇت، تۈركلەردىن بىر قەبىلە بولۇپ، ئۇلار چىنغا يېقىن جايلاشقان. ئۇلار نەسلىمىز ئەرەب دىيىشىدۇ» (9) دەپ مەلۇمات بەرگەن بولۇپ، بۇنىڭدىن تاڭغۇتلارنىڭ كېلىپ چىقىشى ئۈستىدە چوڭقۇرلاپ ئىزدىنىشنىڭ زۆرۈرلىكى نامايان بولىدۇ.
يەنە چاڭلارنىڭ ئەۋلادى دەپ قارالغان تۈبۈتلەر توغرىسىدا: «تۈبۈت، تۈرك ئەللىرىدە ياشايدىغان بىر قۇۋىم... تۈبۈتلەر «سابىت» ئىسىملىك بىر ئادەمنىڭ ئەۋلادىدۇر. بۇ يەمەنلىك ئادەم بولۇپ، ئۇ يەردە (يەمەندە) بىر ئادەمنى ئۆلتۈرۈپ قويغانلىقتىن، جىنايىتىدىن قورقۇپ كېمە بىلەن چىنغا كەلگەن... كېيىن ئۇنىڭ ئۇرۇق-ئەدۋلادى كۆپىيىپ، تۈركلەر زىمىنىدىن مىڭ بەشيۈز پەرسەخ يەر ئالغان. بۇ يەرنىڭ شەرق تەرىپى چىنغا، غەرب تەرىپى كەشمىرگە، شىمال تەرىپى ئۇيغۇر يۇرتىغا، جەنۇپ تەرىپى ھىندى دېڭىزغا تۇتۇشىدۇ. ئۇلارنىڭ تىللىرىدا ئەرەبچىنىڭ تەسىرى بار، «ئانا»نى «ئاما»، «ئاتا»نى «ئابا» دەيدۇ (10) دەپ مەلۇمات بەرگەن بولۇپ، بۇنىڭدىنمۇ تىبەتلەر (زاڭزۇلار)نىڭ ئەجدادى ھەققىدە قايتا ئويلىنىش زۆرۈرىيىتى تۇغۇلىدۇ.
ئاپتۇر يەنە ئەسەردە «تاۋغاچ»، «چىن»ۋە «ماچىن» ئاتالمىلىرىغا ئېنىقلىما بېرىپ، «تاۋغاچ، تۈركلەرنىڭ بىر بۆلىكى، ئۇلار «تاۋغاچ» يۇرتىدا ياشىغىنى ئۈچۈن، شۇ سۆزدىن ئېلىنىپ «تات تاۋغاچ» دەپ ئاتىلىدۇ. «تات» ئۇيغۇر دىمەكتۇر. «تاۋغاچ» چىنلىق دىمەكتۇر»، «ھەر بىر بۈيۈك ۋە قەدىمى نەرسە «تاۋغاچ ئەزى» دەپ ئاتىلىدۇ. بۇ سۆز خانلارغىمۇ ئۈنۋان بولۇپ كېلىدۇ. «مەملىكىتى قەدىمى ۋە چوڭ خان» دېگەن مەنىدە «تاۋغاچ خان» دېيىلىدۇ»، «تاۋغاچ، «ماچىن» ئېلىنىڭ نامى. بۇ مەملىكەت چىندىن تۆت ئايلىق يول ئۇزاقلىقتا، چىن ئەسلىدە ئۈچكە بۆلۈندۇ. بىرىنچى، يۇقۇرى چىن، بۇ يەر شەرىقتە بولۇپ، «تاۋغاچ» دەپ ئاتىلىدۇ. ئىككىنىچى، ئوتتۇرا چىن بولۇپ، «خىتاي» دەپ ئاتىلىدۇ. ئۈچۈنچى، تۆۋەن چىن بولۇپ، «ماچىن» دەپ ئاتىلىدۇ. بۇ قەشقەردە، لېكىن ھازىر «تاۋغاچ» «ماچىن»، دەپ، «خىتاي» «چىن» تونۇلىۋاتىدۇ»(11) دېگەن بولۇپ، بۇنىڭدىمۇ ئۇزۇندىن بويان ھەل بولماي كېلۋاتقان ھەم خاتا چۈشىنىلىپ قېلۋاتقان «تاۋغاچ»، «چىن»، «ماچىن» ئاتالمىلىرىنىڭ تەبىرى مەسىلىسى ھەل بولىدۇ.

يۇقۇرقىلارنى يىغىنچاقلىغاندا، شۇنداق خۇلاسىگە كېلىشكە بولىدۇكى، قاراخانىيلار خانلىقى دەۋرىدە تارىخشۇناسلىق ئىلگىرىكى ئەنئەنىسى ۋە نەتىجىلىرى ئاساسىدا ئەرەب ئسلام مەدىنىيىتىنىڭ تەسىرىدە يېڭى بىر تەرەققىيات باسقۇچىغا كۆتۈرۈلگەن بولۇپ، «دىۋانۇ لۇغەتىت تۈرك»نىڭ تارىخشۇناسلىق ئالاھىدىلىكىدىن ئۇلۇغ ئالىم مەھمۇد كاشغەرىنى ئۆز نۆۋىتىدە بىر ئىلمى پوزىتسىيىلىك يىتۈك تارىخچى، ئېنسكىلوپىدىيىلىك ئەسەر «دىۋانۇ لۇغەتىت تۈرك»نى ئۇيغۇر ۋە باشقا تۈركى خەلىقلەرنىڭ ئۇزاق تارىخى ئۆتمۈشىنى تىل ۋاستىسى بىلەن بايان قىلىپ بەرگەن ئۆچمەس تارىخى ئەسەر دىيىشكە بولىدۇ.


