م«دىۋان»نى ئۇيغۇرچىغا تەرجىمە قىلىش جەريانى(4)م

م«دىۋان» ـــ جۇڭگودىكى ئۇيغۇر خەلقىنىڭ ئىنسانلارنىڭ ئىلىم ساھەسىگە قوشقان كاتتا تۆھپىلىرىدىن بېرى. ئۇ ئالدى بىلەن ئۇيغۇرلارغا، شۇنىڭ بىلەن بىرگە جۇڭخۇا مىللەتلىرىگە مەنسۇپ. بۇ قامۇس يەنە تۈركىي تىلدا سۆزلىشىدىغان بىرقاتار خەلقلەرنىڭ مەدەنىيەت تارىخىي، تىل تارىخىي، ئەدەبىيات تارىخىي، مىللەتشۇناسلىق تارىخىي قاتارلىق ساھەلەردىمۇ مۇھىم ئورۇننى ئىگىلەيدۇ

بۇ ماقالىنىڭ باش قىسمى بۇ مەنزىلدە بار
http://uzunjahan.blogspot.com/2008/12/3.html


م«دىۋان»نى ئۇيغۇرچىغا تەرجىمە قىلىش جەريانى(4)م

م«دىۋانۇ لۇغاتىت تۈرك»نىڭ ھازىرقى زامان ئۇيغۇرچە نەشىرى ئۈچۈن تەر تۆككەن پىشىۋالار


جۇڭگودا «دىۋان لۇغاتىت تۈرك»نىڭ تۆت

قېتىملىق تەرجىمە قىلىنىشىنىڭ باش-ئاخىرى


غەيرەتجان ئوسمان ئۇتغۇر


«دىۋانۇ لۇغەتت تۈرك» (تۆۋەندە قىسقارتىلىپ «دىۋان» دېيىلىدۇ) ــ جۇڭگودا ئىلگىرى-كېيىن تۆت قېتىم تەرجىمە قىلىنغان بولۇپ، بۇ توغرۇلۇق ئىزدىنىش ئېلىپ بېرىش «دىۋانشۇناسلىق»نىڭ مەزمۇنىنى كېڭەيتىش ۋە چوڭقۇرلاشتۇرۇشتا مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە دېگەن مەقسەتتە بۇ ماقالە ئالاھىدە تەييارلاندى


خۇلاسە:

«دىۋان»نىڭ ئاپتورى مەھمۇد كاشغەرىي كاشغەر شەھرىنىڭ غەربىدىكى ئوپال يېزىسىدا تۇغۇلغان، قاراخانىيلار خانلىقىنىڭ خان جەمەتىگە مەنسۇپ، ئۇيغۇرلارنىڭ تىلشۇناسى. ئۇ كاشغەر قاتارلىق ئوتتۇرا ئاسىيادىكى بىر قاتار شەھەرلەدە ئوقۇپ، ئىلمىي ئىجادىيەتلەر بىلەن شۇغۇللانغان. كېيىنچە باغدادقا بېرىپ<دىۋان>نى يېزىپ چىققان. ئۆمرىنىڭ ئاخىرىدا يۇرتىغا قايتىپ كېلىپ مەكتەپ ئېچىپ مۇددەرسىلىك بىلەن شۇغۇللانغان. ۋاپات بولغان چاغدا يۇرتىغا دەپنە قىلىنىپ، مەخسۇس قەبرە ياسالغان. مىڭ يىلغا يېقىن ۋاقىتتىن بېرى ئۇيغۇر قاتارلىق شىنجاڭدىكى ھەر مىللەت خەلقى بۇ قەبرىنى بىر خاسىيەتلىك ئورۇن سۈپىتىدە كۆرۈپ مۇھاپىزەت قىلىپ كەلگەن. قەبرە ئەتراپىغا قەرەللىك يوسۇندا جەم بولۇپ، كوللېكتىپ ھالدا دۇئا- تىلاۋەت قىلغان. شۇنداق قىلىپ بۇ يەر ئىلىم ئەھلىنىڭ تەڭرىگە، دانىشمەنلەرگە، ئالىملارغا سېغىنىدىغان، ئىلىم تەلەپ قىلىدىغان دەرگاھىلىق رولىنى ئويناپ كەلگەن.

«دىۋان» ـــ جۇڭگودىكى ئۇيغۇر خەلقىنىڭ ئىنسانلارنىڭ ئىلىم ساھەسىگە قوشقان كاتتا تۆھپىلىرىدىن بېرى. ئۇ ئالدى بىلەن ئۇيغۇرلارغا، شۇنىڭ بىلەن بىرگە جۇڭخۇا مىللەتلىرىگە مەنسۇپ. بۇ قامۇس يەنە تۈركىي تىلدا سۆزلىشىدىغان بىرقاتار خەلقلەرنىڭ مەدەنىيەت تارىخىي، تىل تارىخىي، ئەدەبىيات تارىخىي، مىللەتشۇناسلىق تارىخىي قاتارلىق ساھەلەردىمۇ مۇھىم ئورۇننى ئىگىلەيدۇ. جۇڭگو ئۇيغۇرلىرى ئۆز تۇپرىقىدا <دىۋان>نى ئاپىرىدە قىلىپ، جۇڭگو خەلقى، ئوتتۇرا ئاسىيادىكى بىر قاتار تۈركىي تىللىق خەلقلەر، جۈملىدىن پۈتكۈل دۇنيا خەلقى زوقلىنىدىغان مەنىۋى بايلىققا ئايلاندۇرغان. ئۇنىڭ مۇئەللىپى بولغان ئۇلۇغ ئالىم مەھمۇد كاشغەرىينىڭ ئەڭ گۈزەل ھاۋالىق جايى بولغان ئوپال يېزىسى ئازىق كەنتىنىڭ نورۇز بۇلاق دېگەن يېرىگە كۆركەم مەقبەرە ياساپ، زامانلارنىڭ دەھشەتلىك قايناملىرىدىن ئاتلىتىپ ئالىمنىڭ ئالتۇندەك مېيىتىنى كۆزىنىڭ قارىچۇقىنى ئاسرىغاندەك ئاسراپ، جېنى ۋە تېنى بىلەن مۇھاپىزەت قىلىپ، ئۇنىڭ ئەتراپىدا پەرۋانىدەك ئايلىنىپ، قەرەللىك يوسۇندا تېۋىنىش پائالىيەتلىرىنى ئۆتكۈزۈپ، مىللىيلىكى كۈچلۈك بولغان ئۇدۇملۇق ئادەتلىرىنى سۇسلاشتۇرماستىن دەۋرىمىزگە يەتكۈزۈپ كەلگەن.

20-ئەسىرنىڭ كىرىپ كىلىشى بىلەن جۇڭگو ئۇيغۇرلىرىنىڭ نەزەر دائىرىسى يەنىمۇ كېڭىيىپ بارغان،مەھمۇد كاشغەرىينىڭ قەبرىسىنى مۇھاپىزەت قىلىپلا قالماستىن، بەلكى ئۇنىڭ مۇبارەك كىتابى بولغان <دىۋان>توغرۇلۇق ئىزدىنىشكە كىرىشكەن. ئاشۇ ئەسىرىنىڭ باشلىرىدا ئابدۇقادىر داموللا، قۇتلۇق شەۋقى قاتارلىق كاشغەرنىڭ مەرىپەتپەرۋەر ئەزىمەتلىرى چەت ئەللەرگە، جۈملىدىن تۈركىيىگە بارغاندا ئۇ يەردە بېسىلغان <دىۋان>نىڭ نۇسخىسىنى ۋەتەنگە ئېلىپ كېلىپ، بۇ ئۇلۇغ ئەسەرنى ۋەتەنداشلىرىغا ئىپتىخارلىق ھېسسياتى بىلەن كۆرەك قىلغان، بۇ ھەقتە ئىزدىنىش ئېلىپ بېرىشنىڭ سىگنالىنى چالغان.شۇنىڭ بىلەن بىر تۈركۈم ئىلىم ئەھلىلىرى<دىۋان >توغرۇلۇق مەخسۇس ئىزدىنىدىغان، ئۇنى ئۆز ئانا تىلىغا تەرجىمە قىلىپ تونۇشتۇرۇشنى، ئۆز خەلقىنىڭ ئالىم مەھمۇد كاشغەرىي ۋە ئۇنىڭ بۈيۈك ئەسىرى <دىۋان>غا بولغان تونۇشىنى يەنىمۇ چوڭقۇرلاشتۇرۇشنى تېزلىتىش ئۈچۈن ئىرادە تىكلىگەن. بىرىنىڭ كەينىدىن بىرى ئىز بېسىپ، <دىۋان>تەتقىقاتىنىڭ ئىزچىللىقىنى كاپالەتكە ئىگە قىلىش ئۈچۈن تىرىشچانلىق كۆرسەتكەن. جۇڭگونىڭ <دىۋانشۇناسلىق>ئىشلىرىنىڭ دۇنيا <دىۋانشۇناسلىق>ئىشلىرىدا باشتىن ئاخىر يېتەكچى ئورۇندا تۇرۇشىغا ئاساس يارىتىپ بەرگەن.

بۈگۈنكى كۈنگە كەلگەندە، بىز ئەجدادلارنىڭ <دىۋان> ۋە ئۇنىڭ مۇئەللىپى مەھمۇد كاشغەرىي توغرۇلۇق ھارماي -تالماي ئىزدەنگەن، تىنىم تاپماي تىرىشچانلىق كۆرسەتكەن، قاتتىق ئېغىرچىلىقلارغا، ئېيتىپ تۈگەتكۈسىز كۈلپەتلەرگە، دەھشەتلىك خىېيىم-خەتەرلەرگە باش ئەگمەي، ئۇنى كەڭ ۋەتەنداشلىرىغا تونۇشتۇرۇش، ئىلىم نۇرلىرىدىن زوقلاندۇرۇش ئۈچۈن ئىشلىگەن خىزمەتلىرىگە ئاپىرىن ئېيتىش بىلەن بىرگە ، ئۇلارنىڭ بۇ جەھەتتە ئىشلىگەن ئەھمىيەتلىك ئىشلىرىنى ئەسلەش، خاتىرىگە چۈشۈرۈش، ئۇ ھەقتە زامانداشلار ۋە ئەۋلادلارنى خەۋەردار قىلىشنىڭ ئۆزىنى مۇبارەكلەشكە تېگىشلىك خاسىيەتلىك بىر خىل خىزمەت دەپ ئېيتىشقا ئاساسىمىز بار!

ئاخىرىدا شۇنى قەيت قىلىشقا بولىدۇكى، <دىۋان>نىڭ جۇڭگودا 1-2-3-قېتىملىق تەرجىمە قىلىنغان نۇسخىلىرى يورۇقلۇققا چىقمىغان بولسىمۇ، بىراق ئۇ تۆۋەندىكىدەك ئىجتىمائىي رول ۋە ئىجتىمائىي قىممەتكە ئىگە بولغان:

بىرىنچى، <دىۋان>نىڭ قوليازمىسى 20-ئەسىرنىڭ باشلىرىدا تۈركىيىدە بايقالغاندىن كېيىنلا، شىنجاڭ ئۇيغۇرلىرى، جۈملىدىن جۇڭگو خەلقى بۇ كىتاب توغرىسىدا مۇئەييەن چۈشەنچىگە كېلىپ، ئىزدىنىشكە كىرىشكەنلىكىنى تارىخىي پاكىت ئاساسىغا ئىگە قىلغان.

ئىككىنچى، شىنجاڭ ئۇيغۇرلىرى، جۈملىدىن جۇڭگو نىڭ <دىۋان>تەتقىقاتىدىكى ئورنىنىڭ دۇنيا <دىۋانشۇناسلىق>تەتقىقاتىدىكى ئورنىنىڭ دۇنيا <دىۋانشۇناسلىق> تەتقىقاتىدا ئىزچىل يىتەكچى ئورۇندا تۇرۇپ كەلگەنلىكىنى ئىسپاتلاشقا مۇمكىنچىلىك تۇغدۇرىدۇ.

ئۈچىنچى، ئالدىنقى ئۈچ قېتىملىق تەرجىمە جەريانىنىڭ ھەممىسى ئەينى زاماندىكى شىنجاڭ جەمئىيىتىدە مۇئەييەن ئىجابىي تەسىر پەيدا قىلغان. كۆپلىگەن كىشىلەر بۇ خەۋەردىن ئىلھاملانغان، مەنىۋى ئوزۇق ئالغان. ئۆز مىللىتى، ئۆز خەلقى، ئۆز ۋەتىنىگە بولغان ئىپتىخارلىق تۇيغۇسىنىڭ ئۆسۈشىدە يەنىمۇ ئىلگىرىلىگەن ھالدا تۈرتكىلىك رول ئوينىغان.

تۆتىنچى، ئالدىنقى ئۈچ قېتىملىق تەرجىمە جەريانىنىڭ ھەممىسى ئائىلىدە، خۇسۇسىي ئىش سۈپىتىدە ئىشلەنگەن بولماستىن بەلكى، ئومۇمىي خەلقنىڭ، ئومۇمىي مىللەتنىڭ ئىشى سۈپىتىدە قولغا ئېلىنىپ ئىشلەنگەن. بۇ ئىش ئەينى زاماندىكى بىر قىسىم ئىلىم ئەھلىلىرىنىڭ دىققىتىنى، خەير-خاھلىقىنى قوزغاپلا قالماستىن، بەلكى ئەل-يۇرت يېتەكچىلىرىنىڭ ، مۆتىۋەر رەھبەرلەرنىڭ دىققىتىنىمۇ ئۆزىگە ئالاھىدە جەلپ قىلغان، قوللىشى، مەدەت ۋە ياردەم بېرىشىنى، ئىمكانىيەت يارىتىپ بېرىشىنى قولغا كەلتۈرگەن. بۇ ئارقىلىق جەمئىيەتنىڭ ئىلىم-پەنگە بولغان قىزغىنلىقىنى يۇقىرى كۆتۈرۈش، خەلق ئاممىسىنىڭ ئىجادچانلىقىنى ئاشۇرۇش، ئاۋام -پۇقرا ئارىسىدىكى مەرىپەتكە بولغان ئىنتىلىشىنى يۇقىرى كۆتۈرۈشتە رولى چوڭ بولغان.