پايدىلانغان ماتىرىياللار:
(1)،(2)،(3)،(4)،(5)،(6)،(7)،(8)،(9)،(10)،(11) «دىۋانۇ لۇغەت تۈرك»نىڭ1-،2-،3-قىسىملىرىنىڭ مۇناسىۋەتلىك بەتلىرى.

(بۇ ماقالە «تۇرپانشۇناسلىق تەتقىقاتى »ژ ۇرنىلىنىڭ 2007- يىللىق 1- سانىدا ئېلان قىلىنغان.)
ئاپتورنىڭ خىزمەت ئورنى: شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى ئۇيغۇر تەھرىر بۆلۈمى
*************************************

تولۇق ئوقۇش

«diwan lughetit türk»tiki sözlerning hemmisi türkchimu?



«دىۋان لۇغەتىت تۈرك»تىكى سۆزلەرنىڭ ھەممىسى تۈركچىمۇ؟


ئوسمان فىكرى سېرتقايا(ئىستانبۇل ئۇنۋېرسىتىتى)


«دىۋانۇ لۇغاتىت تۈرك» 1917-يىلىدىن 1919-يىلىغىچە تۈركىيىدە تۇنجى نۆۋەت بېسىلغاندىن بۈگۈنگە قەدەر بولغان 90 يىل ۋاقىت ئىچىدە «دىۋانۇ لۇغاتىت تۈرك»تە بار بولغان 6730 سۆز ھەققىدە تۈرك ئالىملىرى ئىچىدە «ئەگەر بىرەر سۆز «دىۋانۇ لۇغاتىت تۈرك»تە ئۇچرايدىكەن، ئۇ سۆز چوقۇم تۈركچىدۇر» دىگەن بىر سۆز مەۋجۇت بولۇپ كەلدى.
شۇڭا بۇ ھەقتە تەتقىقات ئېلىپ بېرىشنى ئويلىدىم.

پارسچە «شەھەر» سۆزى ئاسىيا تۈركچىسى ۋە قەدىمقى تۈركچىدە «ھ» تاۋۇشى بولمىغانلىقى ئۈچۈن شار شەكلىدە كىرگەن.
تۈركىيەدىكى شاركۆي، شارقىشلاق قاتارلىق ئىسىملاردا بۇ سۆز كۆرۈلىدۇ.
پارسچە «شەھەر» سۆزى تۈركىيە تۈركچىسىگە شەھەر سۈپىتى بىلەن كىرگەن ۋە تۈركچىلەشكەن،
ئەنقەرەنىڭ «باش شەھەر» دەپ ئاتىلىشى، ئاقشەھەر، بايشەھەر، كوناشەھەر، قىرشەھەر، نەۋشەھەر قاتارلىق ئۆزلەشكەن ئىسىملاردا شەھەر سۆزى ئۇچرايدۇ.

20-ئەسىرنىڭ 30-يىللىرىدىكى «تۈركچىلەشتۈرۈش ھەركىتى»دىن كېيىن «شەھەر» سۆزى «كەند-كەنت» سۆزى بىلەن تۈركچىلەشتۈرۈلدى،
مەسىلەن «باش شەھەر» سۆزى «باش كەنت»(پايتەخت مەنىسىدە. تەرجىماندىن) دەپ تەرجىمە قىلىنماقتىدۇر.
يېڭى ناملانغانلاردىن ئوردۇكەنت، بىلكەنت قاتارلىقلار كۆرۈلمەكتىدۇر.

قەدىمقى تۈركلەردە «شەھەر» سۆزى بالىق سۆزى بىلەن ئىپادىلەنگەن بولۇپ، خانبالىق، ئوردۇبالىق، بەشبالىق قاتارلىق ناملاردا كۆرۈلىدۇ.
بەشبالىق شەھىرىنىڭ سوغدىچە ئاتىلىشى «پەنجىكەنت» بولۇپ، ئۆزبېكىستاننىڭ پايتەختى، تەشكەنت ھېلىھەم شۇ نام بىلەن ئاتالماقتا.

يەنە بىر ئۆرنەك «بۇلبۇل» سۆزىدۇر.
20-ئەسىرنىڭ 70-يىللىرىدا تۈركىيە نېفىت ۋەقپىنىڭ باشلىقى بولغان مەرھۇم فەتھى گەمۇئى ئوغلى تۈركچىگە مۇناسىۋەتلىك بىر ئىش بىلەن ئۆيىگە چاقىرتتى، مەن ئۇنىڭ ئۆيىگە كىرگىنىمدە رەھمى ئورۇچ گۈۋەنچ نەي چېلىۋاتقان ئىكەن، بىرلىكتە ئاڭلىغاندىن كېيىن «بۇلبۇل كەبى چالدىغۇ ھە ئەپەندى» دەپ سورىغاندىن كېيىن، «بۇلبۇلنىڭ ئەسلى تۈركچىسى ساندۇۋاچتۇر، «دىۋانۇ لۇغاتىت تۈرك»تە قەشقەرلىق مەھمۇت شۇنداق دەپ يازغان» دەپ چۈشەندۈردى.