بەشىنچى. <دىۋان>نىڭ ئالدىنقى ئۈچ قېتىملىق تەرجىمىسىنىڭ بىرەر بەت ئورىگىنالى تۆتىنچى قېتىملىق تەرجىمە خىزمىتىگە يېتىپ كېلىپ، پايدىلىنىش قىممىتىنى ھازىرلاپ بەرمىگەن بولسىمۇ، بىراق ئۇ كېيىنكى ئىشلارغا، بولۇپمۇ تۆتىنچى قېتىملىق تەرجىمە خىزمىتىنى ئىشلىگۈچى ئىلمىي خادىملارغا كۈچلۈك مەنىۋى ئىلھام بېغىشلىغان، روھىي جەھەتتە تۈرتكىلىك رول ئوينىغان. شۇنداق بولغانلىقى ئۈچۈن، (دىۋن)نىڭ تۆتىنچى قېتىملىق تەرجىمە خىزمىتى جۇڭگونىڭ ئىشىكنى ئېچىۋېتىش، ئىسلاھات ئېلىپ بېرىش يېتەكچى يۆنىلىشى ئوتتۇرىغا قويۇلغان1977-يىلىلا قولغا ئېلىنىشىغا مۇمكىنچىلىك تۇغۇلغان. <دىۋان>نىڭ تەرجىمە قىلىنىشىنى باشلاشتىن ئىبارەت ھەققانىي تەكلىپنىڭ ئوتتۇرىغا چىقىشىنىڭ زۆرۈرلۈكىنى ھېس قىلدۇرغان، ئىلمىي خادىملاردىن تارتىپ، رەھبىرى كادىرلارغىچە بۇ خىزمەتنىڭ خەۋىرى چىقىشى بىلەنلا ئۇنى قوللايدىغان، ئالقىشلايدىغان، يار-يۆلەكتە بولىدىغان كەيپىياتنى ھازىرلىغان، شۇنداق قىلىپ، جۇڭگودا <دىۋان>نىڭ تەرجىمە قىلىنىپ، نەشىر قىلىنىپ، جەمئىيەتكە ئاشكارىلىنىشى، كەڭ ئامما بىلەن بالدۇرراق يۈز كۆرۈشۈشى، بۇ ھەقتىكى تەتقىقاتنىڭ دەرھال قولغا ئېلىنىشى ۋە چوڭقۇرلىشىشى مۆلچەردىكىدىن ئالاھىدە تېز بولغان. شۇنىڭ بىلەن بىرگە بۈگۈنكى كۈندە مەھمۇد كاشغەرىي ۋە <دىۋان>نىڭ ئانا ۋەتىنى بولغان جۇڭگۇ-شىنجاڭدا <دىۋانشۇناسلىق>نىڭ جۇشقۇن مەنزىرىسىنى يارىتىشقا پايدىلىق ئىمكانىيەت ۋە ئەۋزەل شارائىت يارىتىپ بەرگەن. جۇڭگو ئالىملىرىنىڭ خەلقئارا <دىۋانشۇناسلىق>ساھەسىدە يۈرەكلىك پىكىر بايان قىلىشى، ئىپتىخارلىق ھېسسياتى بىلەن ئۆز كۆز قاراشلىرىنى ئوتتۇرىغا قويۇشى ئۈچۈن كۈچلۈك ئىلمىي كەيپىيات ھازىرلاپ بەرگەن.

2008-يىلىنىڭ بىرلەشكەن دۆلەتلەر تەشكىلاتىنىڭ پەن-مائارىپ تەشكىلاتى تەرىپىدىن باشقا ئالىملار قاتارىدا <مەھمۇد كاشغەرىي يىلى> قىلىپ ئېلان قىلىنغانلىقى مۇناسىۋىتى بىلەن بۇ ئاددىي ماقالە ئالاھىدە تەييارلاندى.

بۇنىڭدىن مەقسەت مەھمۇد كاشغەرىينى ئەسلەش بىلەن بىرگە تارىختا بۇ ئۇلۇغ ئالىمنىڭ نامىنى، بۈيۈك ئوبرازىنى ، تەۋەررۈك كىتابىنى ئەسلەش، يادلاپ تۇرۇش جەھەتتە كۈچ چىقارغان ، تۆھپە كۆرسەتكەن كىشىلەرنىمۇ ئەسلەشنىڭ بىرخىل ئەھمىيەتلىك خىزمەت ۋە خاسىيەتلىك ئىش ئىكەنلىكىنى نامايان قىلىشتىن ئىبارەت.


پايدىلىنىش ماتىرىيالى

(1) مەھمۇد كاشغەرىي: «دىۋانۇ لۇغەتىت تۈرك»، <دىۋانۇ لۇغاتت تۈرك>نى نەشرگە تەييارلاش گورۇپپسىى تەييارلىغان، شىنجاڭ خەلق نەشىرىياتى، 1981-1983-1984-يىللىرى نەشىرى.

(2) «دىۋانۇ لۇغەتت تۈرك» (ماقالىلەر توپلىمى)، مۇھەممەد زۇنۇن سىدىق، ئابدۇرۇسول ئۆمەرلەر نەشىرگە تەييارلىغان، قەشقەر ئۇيغۇر نەشرىياتى 1985-يىلى نەشىرى.

(3) «جۇڭگو ئۇيغۇر تارىخى ۋە مەدەنىيىتى تەتقىقاتى»(3-قىسىم)جوڭگو <دىۋانۇ لۇغەتت تۈرك>ئىلمىي مۇھاكىمە يىغىنى ئىلمىي ماقالىلىرىدىن تاللانما، جۇڭگو ئۇيغۇر تارىخى ۋە مەدەنىيىتى تەتقىقاتى جەمئىيىتى تۈزگەن، شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى 2003-يىلى نەشىرى، ئۈرۈمچى.

(4) «دىۋانۇ لۇغاتىت تۈرك» تەتقىقاتىغا دائىر ماقالىلەر توپلىمى
(突厥语大词典، 研究论文集)
،شىياۋ جۇڭيى نەشرگە تەييارلىغان، شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى 2006-يىلى خەنزۇچە نەشرى.

(5) غەيرەتچان ئوسمان: <ئازادلىقتىن كېيىن شىنجاڭدا ئۇيغۇر كىلاسسىك ئەدەبىياتىنىڭ تەتقىق قىلىنىشى>، <جۇڭگو ئۇيغۇر تارىخى ۋە مەدەنىيىتى تەتقىقاتى>(2-قىسىم)غا كىرگۈزۈلگەن. جۇڭگو ئۇيغۇر تارىخى ۋە مەدەنىيىتى تەتقىقاتى جەمئىيتى تۈزگەن ، شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى 2000-يىلى نەشىرى، ئۈرۈمچى.

(6) غەيرەتچان ئوسمان: <ئۇيغۇرلارنىڭ يىقىنقى زامان تارىخىدا مەھمۇد كاشغەرىي>، دۆلەت مىللىي ئىشلار كومىتېتى مەملىكەتلىك ئازسانلىق مىللەتلەرنىڭ قەدىمكى ئەسەرلىرىنى رەتلەش، تەتقىق قىلىش ئىشخانىسى باشقۇرۇشىدىكى خەنزۇچە <جۇڭگو مىللى قەدىمكى ئەسەرلىرى>(民族古籍) ژورنىلىنىڭ 2004-يىللىق 1-سانىدا ئېلان قىلىنغان.

(7) غەيرەتجان ئوسمان: <ئۇيغۇرلارتارىخىدىكى مەدەنىيەت ئەربابلىرى تەزكىرىسى>، <ناگۇيا ئۇنۋېرسىتېتى ئىلمىي ژورنىلى>(ياپونىيە)نىڭ 2006-يىللىق 1-سانىدا ئېلان قىلىنغان.

(8) غەيرەتجان ئوسمان: <مەملىكىتىمىزدە ئۇيغۇرلارنىڭ قەدىمكى ئەدەبىياتى تەتقىقاتىنىڭ يۈز يىلى ھەققىدە ئومۇمىي بايان>، <جۇڭگو ئۇيغۇر تارىخى ۋە مەدەنىيىتى تەتقىقاتى>）中国维吾尔历史文化研究论丛)غا كىرگۈزۈلگەن، جۇڭگو ئۇيغۇر تارىخى ۋە مەدەنىيىتى تەتقىقاتى جەمئىيىتى تۈزگەن، مىللەتلەر نەشرىياتى 2006-يىلى خەنزۇچە نەشىرى، بېيجىڭ.

(9) غەيرەتجان ئوسمان: <19-ۋە>، ئەنقەرەدە تۈركچە نەشر قىلىنىدىغان ياۋروپا-ئاسىيا يازغۇچىلار ئىتتىپاقىنىڭ ئورگان ژورنىلى <كاردېش كالېمېر>ژورنىلىنىڭ 2008-يىللىق 2-سانىدا ئېلان قىلىنغان.


قوشۇمچە ماتېرىيال

(1) ماقالە ئاپتورى ئىمىن تۇرسۇن ھاجى بىلەن 2008-يىلى2-ئاينىڭ 11-كۈنى كەچتىكى تېلىفوندا قىلىشقان سۆھبەت خاتىرىسىگە ئاساسلانغاندا، ئىمىن تۇرسۇن ھاجى ئەينى يىللىرى چۆچەكتە چىقىدىغان بىر گېزىتتە ئىسمائىل داموللىنىڭ <دىۋان>نى ئۇيغۇرچىغا تەرجىمە قىلىپ چىققانلىقى توغرىسىدىكى ئۇچۇرنى كۆرگەنلىكىدىن خەۋەر تاپقان. ئۇنىڭدىن باشقا قازاقىستانلىق ئالىم خوجائەھمەد سەيدىۋاققاسوۋ ئۆزىنىڭ<دىۋانۇ لۇغەتت تۈرك>نىڭ ئۇيغۇرچە تەرجىمىسى ھەققىدە > ناملىق ماقالىسىدە كاشغەرلىك ئىسمائىل داموللا <دىۋانۇ لۇغەتت تۈرك>نىڭ 1-تومىنى 1946-يىلى تەرجىمە قىلغان دەپ يازغان. بۇ ماقالە شىنجاڭ خەلق نەشىرىياتى تەرىپىدىن نەشر قىلىنىدىغان <بۇلاق >ژورنىلىنىڭ 1997-يىلى1-سانىغا كۆچۈرپ بېسىلغان.
(2) پاتىمە ئىسمائىل: <دادام مەرھۇم ئىسمائىل داموللا ھەققىدە ئاڭلىغان، بىلگەنلىرىم> قوليازما، 2008-يىلى2-ئاي، غۇلجا.
(3) ت، تاشبايېف: <مەھمۇد كاشغەرىي نامىدىكى ئۇيغۇر قىزلار مەكتىپى>،<شىنجاڭ تەزكىرىسى>ژورنىلىنىڭ 2000-يىللىق 1-سانى، ئۈرۈمچى.
(4) پاتىمە ئىسمائىل: <دادام مەرھۇم ئىسمائىل داموللا ھەققىدە ئاڭلىغان، بىلگەنلىرىم>قوليازما، 2008-يىلى2-ئاي، غۇلجا.
(5) «سەيدۇللا سەيپۇللايوپ بىلەن سۆھبەت خاتىرىسى» 2001-يىلى 3-ئاينىڭ 16-كۈنى، ئۈرۈمچى.
(6) بۇ ماقالە دەسلەپ <شىنجاڭ ئۇنۋېرسىتېتى ئىلمىي ژورنىلى>نىڭ 1981-يىللىق 1-سانىدا ئېلان قىلىنغان.
(7)بۇ كىتابنى ئابلىمىت ئىسمائىل، مەھمۇدجان ئىسلام قاتارلىقلار يازغان بولۇپ، شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى تەرىپىدىن 1993-يىلى نەشر قىلىنغان،
(8) «ئابلىمىت روزى بىلەن سۆھبەت خاتىرىسى» 1996-يىلى 9-ئاي ،ئۈرۈمچى.
(9) «ئابلىمىت روزى بىلەن سۆھبەت خاتىرىسى» 1996-يىلى9-ئاي. ئۈرۈمچى.
(10) «ئىمىن تۇرسۇن بىلەن سۆھبەت خاتىرىسى» 2008-يىلى 2-ئاينىڭ 11-كۈنى.ئۈرۈمچى.
(12) «ئابلىمىت روزى بىلەن سۆھبەت خاتىرىسى» 1996-يىلى 9-ئاي، ئۈرۈمچى.
(13) «ئەھمەد زىيائىنىڭ ئەسلىمىسى»، <شىنجاڭ تارىخ ماتىرىياللىرى>،ئومۇمىي 28-سان، 177-بەت، شىنجاڭ خەلق نەشىرىياتى 1990-يىلى، ئۈرۈمچى.
(14) ئەھمەد زىيائىنىڭ ئوغلى ئارسلانغا ئاغزاكى يوسۇندا ئېيتىپ بېرىشىچە، 1950-يىللىرى ئۈرۈمچىدە ئۆلكىلىك ھۆكۈمەتنىڭ ئاساسلىق مەسئۇلى بىرقىسىم ئۇيغۇر زىيالىيلىرى بىلەن كېڭەش قىلغاندا، <دىۋانۇلۇغەتت تۈرك>نى ئۇيغۇر تىلىغا تەرجىمە قىلىشنىڭ لازىملىقى توغرىسىدا گەپ بولۇنغان ھەم يىغىن قاتناشچىللىرى بىرى بۇ ئىشنى كاشغەردىكى ئەھمەد زىيائىنىڭ ۋۇجۇدقا چىقىرالايدىغانلىقىنى ئېيتقان. شۇنىڭ بىلەن شىنجاڭ ئۆلكىلىك ھۆكۈمەت مەسئۇلىنىڭ ئىچكى قىسمىدا ئورۇنلاشتۇرۇشى بىلەن <دىۋان>نىڭ تۈركىيىدە بېسىلغان نۇسخىسى كاشغەرگە ئەۋەتىلىپ، سەيپۇللايوپ ۋە ئابدۇرېھىم ئىمىنوۋلارنىڭ ۋاستىسى بىلەن ئەھمەد زىيائى تەرىپىدىن تەرجىمە قىلىنىش مۇمكىنچىلىكى تۇغۇلغان. <ئارسلان بىلەن سۆھبەت خاتىرىسى>، 200-يىلى7-ئاي، ئۈرۈمچى.
(15) ئىبراھىم مۇتىئى:
«باش مىنىستىر جۇ ئېنلەينىڭ خىزمەتلىرىمىزگە قىزغىن كۆڭۈل بۆلگەنلىكىنى ياد ئېتىمەن».
«ئىتتىپاقلىشىش، ئىزدىنىش. يول ئېچىش، تۆھپە قوشۇش»م
(团结，求实，开拓，奉献)
مىللەتلەر نەشىرىياتى 1993-يىلى خەنزۇچە نەشرى، بېيجىڭ(180-بەت).
(16) «ئۇيغۇر سايرانىنىڭ ‹دىۋانۇ لۇغەتت تۈرك›نى نەشرگە تەييارلاش خىزمىتى ھەققىدىكى ئەسلىمىسى» مەھمۇدجان مۇھەممەد خاتىرىلىگەن، «شىنجاڭ تارىخ ماتىرىياللىرى»نىڭ ئومۇمىي 49-سانى، شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى 2008-يىلى نەشىرى.
(17) «ئۇيغۇر سايرانى بىلەن سۆھبەت خاتىرىسى»،2000-يىلى، 9-ئاي، ئۈرۈمچى.

ئاپتور: شىنجاڭ ئۇنۋېرسىتېتى فىلولوگىيە ئىنسىتىتۇتىنىڭ پروفېسسورى.
تەھرىرلىگۈچى: ئىسلامجان شىرىپ بەشكېرەمى.