شۇ چاغلاردا ئوقۇغۇچىلىرىم بىلەن بىرلىكتە «قۇتادغۇ بىلىك» ھەققىدە ئىشلەۋاتقان ئىدىم،
تەتقىقات گۇرۇپپامدا روسىيەدە بېسىلغان «قەدىمقى تۈرك تىلى لۇغىتى» ۋە سېر گىرارد كىلاۋسوننىڭ «9-ئەسىردىن 13-ئەسىرگىچە بولغان ئوتتۇرا ئەسىر تۈرك تىلىنىڭ ئېتمولوگىيىسى» دىگەن ئەسىرى بار ئىدى.
«قۇتادغۇ بىلىك »تىكى بۇ ئىككى سۆزنى بىرمۇ بىر سېلىشتۇردۇم،
بۇ ئىككى لۇغەتتە «ساندۇۋاچ»نىڭ سوغدىچە سۆز ئىكەنلىكىنى يازغان ئىكەن.

تۈركچىدە قوللىنىۋاتقان «بۇلبۇل» سۆزى ھىندىچە سۆز بولۇپ، سانسىكىرىتچە شەكلى «بۇلبۇلا»دۇر.
بۇ سۆز سانسىكىرىتچىدىن پارسچىغا «بۇلبۇلا» ياكى «بۇلبۇل» شەكلىدە كىرگەن بولۇپ، پارسچىدىكى بۇلبۇل سۆزىنىڭ ئەسلى پارسچىسى «ھازار»دۇر.
بۇ «بۇلبۇل» سۆزى يەنە پارسچىدىن (ياكى سانسىكىرىتچىدىن) ئەرەبچىگە كىرگەن بولۇپ، ئەرەپ تىلى گىرامماتىكىسىدا «بېلابىل» (بۇلبۇللار) شەكلىدە كۆپلۈك شەكلى ئۇچرايدۇ.
ئەرەپچىدىكى «بۇلبۇل» مەنىسىدىكى سۆز بولسا «ئاندەلىب» دىگەن سۆزدۇر.

بۇندىن باشقا يەنە «دىۋانۇ لۇغاتىت تۈرك»تە موڭغۇلچە، خەنزۇچە، ھىندىچە (سانسىكىرىتچە) خوتەنچە، خوتەن ساكچىسىچە، كەنجەكچە، توخارچە، سوغدىچە، گېرىكچە، پارسچە ۋە تىبەتچە قاتارلىق تىللارغا تەۋە بولغان 258 سۆز بولۇپ بۇ «دىۋانۇ لۇغاتىت تۈرك»تىكى 6730 سۆزنىڭ %3.83 نى تەشكىل قىلىدۇ. دادىللىق بىلەن قىلىنغان پەرەزلەرگە ئاساسلانغاندا %4 كە يېقىنلىشىدىغان بۇ سۆزلەرنىڭ سىرتتىن كىرگەنلىكى شۈبھىسىزدۇر.

شۇڭا «دىۋانۇ لۇغاتىت تۈرك»نى «11-ئەسىرنىڭ كېيىنكى يېرىمىدىكى تۈرك دۇنياسىدا قوللىنىلغان تۈركچە ۋە تۈركچىگە باشقا تىللاردىن كىرگەن سۆزلەرنىڭ ئېنىسكىلوپىدىيىلىك لۇغىتى» دەپ ئاتاش بىرقەدەر مۇۋاپىق.
«دىۋانۇ لۇغاتىت تۈرك»تە سىرتتىن كىرگەن سۆزلۈكلەر ئىچىدە ئەڭ كۆپ ئۇچرايدىغىنى خەنزۇچە ئاتالغۇلار بولۇپ، «دىۋانۇ لۇغاتىت تۈرك»تە جەمئىي 71 خەنزۇچە سۆزلۈك ئۇچرايدۇ.
بۇنىڭدىن باشقىلىرى ئايرىم-ئايرىم ھالدا
موڭغۇلچە سۆزلۈك 57،
ھىندىچە (سانسىكىرىتچە) سۆزلۈك 9،
خوتەنچە ۋە خوتەن ساكچىسىچە سۆزلۈك 26،
كەنجەكچە ۋە قەشقەرچە (قەشقەرنىڭ يەرلىك شىۋىسىنى كۆرسەتسە كېرەك) سۆزلۈك 22+ 6،
توخارچە سۆزلۈك 6،
سوغدىچە سۆزلۈك 21،
گېرىكچە سۆزلۈك 5،
پارسچە سۆزلۈك 27+3،
تىبەتچە سۆزلۈكلەر 3،
ئەرەپچە سۆزلۈكلەر 2.

تەرجىماندىن ئىزاھات:
ئاپتور گەرچە يۇقۇرىدىكى سانلاردا مىسال ئېلىنغان سۆزلۈكلەرنى شۇ تىللارغا تەۋە دەپ قارىغان بولسىمۇ، لېكىن مىسال ئاخىرىدا ھەر بىر سۆزلۈك ھەققىدە تەتقىقاتچىلارنىڭ ئوخشاش بولمىغان قاراشلىرىنى ئوتتۇرىغا قويۇپ، يەنىلا مەلۇم دەرىجىدە ئېھتىياتچانلىق پوزىتسىيە بىلەن بۇ سۆزلەرنىڭ ئارىسىدىكى بەزى سۆزلەرنىڭ ئەسلى تۈركچىدىن شۇ تىللارغا كىرگەن بولۇش ئېھتىماللىقىنىمۇ ئوتتۇرىغا قويغان.
قىزىققۇچىلار ئەسلى ئەسەردىن ئوقۇغاي.