(تۈگىدى)م

بۇ ماقالىنى «ئەسىرىم شېئىرىيەت مۇنبىرى»گە «شىنجاڭ ئىجتىمائىي پەنلەر مۇنبىرى» ناملىق ژورنالنىڭ 2008-يىللىق 6-سانىدىن (مەھمۇد كاشغەرىي تەۋەللۇتىنىڭ مىڭ يىللىقىغا بېغىشلانغان مەخسۇس سان) تەۋھىدە تەييارلىغان
&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

تولۇق ئوقۇش

م«دىۋان»نى ئۇيغۇرچىغا تەرجىمە قىلىش جەريانى(3)م

بۇ ماقالىنىڭ باش قىسمى بۇ مەنزىلدە بار
http://uzunjahan.blogspot.com/2008/12/2.html


م«دىۋان»نى ئۇيغۇرچىغا تەرجىمە قىلىش جەريانى(3)م

م«دىۋانۇ لۇغاتىت تۈرك»نىڭ ھازىرقى زامان ئۇيغۇرچە نەشىرى ئۈچۈن تەر تۆككەن پىشىۋالار


جۇڭگودا «دىۋان لۇغاتىت تۈرك»نىڭ تۆت

قېتىملىق تەرجىمە قىلىنىشىنىڭ باش-ئاخىرى


غەيرەتجان ئوسمان ئۇتغۇر


«دىۋانۇ لۇغەتت تۈرك» (تۆۋەندە قىسقارتىلىپ «دىۋان» دېيىلىدۇ) ــ جۇڭگودا ئىلگىرى-كېيىن تۆت قېتىم تەرجىمە قىلىنغان بولۇپ، بۇ توغرۇلۇق ئىزدىنىش ئېلىپ بېرىش «دىۋانشۇناسلىق»نىڭ مەزمۇنىنى كېڭەيتىش ۋە چوڭقۇرلاشتۇرۇشتا مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە دېگەن مەقسەتتە بۇ ماقالە ئالاھىدە تەييارلاندى


ئۈچىنچى، «دىۋان»نى ئۇيغۇر سايرانىنىڭ تەرجىمە قىلىش جەريانى


«دىۋان» ـــ 1965-1960-يىللىرى ئارىلىقىدا ئۈرۈمچىدە ئۇيغۇر سايرانى، مۇھەممەد سالىھ قاتارلىق كىشىلەر تەرىپىدىن تەرجىمە قىلىنغان.
بۇ قېتىملىق تەرجىمىنىڭ جەريانى تۆۋەندىكىدەك بولغان:

ئۇيغۇر سايرانى 1950-يىلى 10-ئايدىن 1956-يىلى 9-ئايغىچە ئالمۇتادا مۇئاۋىن كونسۇل ۋە ئالىي مەكتەپتە ئوقۇش بىلەن تۇرۇپ قالغان. ئۇ ۋەتەنگە قايتىدىغان چاغدا ئۇنى ئۇيغۇر يازغۇچىسى قادىر ھەسەنوۋ، ئايالى، تىلشۇناس ئايشەم شەمىيۋالار ئۆيىگە مېھمانغا چاقىرغان. مېھماندارچىلىققا يەنە بىر قازاق ئالىممۇ چاقىرىلغان ئىكەن. داستىخان ئۈستىدە قازاق ئالىمى ئۇيغۇر سايرانىغامۇنداق دېگەن: <گېزىتتىن ئاڭلىدۇق، جۇڭگو پەنلەر ئاكادىمىيىسىنىڭ شىنجاڭ شۆبىسى قۇرۇلۇپتۇ، بۇ ناھايىتى ياخشى ئىش بولۇپتۇ، سىزگە دەپ قويىدىغان بىرگەپ بار، ھازىر بىر مەشھۇر ئەسەر بار، ئۇنى تاشكەنىتتە(نەشىر قىلىش ئىشىنى)ئىشلەۋاتىدۇ. ئۇلار ئەسەر بىزنىڭ دەۋاتىدۇ، مەن ئۇلار كۆرسەتكەن ئاساسلارنى كۆرۈپ باقتىم. لېكىن بۇ ئاساسلار ئاساس دېگۈچىلىكى يوق ئاساسلار ئىكەن. ئەگەر ئاساس كۆرسىتىمىز دېسەك، بىزنىڭ ئاساسىمىز ئۇلارنىڭكىدىن كۈچلۈكرەك. لېكىن، بۇ ئەسەر سىلەرگە تەۋە، ئالدى بىلەن بۇ ئەسەرنى سىلەر ئىشلەڭلار> دېگەن گەپنى قىلغان(17).ھەم بۇ ئەسەرنىڭ مەھمۇد كاشغەرىينىڭ <دىۋان>نى ئىكەنلىكى ئەسكەرتىلگەن. بۇ گەپ ئۇيغۇر سايرانىغا چوڭقۇر تەسىر قىلغان. ئۇ ۋەتەنگە قايتقاندىن كېيىن بىر قانچە يىل جۇڭگو پەنلەر ئاكادىمىيسى شىنجاڭ شۆبىسىنى قۇرۇش، ئورگان تەسىس قىلىش بىلەن بولۇپ كېتىپ، 1950-يىللارنىڭ ئاخىرىدىن باشلاپ، <دىۋان>نىڭ تەرجىمىسىنى ئىشلەشنى قولغا ئالغان.ئۇنىڭ قولغا ئېلىنىش جەريانى بولسا مۇنداق بولغان: يولداش بۇرھان شەھىدى 1956-يىلى قۇرۇلغان جۇڭگو پەنلەر ئاكادىمىيسى شىنجاڭ شۆبىسىنىڭ سېكرىتارى قۇشۇمچە ئاكادېمىيىنىڭ مۇئاۋىن باشلىقى بولۇپ تەيىنلەنگەن ھەم ئارقىدىنلا بېيجىڭغا پۇل ھەل قىلىش ۋە بەزى خىزمەتلەرگە كۆرسەتمە ئېلىپ كېلىش ئۈچۈن بارغىنىدا، بۇرھان شەھىدى ئەپەندىگە <دىۋان> توغرۇلۇق ئالمۇتادا ئاڭلىغان گەپنى ئېيتىپ، بۇ كىتابنى تەرجىمە قىلىشنىڭ زۆرۈرلۈكىنى ئەسكەرتكەن. بۇرھان ئەپەندى دەرھال ماقۇللۇق بىلدۇرۇپ، ھەم <دىۋان>دىن خەۋىرى بارلىقىنى ئېيتىپ، ئۆيىدىن 1945-يىللىرى ئۈرۈمچىدىكى ئۈلپەتلىرى ئۆزىگە تەقدىم قىلغان <دىۋان>نىڭ تۈركچە تەرجىمىسىنى ئېلىپ ئۇيغۇر سايرانى بىلەن بىرلىكتە بېرىپ، جۇڭگو پەنلەر ئاكادىمىيىسىنىڭ مۇئاۋىن باشلىقى جاڭ جىڭفۇغا باشقا خىزمەتلەر قاتارىدا <دىۋان>نى تونۇشتۇرۇپ، ئۇنى تەرجىمەقىلىش ئىشىنى ئېيتقان. جاڭ جىڭفۇ بۇ ئىشنى ئاڭلىغاندىن كېيىن <دىۋان>نى تەرجىمە قىلىش ئىشىنى ئىشلەش ئۈچۈن پۇختا تەييارلىق قىلىشنىڭ، ئاساسلارنىڭ تولۇق ۋە كۈچلۈك بولۇشىنىڭ لازىملىقىنى جېكىلىگەن. شۇنداق قىلىپ، ئۇيغۇر سايرانى ئۈرۈمچىگە قايتقاندىن كېيىن باشقا خىزمەتلەرنى ئىشلىگەچ <دىۋان>نى تەرجىمە قىلىش ئىشىنى قولغا ئالغان. بۇ چاغدا ئۇنىڭ تاشكەنتتە نەشر قىلىنغان ئۆزبېكچە نۇسخىسى ۋە تۈركىيىدە بېسىلغان ئەرەبچە نۇسخىسى قاتارلىقلار تەق قىلىنغان.بۇرھان ئەپەندى ئۆزىدىكى <دىۋان>نىڭ نۇسخىىسنى ئۇيغۇر سايرانىغا بەرگەن . شۇنىڭ بىلەن ئۇيغۇر سايرانى تۈركچە ۋە ئۆزبېكچە نۇسخىسىغا، ئەرەب تىلى مۇتەخەسىسى مۇھەممەد سالىھ ئەرەبچە نۇسخىسىغا قاراپ <دىۋان>نى ئۇيغۇر تىلىغا تەرجىمە قىلىشقا باشلىغان. 1965-يىلى بۇ خىزمەت ئۇتۇقلۇق ئاخىرلىشىپ، ئاكادىمىيە رەھبەرلىكىگە نەشىر قىلىش ياكى ماي بوياق نۇسخىلىق قىلىپ بېسىپ ئىچكى قىسىمدا تارقىتىش تەكلپى بېرىلگەن.ئەپسۇسكى ئاپەتلىك <مەدەنىيەت زور ئىنقىلابى> باشلىنىپ كېتىپ، مىڭ بىر جاپادا ئىشلەنگەن <دىۋان>نىڭ تەرجىمە ئورىگىنالى ئۆكتەم- كۆكەمە <قىزىل ئىسيانچىلار>تەرىپىدىن بۇلاڭ-تالاڭ قىلىنىپ، ئاخىرى يوقىلىپ كەتكەن.(18).تېخى <دىۋان>نى تەرجىمە قىلىپ چىققانلىق خاسىيەتلىك ئىش بولماستىن، بەلكى بۇ ئۇيغۇر سايرانى قاتارلىقلارنىڭ يەنە بىر گۇناھى بولۇپ، ئۇنىڭغا بېرىلىدىغان جازاسى يەنىمۇ ئېغىرلىتىلغان.