(بۇ ئەسەر ئاپتورنىڭ 2008- يىلى بېيجىڭدا ئۆتكۈزۈلگەن «مەھمۇد كاشىغەرى تۇغۇلغانلىقىنىڭ مىڭ يىللىقىنى خاتىرىلەش ئىلمىي مۇھاكىمە يىغىنى»غا تەييارلىغان ۋە شۇ يىغىندا ئوقۇغان ماقالىسىنىڭ قىسقارتىلمىسىدۇر)

قىسقارتىپ تەرجىمە قىلغۇچى
Yawuz
************************************
تولۇق ئوقۇش

«Diwan Lughatit türk»ning rusche neshri



«تۈركىي تىللار دىۋانى»نىڭ رۇسچە نەشرى


ئۇيغۇرلارنىڭ دۇنياغا مەشھۇر ئالىمى، تىلشۇناس مەھمۇت قەشقىرى يازغان «تۈركىي تىللار دىۋانى» رۇسچىگە تەرجىمە قىلىنىپ، باكۇدىكى مىڭ بىر كۈي نەشرىياتى تەرىپىدىن 4 توم قىلىپ نەشر قىلىندى.

2008-يىلىنىڭ مەھمۇد كاشغەرىي يىلى دەپ ئېلان قىلىنىشى بىلەن دۇنيانىڭ ھەرقايسى جايلىرىدا مەھمۇد كاشغەرىي ۋە ئۇنىڭ ئۇلۇغ ئەسىرى ھەققىدە نۇرغۇنلىغان كىتاب-ماقالىلەر نەشر قىلىندى ۋە جاي-جايلاردا ئىلمىي مۇھاكىمە يىغىنلىرى ئۆتكۈزۈلۈپ «تۈركىي تىللار دىۋانى» ناملىق بۇ زور ئەسەرگە يۈكسەك باھا بېرىلگەن ئىدى.
مەھمۇد كاشغەرىي يىلىغا يەنە بىر سوۋغا سۈپىتىدە بۇ قامۇسنىڭ رۇسچىسىمۇ نەشر قىلىنىپ ئوقۇرمەنلىرى بىلەن يۈز كۆرۈشتى.

«تۈركىي تىللار دىۋانى»نى باكۇ دۆلەت ئۇنىۋېرسىتېتى تۈركولوگىيە پەنلىرى فاكۇلتېتى ئوقۇتقۇچىسى رامىز ئەسكەر ئەپەندى رۇسچىغا تەرجىمە قىلىپ چىققان بولۇپ، بۇ «تۈركىي تىللار دىۋانى»نىڭ رۇسچە تەرجىمەلىرىنىڭ ئىچىدە ئەڭ مۇكەممەل نۇسخىسى ئىكەن.
رامىز ئەسكەر ئەپەندى 2006-يىلى «تۈركىي تىللار دىۋانى»نى ئۆز خىراجىتى بىلەن ئەزەرىچىگىمۇ نەشر قىلىپ تارقاتقان ئىدى.
بۇ كىتابنى ئازەربايجانچە ۋە رۇسچىغا تەرجىمە قىلىش ئۈچۈن 20 يىل ۋاقىت كەتكەنلىكىنى ئىپادە قىلغان رامىز ئەپەندى بۇ ھەقتە توختىلىپ ئۆتتى.

ئازەربەيجان بىلىملەر ئاكادېمىيىسىنىڭ ھەممە بۆلۈملىرى ھەر يىلى «تۈركىي تىللار دىۋانى»نى تەرجىمە قىلىپ نەشر قىلىشنى ئۆزىنىڭ يىللىق پىلانىغا قويغان بولسىمۇ، لېكىن بۇ پەقەتلا ئەمەلىيلەشمىدى. ئاخىرى مەن بۇ كىتابنى 20 يىللىق ئەجىر ۋە كۆز نورۇمنى سەرپ قىلىش نەتىجىسىدە تەرجىمە قىلىپ چىقتىم.
2006-يىلى «تۈركىي تىللار دىۋانى»نىڭ ئازەرىچىسىنى تۆت توم قىلىپ نەشر قىلدۇردۇم.
كېيىن تۈركىيە جۇمھۇرىيىتى سابىق جۇمھۇر رەئىسى سۇلايمان دېمىرەلنىڭ تەلىپىگە بىنائەن رۇسچىغىمۇ تەرجىمە قىلىپ تېخى يېڭىلا نەشر قىلدۇردۇم.
ھازىر رۇسچە تەرجىمىسىنىڭ بىرىنچى، ئىككىنچى ۋە ئۈچىنچى توملىرى نەشردىن چىقتى. تۆتىنچى تومىمۇ مەتبۇئاتتا تىزىلىپ بولدى. بېسىلىش ئالدىدا تۇرماقتا.
ھازىرچە بۇ تۆت تولۇق قامۇسنى ئىقتىسادنىڭ چەكلىك بولۇشىدىن 250 تىراژ بىلەن بېسىپ چىقاردۇق. كېيىن ئىقتىساد يار بەرسە يەنە نەشر قىلىمىز.
بۇ كىتابلارنىڭ ھەممىسىنى رۇسىيىگە ۋە رۇسىيە فېدېراتسىيىسىدىكى تۈركىي قېرىنداش مىللەتلەرگە ئەۋەتىمىز.

سوۋېت ئىتتىپاقى مەزگىلىدە «تۈركىي تىللار دىۋانى»نى تەرجىمە قىلىپ نەشر قىلدۇرغانلىقى ئۈچۈن پانتۈركىزىمنى تەشۋىق قىلغان دەپ قارىلىنىپ ئۆلۈم جازاسىغا ھۆكۈم قىلىنغان بىلىم ئادەملىرىنىڭ بارلىقى كىشىنى ھەقىقەتەنمۇ ئويغا سالىدۇ.
«تۈركىي تىللار دىۋانى»نى سوۋېت ئىتتىپاقى مەزگىلىدىكى ئازەربايجاندا تۇنجى بولۇپ تەرجىمە قىلىپ نەشر قىلدۇرغان كىشى مىرزا مەھسۇم ئىبراھىموۋ بولۇپ، ئۇ 1925-يىلى دىۋاننى پارچىلارغا بۆلۈپ نەشر قىلدۇرغان ئىكەن، ئەمما كېيىن بۇ ئىش نامەلۇم سەۋەبلەر تۈپەيلىدىن توختاپ قالغان.
«تۈركىي تىللار دىۋانى»نى ئازەربايجاندا 1935-1937-يىللىرى ئارىسىدا رۇسچىغا تولۇق تەرجىمە قىلغان كىشى-دەسلەپ ئىستانبۇلدا بىلىم ئىگىلەپ، كېيىن ئازەربايجانغا قايتىپ كەلگەن ئۆزبېك ئالىم-ئالپ سايىت ئەپەندىدۇر.
ئۇ ئازەربايجاندا «تۈركىي تىللار دىۋانى»نى تەرجىمە قىلىش گۇرۇپپىسى قۇرغان. دىۋاننىڭ تەرجىمىسى تۈگىگەندە، يەنى 1937-يىلى، موسكۋاغا چاقىرتىلغان ۋە ئۇ يەردە ئۆلۈمگە ھۆكۈم قىلىنغان،
ھۆكۈم سەۋەبى: «پانتۈركىزىمنى تەرغىب قىلىش ۋە بۆلگۈنچىلىك قىلىش» دەپ ئېلان قىلىنغان.
ھازىر ئالپ سايىت ئەپەندىنىڭ بۇ قول يازمىسى ئازەربەيجان پەنلەر ئاكادېمىيىسىدە ساقلانماقتا ئىكەن.

«تۈركىي تىللار دىۋانى»نىڭ رۇسچىغا تەرجىمە قىلىنىشىنىڭ مانا مۇشۇنداق قانلىق تارىخقا ئىگە بولۇشى ئۇنىڭ رۇسچىغا تەرجىمە قىلىنىپ نەشر قىلىنىشىنىڭ ئەھمىيىتىنى تېخىمۇ زور قىلماقتا.

دىۋاننىڭ يېزىلىشى تارىختىمۇ بىر بۈيۈك دۇنياۋى ۋەقەدۇر.
بىلگىنىمىزدەك ۋىزانتىيە دەۋرىدە، قەدىمىي رومدا بەزى لۇغەتلەر ئوتتۇرىغا چىققان.
ئەمما بۇندىن مىڭ يىل بۇرۇن 9000 سۆزلۈككە ئىگە بولغان «تۈركىي تىللار دىۋانى»نىڭ بولۇشى دۇنيادا كۆرۈلمىگەن بىر ۋەقە بولۇپ، ئىنتايىن مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە.
بىز تۈركىي خەلقلەرنىڭ قەدىمىي تىلغا، مەدەنىيەتكە ۋە تارىخقا ئىگە ئىكەنلىكىنى دۇنياغا ئىسپاتلاۋاتىمىز.
بىز ئەرەبلەردىنمۇ بۇرۇن 9000 مىڭ سۆزلۈك بىر خەزىنىگە ئىگە بولغان خەلق.
«تۈركىي تىللار دىۋانى»نىڭ سوۋېتلار ئىتتىپاقىدا نەشر قىلىنىشى ئەزەلدىن توسالغۇغا ئۇچراپ كەلگەن.
رۇسلار ئەسلىدە ئەسەرنىڭ قانچىلىك قىممەتكە ئىگە ئىكەنلىكىنى ئېنىق بىلىدۇ.
ئەمما ئۇ يىللاردا، رۇسلار تۈركىي مىللەتلەردە پانتۈركىزىمنىڭ كۈچلىنىپ قالايمىقانچىلىق چىقىشىدىن ۋە سىياسىي تۈزۈمگە زىيان كېلىشىدىن قورققان.
شۇڭا بۇ كىتابنىڭ نەشر قىلىنىشىغا توسقۇنلۇق قىلغان.

ھازىر رۇسىيە فېدېراتسىيىسى ئىچىدە تاتار، ياقۇت، باشقۇرت، قۇمۇك قاتارلىق تۈركىي جۇمھۇرىيەت ۋە مىللەتلەر بار.
بۇلارنىڭ «تۈركىي تىللار دىۋانى»نى تەرجىمە قىلىدىغان ئادىمى ۋە ئىقتىسادىي كۈچى كەمچىل.
شۇڭا، «تۈركىي تىللار دىۋانى»دىن ئۇلارنىڭمۇ پايدىلىنىشى ئۈچۈن، تۈركىيە جۇمھۇرىيىتى سابىق رەئىس جۇمھۇرى سۇلايمان دەمىرەل بىلەن بىرلىكتە، ئاخىرى «تۈركىي تىللار دىۋانى»نى ئۇلارنىڭ ھەممىسى ئوقۇپ چۈشىنەلەيدىغان تىل-رۇس تىلىغا تەرجىمە قىلىپ رۇسىيە فېدېراتسىيىسىدە ۋە لاتۋىيىدە تارقىتىشنى پىلان قىلدۇق.