تۆتىنچى، «دىۋان»نىڭ ئىبراھىم مۇتىئى قاتارلىقلار تەرىپىدىن قىلىنغان تەرجىمە نۇسخىسى.


1977-يىلى ش ئۇ ئا ر مىللەتلەر تەتقىقات ئىنسىتىتۇتى، ش ئۇ ئا ر خەلق ھۆكۈمىتىنىڭ ماقۇللۇقى بىلەن <دىۋان> بۈگۈنكى زامان ئۇيغۇر تىلىغا تەرجىمە قىلىش ئىشىنى قولغا ئالغان. 1978-يىلىنىڭ دەسلىپىدە <دىۋان>نى تەرجىمە قىلىش خىزمىتى مەملىكەتلىك پەلسەپە ئىجتىمائىي پەنلەر تەتقىقات پىلانىغا كىرگۈزۈلگەن. شۇنىڭ بىلەن بىرگە 1978-يىلى 9-ئايدا ش ئۇ ئا ر ئىجتىمائىي پەنلەر ئاكادىمىيىسىگە تەييارلىق كۆرۈش گۇرۇپپىسى رەسمىي قۇرۇلغان. شۇ يىلى 12-ئايدا سابىق ش ئۇ ئا ر يېزىق ئىسلاھاتى كومىتېتىنىڭ مۇئاۋىن باشلىقى ئابدۇسالام ئابباس ۋە مىللەتلەر تەتقىقات ئىنسىتىتۇتىنىڭ باشلىقى، ش ئۇ ئا ر ئىجتىمائىي پەنلەر ئاكادېمىيىسىگە تەييارلىق كۆرۈش گۇرۇپپىسىنىڭ مۇئاۋىن باشلىقى يولداش چېن خۇا رىياسەتچىلىكىدە، تىل ئىنستىتۇتىدىكى تەتقىقاتچى خادىملارنى ئاساس قىلغان ھالدا باشقا قېرىنداش ئورۇنلاردىكى مۇناسىۋەتلىك مۇتەخەسىسلەرقاتناشقان <دىۋان>نى بۈگۈنكى زامان ئۇيغۇر تىلى ۋە خەنزۇ تىللىرىغا تەرجىمە قىلدۇرىدىغان ئىككى مەخسۇس گورۇپپا قۇرۇلغان، بۇ گورۇپپا توپتوغرا ئالتە يىل ھەمكارلىشىپ تىرىشچانلىق كۆرسىتىش نەتىجىسىدە <دىۋان>نىڭ 1-2-3-توملىرى بۈگۈنكى زامان ئۇيغۇر تىلىغا تەرجىمە قىلىنغان ھەم 1981-1983-1984-يىللىرى شىنجاڭ خەلق نەشىرىياتى تەرىپىدىن ئۇيغۇرچە نۇسخىسى نەشر قىلىنغان. ئۈچ تومنىڭ باش مۇھەرىرلىكىنى تىلشۇناس ئىبراھىم مۇتىئى (پروفېسور)، مۇئاۋىن باش مۇھەرىرلىكىنى ئىمىن تۇرسۇن(پروفېسور)، مىرسۇلتان ئوسمانوۋ(پروفېسسور،2-3-توملىرىنىڭ)قاتارلىقلار ئۈستىگە ئالغان.1-تومىنى ئابدۇسالام ئابباس، ئابدۇرېھىم ئۆتكۈر، ئابدۇرېھىم ئابدۇللا، داموللا ئابدۇلھەمىت يۈسۈفى، خەلق سالىخ،ھاجى نۇرھاجى، ئوسمان مۇھەممەد نىيار،سابىت روزى، ئىبراھىم مۇتىئى، ئىمىن تۇرسۇن، مىرسۇلتان ئوسمانوۋ(ئېلىپبە تەرتىپى بويىچە تىزىلغان،تۆۋەندىمۇ شۇنداق) قاتارلىقلار، 2-تومىنى ئابدۇسالام ئابباس، ئابدۇرېھىم ئۆتكۈر، ئابدۇرېشىت قارىم سابىت، خەلىم سالىخ، ئوسمان مۇھەممەدنىياز، سابىت روزى، ئىبراھىم مۇتىئى، ئىمىن تۇرسۇن، مىرسۇلتان ئوسمانوۋ قاتارلىقلار ، 3-تومىنى ئابدۇسالام ئابباس، ئابدۇرېشىت قارىم سابىت، خەلىم سالىخ، ئوسمان مۇھەممەدنىياز، سابىت روزى، ئىبراھىم مۇتىئى، ئىمىن تۇرسۇن، مىرسۇلتان ئوسمانوۋ قاتارلىقلار ئىشلىگەن. پۈتكۈل تەرجىمە نەشر قىلىش جەريانىدىكى چىقىمنى دۆلەت ئۈستىگە ئالغان. ئۇنىڭغا قاتناشقان ئىلمىي خادىملارنىڭ كۆپىنچىسى دۆلەتنىڭ مۇئاشلىق خادىملىرى بولۇپ، بەزىلىرى قۇشۇمچە دۆلەتنىڭ كاماندىروپكا پۇلىدىن بەھرىمەن بولغان.

«دىۋان»نىڭ خەنزۇچەنۇسخىسىمۇ ئۇيغۇرچە نۇسىخىسى بىلەن تەڭ ئىشلىنىپ ماڭغان . بىراق مەلۇم سەۋەبلەر تۈپەيلىدىن نەشىر قىلىنىشى كېچىكىپ 2000-يىلىغا كەلگەندە ئاندىن بېيجىڭدا مىللەتلەر نەشىرىياتى تەرىپىدىن 3 توم بولۇپ نەشر قىلىنغان. ئۇنىڭ 1-تومىنىڭ تەرجىمىسىگە خې رۈي، دىڭ يى، شىياۋ جۇڭيى، لىيۇ جىڭجىيا قاتارلىقلار، 2-تومىنىڭ تەرجىمىسىگە شىياۋ جۇڭيى، لىيۇ جىڭجىيا قاتارلىقلار،3-تومىنىڭ تەرجىمىسىگە شىياۋ جۇڭيى قاتناشقان.