«ئۇلار بۇنى ئوقۇسۇن، بۇنىڭدىن پايدىلانسۇن، مىڭ يىل بۇرۇن ياۋروپادا تىل يوق ۋاقتىدا، رۇس تىلىمۇ يوق ۋاقتىدا، بىزنىڭ تىلىمىز بولغان ئىكەن، بىز مانا مۇشۇنداق بىر تىلنىڭ ۋارىسلىرىكەنمىز، دېگەننى چۈشىنىپ، بۇنىڭدىن بىر كۈچ-قۇۋۋەت ئالسۇن ۋە ئاسسىملاتسىيە بولمىسۇن» دەپ بۇ قامۇسنى رۇسچىغا تەرجىمە قىلىپ نەشر قىلدۇردۇق...
بارلىق قېرىنداشلىرىمىز ئۆزىنىڭ مانا مۇشۇنداق بىر تىلنىڭ ۋارىسچىسى بولغانلىقىنى ئۇنتۇپ قالماسلىقى، بۇنىڭدىن كۈچ قۇۋۋەت ئېلىشى ۋە بار كۈچى بىلەن ئۆزىنى قوغداپ قېلىشى كېرەك.

********************************8
تولۇق ئوقۇش

2009年4月5日星期日

«diwan»da muzika sen'iti we xelq oyunliri


«türkiy tillar diwani»da muzika sen'iti we xelq oyunliri


Abdurazzaq qadir


Uyghurlarning naxsha-ussul sen'iti we oyun medeniyiti nahayiti uzaq tarixqa ige. Tarixiy menbelerge qarighanda, türkiy xelqler owchiliq bilen shughullan'ghan eng qedimki dewrlerdila birer ishtin netije-muweppeqiyet qazan'ghanda, xeyrlik künlerde qéri-yash, er-ayallar bir yerge jem bolup, murasim ötküzüp tentene qilidighan adetning bolghanliqi melum. Uyghurlarning qedimki qehrimanliq dastanliridin biri bolghan «oghuzname» éposidiki oghuzxaqan el-jama'etni teklip qilip, katta toy murasimi ötküzgenlikini we murasimdiki bezi adetlerni qedimki türkiy xelqlerning bir qisim murasim-adetlirining ipadilinishi déyishkimu bolidu. Türkiy xelqler arisida bolidighan bundaq murasimlar xenzu tarixchiliri teripidinmu xatirilen'gen. Miladiye 5 __ 6-esirge a'it «wéy yilnamisi»ning «gawché» (égiz harwiliqlar yeni qangqillar) tezkiriside, égiz harwiliqlarning örp-aditi üstide toxtalghanda: «ularning qebililiri bir yerge yighilip murasim ötküzgende, yighilghuchilar nechche tümen bolatti, mal soyup, at beygisi qilatti, seyle qilatti, naxsha éytip ussul oynaytti» dep xatirilen'gen. Miladiye 5 __ 6-esirlerge te'elluq bolghan qizil ming'öy , qumtura ming'öylirige sizilghan bezi tam resimliridimu er-ayallarning birlikte saz chélip, neghme-nawa qilip, murasim ötküzüwatqan körünüshi eks ettürülgen. Mana bular bundaq neghme-nawa bilen ötküzülidighan murasimlarning uyghur we bashqa türkiy xelqlerning medeniy hayatida xéli keng da'iride omumlashqanliqini chüshendüridu.
Kishilerge melumki, uyghurlar ezeldin naxsha-ussul we muzikigha hérismen millet. Shungimu qedimdila «naxsha-ussulgha mahir», «sen'etxumar» dégen namlar bilen jahan'gha meshhur bolup kelgen. Adettimu uyghurlarning herqandaq bir pa'aliyiti naxsha-muzikisiz bolmaydu. U emdila méngishqa bashlighan balilardin tartip, qérilargha qeder chongqur singip ketken. Nazuk, nepis we köp xil ipadilesh küchige ige uyghur ussuligha mas halda tereqqiy qilghan muzika sen'iti bedi'iylikining yuqiriliqi, ahangining köp xilliqi, ritimining murekkepliki, weznining éniq, ölchemliklikidek alahidiliklirini qedimki dewrlerdila jahan'gha namayan qilghan. Uyghur muzikisining bu xil alahidilikini toluq ipadilesh éhtiyajigha asasen, uyghur chalghulirining türimu intayin köp bolghan. Uyghur chalghulirining miladiyidin nahayiti köp esir iligirila peyda bolghanliqi toghrisida yazma menbeler bar. «türkiy tillar diwani»din uyghur chalghulirining birqanche türini körüshke bolidu. Mesilen, «igeme __ bir türlük chalghu eswabi, qobuzgha oxshash chélinidu», «qobuz __ ud (barbit)qa oxshaydighan tariliq chalghu eswabi» (1-tom, 473-bet). «sibizghu __ sibizgha ney» (1-tom, 636-bet) we uningdin bashqa chang, burgha qatarliqlar.
Meshrep, bezme we türlük ziyapet olturushliri uyghurlarning qoyuq milliy medeniyet alahidilikige ige turmushining muhim namayendisi bolup, «türkiy tillar diwani»da qedimki uyghurlarning meshrep-bezmiliri mundaq izahlan'ghan: «sughdich __ qatar bezme, qish künliri dostlar ara nöwet bilen bolidighan meshrep», «shurchuk __ meshrep, kéchilik olturush», «ketsem __ kéchisi özi kélip qalidighanlargha bérilidighan ziyapet», «kudin __ baligha at qoyush ziyapiti», «buchi __ awazliq, mungluq bir xil ud» (3-tom, 302-bet). «yiraghu __ chalghuchi, sazende, naxshichi» (3-tom, 46-bet). Yuqiriqi melumatlar mexsus xaraktérdiki ziyapet-murasim aditining uyghurlar turmushida qedimdila omumiy xaraktér alghanliqini chüshendüridu. Uningdin bashqa, mehmud qeshqeri «türkiy tillar diwani»da neqil qilghan qoshaqlar ichidimu neghme-saz birleshken, meshrep sheklini eslitidighan qoshaqlarmu uchraydu. Mesilen:

Kökler qamugh türüldi,
Iwriq, idish tizildi,
Sensiz özüm özeldi,
Kelgil amul awnalim.

Menisi:
Hemme sazlar tüzüldi,
Iwriq, idish tizildi,
Sensiz könglüm buzuldi,
Kelgin asta oynayli.

Iwriq bashi qazlayu,
Saghraq tolu közleyu,
Saqnich qudi kizleyu,
Tün-kün bile sewnelim.

Menisi:
Iwriq boyni ghaz kebi,
Qedeh toluq köz kebi,
Hesretni tüwige yoshurup,
Tün-kün bilen söyüneyli.

Otuz ichip qiqiralim,
Yuqar qopup sekrelim,
Arslanlayu kökrelim,
Saqnich qachti sewnelim.

Menisi:
Üch ret ichip warqirayli,
Yuqiri qopup sekreyli,
Arslandek hörkireyli,
Qayghu qachti söyüneyli.

Neqil qilin'ghan bu qoshaqlarning mezmunidin er-ayal birlikte naxsha-saz bilen ussulgha chüshidighan, shad-xuram köngül achidighan bir xil murasim sheklining ene shu chaghlardila birqeder resmiy tüs alghanliqini chüshinish mumkin. Yuqiriqilar bizni hazirqi uyghur meshreplirining xéli qedimki zamanlardila bir xil en'eniwi adetke aylan'ghanliqini, shundaqla uyghur muzika sen'itining belgilik sewiyige yetkenlikini chüshinish imkaniyitige ige qilidu.
Uyghurlarning meniwi hayatida xelq oyunlirimu belgilik salmaqni igiligen bolup, bu heqte mehmud qeshqeri éniq melumat qaldurghan. «türkiy tillar diwani»diki melumatlargha asaslan'ghanda, uyghurlarning en'eniwi tenterbiye pa'aliyetliri xelq oyuni xaraktérini alghan bolup, eyni dewrlerde uyghurlarning irade chéniqturushi we maharet yétildürüshining asasi bolghan.
Uyghurlarning en'eniwi xelq oyunliri: at chapturup kétiwétip, oqyani arqigha qaritip étip nishan'gha tegküzüsh, at oyuni, chöwgen top oyuni, oghlaq tartishish, sarghaydi oyuni, darwazliq, séhrigerlik, mollaqchiliq, saqa oynash, tepküch oynash, leglek uchurush we shuningdek nurghun balilar oyunlirini öz ichige alidu.
Ulugh alim mehmud qeshqerining öz hayatini ilim ishlirigha béghishlap, jahan medeniyet xezinisige qoshulghan bu ilmiy eserni wujudqa keltürgenliki bizning menggü qedirlishimizge we hörmet qilishimizgha erziydu.
U türkiy xelqler yashighan keng zéminlarda 15 yildin artuq ilmiy tekshürüsh élip bérish arqiliq, bu zor ilmiy eserni, ulugh qamusni wujudqa chiqarghan.
«türkiy tillar diwani»ning tengdashsiz qimmiti uning sélishturma lughet bolupla qalmastin, belki yene türkiy xelqlerning maqal-temsilliri, örp-adetliri, jughrapiyilik ehwalliri, astronomiye, kaléndarchiliq qatarliq nurghun bilimler bilen baghlinishliq bolghan bir chong qamus bolghanliqida, shundaqla türkiy xelqlirining kélip chiqishi, étnik menbesi, ishlepchiqirish usulliri, hüner-sen'et medeniyiti we meniwi hayatidin bizge melumat béridighan qimmetlik eser bolghanliqida! shunga, biz aldi bilen ulugh alim mehmud qeshqerining ilimge özini béghishlash rohini, ilim öginish jeryanida japa-musheqqetlerdin qorqmaydighan izdinish rohini, shundaqla ejdadlarning medeniyet miraslirini ewladlargha ulap bérishtek aliyjanab rohini, ilim öginishtiki ajayip qeyserliki we shija'itini öginishimiz lazim.
Shuningdek, ilimning yüksek pellisige chiqish üchün harmay ilgirileshtek rohini özimizge qiblinema qilishimiz, ilim we ijadiyet yolida toxtimay ilgirilishimiz, uning ishlirigha ebedil'ebed warisliq qilishimiz lazim. Men bu shé'irim arqiliq alimgha bolghan chongqur séghinishim we hörmitimni bildürimen:
Ulugh alim mehmud bowamgha

Yirtildi ming qétim kaléndar pütün,
Ötkezdi bir-birlep jahan ming yilni.
Puridi meripet xezinisidin,
Iptixar ichide ming bahar gülni.

Bar shundaq riwayet loqman hekimni
Üch ming yil yashidi, dégen hékaye.
Ming yillap yashidi shundaq bir insan,
Ewladlar qelbide yoruq, nurane.

U qaysi ewliya, qandaq bir insan?
Dep sorap qalsingiz te'ejjüp bilen.
Deymiz biz: u alim mehmud qeshqeri,
Pezilet igisi aliy möhterem!

«ming yil» dep sanimaq éghizda asan,
Aylinar ming qétim bu cherxi dewran.
U shundaq yashidi elning qelbide,
Ölmigen, ölmeydu u ulugh insan.

Ming yilgha abide tiklep he bügün,
Qilmaqta bu jahan ehli tentene.
«diwani lughet»ni qoltuqlap bowam,
Aliy bir nezerde qaraydu ene.

Ötti bu ming yilliq hayat musape,
Kim sizni köz yumdi deydu tupraqqa?
Siz goya bir éqin üzülmeydighan,
Oxshaysiz uxchighan sirliq bulaqqa.

(aptor: kucha nahiyilik medeniyet yurtidin, hazir pénsiyide)
*********************************************************
تولۇق ئوقۇش

«Türkiy tillar diwani»-(qeside)


«Türkiy tillar diwani»


Turghun yiltiz


Zer diwan, kewser diwan, dilber diwan, serwer diwan,
Türkiy tillargha xaqan, til textide rehber diwan,
Iptixarim janijan, pen sethige exter diwan,
Tilshunasqa baghiban, dastan ara jewher diwan,
Kulliyatqa tejiman, okyani til, munber diwan.

Daghdugha quchqan bu yilni ikki ming sekkiz, déduq,
Belki «mehmud kashgheriyning yilidur» sheksiz, déduq,
Xelqi'alem etti bexish tajdar baha, teqriz, déduq,
Hörmiti alimgha insan ehlining cheksiz, déduq,
Barche dilni shunche mestxush eyligen enber diwan.

Qozghighan dunya ara zor zilzile kimdur özi?
Kim u pütkül ehli insan aldida aptap yüzi?
Kim u wesli meripette yekke hem ötkür közi?
Kim u milyon tonna zerge toxtighan her bir sözi?
Ismi mehmud kashgheriydur, qolida eser- diwan!

Waderix! ming yil burun dunyagha keldi bir bowaq,
Yurti kashgher gül'uzar, opal anga achti quchaq,
Jismida örkeshlidi erkek süyi noruz bulaq,
Zéhnini tawlashqa pak tawabi'at boldi ochaq,
Mektipi aziqta baghashlap qelem, depter, diwan.

Atisi emir hüseyin bextiyar elning béshi,
Jeng-elem xizmet, qelemde teng yétilgen danishi;
Anisidur büwi rabiye xénim, köp perwishi,
Pen-bilim perwanisi, exlaq-pezilet xanishi,
Arzuluq mehmud ularning baghlirida nöwer, diwan.

Shu zaman... Aliy bilim okyani kashgher janjiger,
Künchiqishtin künpétishqa dangqi, pen'ge höddiger,
«medrise'i sajiye», «hamidiye»... El behriwer,
Xuddi shu okyanda ghewwas izchi mehmud mötiwer,
Pen-ilimge jan pidaliq könglide mölcher, diwan.

Rohni dunyagha chatsa mentiqe, ilmi nujum,
Meshghuli tarix, yene jughrapiye boldi udum,
Tetqiqat eylep jahansazliq, tébabette choqum,
Erebi, paris tillirida qalmidi mujmel uqum...
Barche pen goyaki altun, hezritim zerger, diwan.

Ordisi qaraxaniylarda éditlap meshghulat,
Igilep idare qilmaq heqqide mol tepsilat,
Qehriman serkerdiler körsetse telim, iltipat,
At minish, oqya étishta quchti yüksek istédat,
Oynitip u neyze, qalqan hem qilich, shemsher, diwan.

Halqighanda ikki ondin yash, taza pishti yürek,
Sürdi bix dil kenglikide bir yéngi, aliy tilek,
Medeniyet, til we tarixtin yighip serxil chéchek,
Türkiy millet qewmini dunyagha qilmaq chong körek,
Melumatlardin yürüshke aldi yol leshker, diwan.

Shu ulugh armanda balqip bashlidi qutluq seper,
Izdinishte qalmidi u barmighan sehra- sheher,
Türkiy el dunyasini tekshürdi puchqaqqa qeder,
Ixtirada ötti téz on nechche yil... Toplap xewer,
Qaytti kashgherge, munasip teqlinip mermer, diwan.

Kölsiman tashqanda zemzemdek toluq matériyal,
Per qéqip uchqan qelemning aldigha chüshti so'al,
Hezriti mollam shu'an yol aldi baghdadqa xushal,
Boldi hel unda chigishler, yüz échip izgü wisal,
Ikki yil qurlar chécheklep pütti sham-seher diwan...

Yette ming besh yüzdin artuq söz-atalghu, tezkire,
Dewri qaraxaniylardin xatire, uz menzire;
Ikki yüzde qiriq ikki edebiy ray semere,
Ikki yüzdin artuq hékmet jan, hayatqa endize,
Her kesip, turmushqa da'im tuz we bal, shéker diwan...

Qebile, qowmlar ara jengler ésil dastan suwar,
Sej'iler, béyit-qoshaqlargha oqurmen chin xumar,
Bat maqal-temsil, rejezler mislisiz ketmes bahar,
Ötmüshi ejdadlirimning ünchidek qatar-qatar...
Bayliqi uyghur, köngüllerde etir-sebder diwan.

Deyduler mehmud bowam: «...Söz déngizi boldi qiyam,
Héchkishi qollanmighan uslub bilen ettim tamam,
Menggü xelqimge tewerrük chong miras bolsun mudam....»
Derheqiqet, bu eserni eng büyük bildi awam...
Shunche hékmetlerge bay, katta, lékin kemter diwan!

Adimiyat penliride bu eser yéganidur,
Her sözi, her jümle, herpi bibaha durdanidur,
Özgiche uslub, ajayip möjize, shahanidur,
Tengdishi yoqtur jahanda, el shunga heyranidur,
Yiltizim, bextim, ghururum, desturum göher diwan!


2008-yil, dékabir, ürümchi

Menbe: «junggo milletliri» zhornili 2009-yilliq 1-san muqawisidin.
Menbe: http://sheiriyat.cn/ShowPost.asp?ThreadID=1470
********************************************************
تولۇق ئوقۇش