«دىۋان»نىڭ 1980-يىللاردىن كېيىن خۇڭگودا تەرجىمەقىلىنىپ نەشر قىلىنىشى زور ئەھمىيەتكە ئىگە قالتىس ۋەقە بولۇپ، جۇڭگونىڭ <دىۋانشۇناسلىق>تەتقىقاتىنى يىڭى بىر سەۋىيىگە كۆتۈرۈش بىلەن بىرگە، دۇنيا <دىۋانشۇناسلىق>ئىشلىرىنىڭ تېخىمۇ ئىلمىي، تېخىمۇ توغرا، تېخىمۇ ئوڭۇشلۇق ئېلىپ بېرىلىشى ئۈچۈن، تۈرتكىلىك رول ئوينىغان. بۇنى ئەسلەش، مۇھاكىمە نۇقتىسى قىلىش تارىخىي ئەھمىيەتكە ئىگە بولۇپلا قالماستىن، بەلكى يەنەمۇئەييەن ئىلمىي قىممەتكە ئىگە بىر خىل خىزمەت.

داۋامى بۇ مەنزىلدە بار


بۇ ماقالىنى «ئەسىرىم شېئىرىيەت مۇنبىرى»گە «شىنجاڭ ئىجتىمائىي پەنلەر مۇنبىرى» ناملىق ژورنالنىڭ 2008-يىللىق 6-سانىدىن (مەھمۇد كاشغەرىي تەۋەللۇتىنىڭ مىڭ يىللىقىغا بېغىشلانغان مەخسۇس سان) تەۋھىدە تەييارلىغان
&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

تولۇق ئوقۇش

م«دىۋان»نى ئۇيغۇرچىغا تەرجىمە قىلىش جەريانى(2)م

م«دىۋان» ــــ 20-ئەسىرنىڭ باشلىرىدا ئىلىم دۇنياسىدا، قايتىدىن نامايان بولغاندىن كېيىن، جۇڭگودىكى ئىلىم ئەھلىلىرىمۇ بۇنىڭغا ئالاھىدە دىققەت قىلىپ كەلگەن. جۈملىدىن ئۇنى جۇڭگودا ئۆگىنىش، تەتقىق قىلىش، جۇڭگو تىللىرىغا تەرجىمە قىلىش ئىشلىرى مۇھىم خىزمەت قاتارىغا قويۇلغان. ئۇنىڭ جۇڭگو تىللىرىغا تەرجىمە قىلىنىش ئەھۋالى تولىمۇ تەسىرلىك جەريانلارنى باشتىن كەچۈرگەن

بۇ ماقالىنىڭ باش قىسمى بۇ مەنزىلدە بار

http://uzunjahan.blogspot.com/2008/12/1.html


م«دىۋان»نى ئۇيغۇرچىغا تەرجىمە قىلىش جەريانى(2)م

م«دىۋانۇ لۇغاتىت تۈرك»نىڭ ھازىرقى زامان ئۇيغۇرچە نەشىرى ئۈچۈن تەر تۆككەن پىشىۋالار


جۇڭگودا «دىۋان لۇغاتىت تۈرك»نىڭ تۆت

قېتىملىق تەرجىمە قىلىنىشىنىڭ باش-ئاخىرى


غەيرەتجان ئوسمان ئۇتغۇر


«دىۋانۇ لۇغەتت تۈرك» (تۆۋەندە قىسقارتىلىپ «دىۋان» دېيىلىدۇ) ــ جۇڭگودا ئىلگىرى-كېيىن تۆت قېتىم تەرجىمە قىلىنغان بولۇپ، بۇ توغرۇلۇق ئىزدىنىش ئېلىپ بېرىش «دىۋانشۇناسلىق»نىڭ مەزمۇنىنى كېڭەيتىش ۋە چوڭقۇرلاشتۇرۇشتا مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە دېگەن مەقسەتتە بۇ ماقالە ئالاھىدە تەييارلاندى


ئىككىنچى، «دىۋان»نى ئەھمەد زىيائىنىڭ تەرجىمە قىلىش جەريانى

«دىۋان»نىڭ تەرجىمىسى ئىككىنچى قېتىم ئەدەبىياتشۇناس ئەھمەد زىيائى(1913-1989) تەرىپىدىن قولغا ئېلىنغان. بۇنىڭ تەرجىمە قىلىنىش جەريانى مۇنداق بولغان: يىڭى جۇڭگو قۇرۇلغاندىن كېيىن، دۆلەت ئىچىدىكى خىزمەتلەرنى تەرتىپكە چۈشۈرۈش ئۈچۈن خەلق ھۆكۈمىتى بىر قاتار ئشلارنى ئىشلارنى ئىشىلىگەن. شۇ قاتاردا كونا قوليازمىلارنى ، قەدىمكى ئەسەرلەرنى يىغىش، رەتلەش، تەرجىمە قىلىش ئىشلىرى قولغا ئېلىنىپ، ئۇنىڭدىكى بەزى مۇھىم ماتىرىياللار ئارخىپلاشتۇرۇلغان. شۇ قاتاردا كاشغەردىمۇ بۇ ئىشقا ئالاھىدە ئەھمىيەت بېرىلگەن. 1951-يىلى 7-ئايدا سەيدۇللا سەيپۇللايوپ كاشغەر ۋىلايىتىگە ۋالىي بولۇپ تەيىنلەنگەن. بۇنى ياخشى پۇرسەت دەپ بىلگەن جەنۇبىي شىنجاڭ ساقچى ئىدارىسىنىڭ باشلىقى ئابدۇرېھىم ئىمىنوۋ(1913-1994)مەلۇم سەۋەبلەر تۈپەيلىدىن نازارەت ئاستىدا تۇرۇپ تارىخىي ھۆججەتلەر ۋە يەرلىك ئاخباراتلارنى رەتلەش ئىشىغا ياردەملىشىۋاتقان ئەھمەد زىيائىنىڭ <دىۋان>نى تەرجىمە قىلىپ چىقىشى توغرۇلۇق سەيپۇللايوپ ئەپەندىگە تەكلىپ بەرگەن. سەيپۇللايوپ ئۆلكە مەسئۇللىرىنىڭ ماقۇللۇقىنى ئالغاندىن كېيىن بۇ ئىشنى ئورۇنلاشتۇرغان. جۈملىدىن خىزمەت تەكشۈرۈش مۇناسىۋىتى بىلەن ئابدۇرېھىم ئىمىنوۋ بىلەن بىرگە كاشغەرۋىلايىتىگە تەۋە كانسۇ رايونىغا بارغىنىدا، كېسەك قۇيۇش ئەمگىكىگە قاتنىشىۋاتقان ئەھمەد زىيائىنى جىپ ماشىنىسىغا ئېلىۋېلىپ بىرگە كاشغەر شەھىرىگە ئېلىپ كەلگەن. ئەھمەد زىيائى سىرتقا چىقماسلىق بەلگىلەنگەن ئورۇندا <دىۋان>نى ئەرەبچە نۇسخىسى ئاساسىدا تەرجىمەقىلىش ئىشىنى قولغا ئالغان. يەنى ئۇنىڭ كۈندە تەرجىمە قىلغان قىسمى بەلگىلەنگەن خادىملار تەرىپىدىن ئاكىسى مۇھەممەدخان پەيزى (1909-1975)نىڭ ئۆيىگە ئېلىپ بېرىلغان(5). مۇھەممەدخان پەيزى بولسا خەتتاتلىق سەنئىتى بويىچە ئۇدۇللۇق كۆچۈرۈپ چىققان. بۇ ھەقتە ئەينى زاماندىكى ئىشلارنى بىلىدىغان، ئاڭلىغان، تەكشۈرۈپ كۆرگەن ئەدەبىياتشۇناس ئابلىمىت روزى «ئالىم مەھمۇد كاشغەرىي ۋە ئۇنىڭ ‹دىۋانۇ لۇغەتت تۈرك› ئەسىرى» ناملىق ماقالىسدە مۇنداق يازغان:

<دىۋان>نىڭ ئىككىنچى قېتىملىق تەرجىمىسى 1952-1954-يىللىرى(بۇ يىلنامە خاتا بولۇپ قالغان- نەقىلچىدىن)جۇڭگو كومۇنىسىتىك پارتىيىسىنىڭ بىۋاستە رەھبەرلىكىدە، كاشغەر ۋىلايىتىنىڭ بىرىنچى ۋالىسى سەيدۇللا سەيپۇللايوپنىڭ قىزغىن تەشەببۇسى، ئورۇنلاشتۇرۇشى ۋە ھەتتا ماددىي جەھەتتىن خالىسانە ياردىمى ئارقىسىدا، يولداش ئەھمەد زىيائى تەرىپىدىن ئىشلەنگەن تولۇق ئۈچ توم ئىدى. ئۇ ئالدىنقىسىغا قارىغاندا خېلى يۇقىرى سەۋىيىدە بولۇپ، تىل ئۇسلۇبى، ئەسلى سۆزلەرنىڭ توغرا تىرانسىكرىپىيىسىدە بېرىلىشىگە خېلى كۈچ سەرپ قىلغان. بولۇپمۇ، تەرجىمىنىڭ قوليازمىسى پۈتكەندىن كېيىن، 8 باسما تاۋاقلىق دەپتەرنىڭ ئوڭ تەرىپىگە ئەسەرنىڭ ئەسلى ئەرەبچە نۇسخىسى، سول تەرىپىگە ئۇنىڭ تەرجىمىسى بېرىلىپ، ئەرەب خېتىنىڭ خەتتاتلىق سەنئىتىدە كۆچۈرۈلگەن. 1956-يىلى<دىۋان>تەرجىمىسىنىڭ بۇ نۇسخىسىنى كاشغەرنىڭ ئاتاقلىق ئۆلىمالىرىدىن شائىر، مۇددەرىس مۇھەممەدخان مەخسۇم(پەيزى) داموللا، (كاشغەر شەھرىنىڭ)جانقورغان مەھەللىسىدىن مۇددەرىس مۇھەممەتئىمىن ھاجىم،(يەنە ياسىن ئاخۇن ئۇزۇن-نەقىلچىدىن)قاتارلىق ئەرەب تىلىنىڭ مۇكەممەل ئۆلىمالىرى كۆزدىن كەچۈرۈپ، ئۈچ تومنىڭ ئاخىرقى بېتىگە: <تەرجىمان ئەھمەد زىيائى ئەپەندى (دىۋانۇ لۇغەتت تۈرك)ناملىق ئەسەرنى كامالەتكە يەتكۈزۈپ تەرجىمە قىلغان. بىز ئۇنىڭ ساپلىقىغا تامامەن قوشۇلۇپ ئۆز مۆھۈرلىرىمىزنى باستۇق>دەپ ئىمزالىرىنى قويغان.(6)

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
ئىزاھات: ئابلىمىت روزى ئەپەندىنىڭ بۇ بايانىنىڭ ئاساسىي روھى ئەمەلىيەتكە ئۇيغۇن، بىراق تەرجىمە قىلىنغان ۋاقىت، يەنى1952-1954-يىللىرى سەل كەينىگە كەتكەن، چۈنكى سەيدۇللايوپ ئەپەندىنىڭ كاشغەردە خىزمەت ئىشلىگەن ۋاقتى بولسا ئەمەلىيەتتە 1951-1953-يىللىرىغا توغرا كىلىدۇ. ئۇنىڭدىن باشقا ئەرەب تىلى مۇتەخەسىسىلىرىنىڭ تەكشۈرۈپ بېكىتكەن ۋاقتىمۇ كەينىگە سۈرۈلۈپ كەتكەن. ئەسلى تەكشۈرۈپ بېكىتىلگەن ۋاقىتمۇ 1953-يىلى9-ئايدا ئۈرۈمچىگە ئېلىپ كەلگەن. ئۇنىڭدىن باشقا تەكشۈرۈپ بېكىتكۈچىلەرنىڭ بىرىنىڭ نامىنى ئابلىمىت روزى ئەپەندى تىلغا ئالمىغان، بىراق، <ھازىرقى زامان ئۇيغۇر ئەدىبلىرى>دېگەن كىتابتا بۇ خىزمەتكە ياسىن ئاخۇن ئۇزۇن دېگەن (ئۆلىما)كىشىنىڭمۇ قاتناشقانلىقى ئېيتىلغان(7).

ئابلىمىت روزىنىڭ ماڭا ئاغزاكى يوسۇندا ئېيتىپ بېرىشىچە، 1955-1956-يىللىرى <دىۋان>ش ئۇ ئار يازغۇچىلار جەمئىيىتى ھۇزۇرىدا مۇتەخەسىسلەر تەرىپىدىن ئوقۇلغان ۋە مۇھاكىمىگە قويۇلغان، شۇنىڭ بىلەن بىرگە مۇناسىۋەتلىك كىشىلەرنىڭ يول مېڭىشى بىلەن ھۆكۈمەت مالىيىسىدىن 500 يۈەن خەلق پۇلى ئاجرىتىلىپ، ئەھمەد زىيائىنىڭ تەرجىمە ھەققى سۈپىتىدە بېرىلگەن. ئەھمەد زىيائى بىر قېتىم كاشغەر شەھرىگە قايتىپ بارغىنىدا بۇ پۇلنىڭ 200 يۈەنىنى ئاكىسى مۇھەممەدخان پەيزىنىڭ <دىۋان>نىڭ تەرجىمە نۇسخىسىنى كۆچۈرۈپ، تەكشۈرۈپ بەرگەنلىكى ھەققى ئۈچۈن ئالدىغا قويغىنىدا ئۇ كىشى تولىمۇ تەسىرلەنگەن ۋە بەكلا خۇشال بولۇپ، كۆزلىرىگە ياش ئالغان(8).بۇگەپنى ئەھمەد زىيائى ئابلىمىت روزىغا ئاغزاكى ئېيتىپ بەرگەن. چۈنكى ئەينى زاماندا 500 يۈەن خەلق پۇلىنىڭ قىممىتى ناھايىتى يۇقىرى ئىدى.

<ھازىرقى زامان ئۇيغۇر ئەدىبلىرى>ناملىق كىتابنىڭ 17-بېتىدە ئەھمەد زىيائىنىڭ <دىۋان>نى تەرجىمە قىلىشى ھەققىدە توختالغىنىدا، «ئەھمەد زىيائى 1953-يىلى كاشغەرنىڭ سابىق ۋاليىسى ئىمىنوۋ ھامىدنىڭ قوللاپ قۇۋۋەتلىشى ئارقىسىدا، ئۇلۇغ ئالىم... مەھمۇد كاشغەرىينىڭ نادىر ئەسىرى ‹دىۋانۇ لۇغەتت تۈرك›نى تەرجىمە قىلىشقا كىرىشىپ، 1955-يىلى 4-ئايدا ئۇنىڭ دەسلەپكى نۇسخىسىنى قولدىن چىقارغان»... دېيىلگەن. بۇنىڭدا <سەيدۇللا سەيپۇللايوپ>نىڭ ئىسمى <ئىمىنوۋ ھامىد>قا، <1953-1951>يىللىرى<1954>يىلىغا ئالمىشىپ قالغانلىقىنى ھېسابقا ئالمىغاندا، قالغان بايانلارنىڭ روھى ئاساسەن ئەمەلىيەتكە ئۇيغۇن بولغان.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

ئەھمەد زىيائى تەرجىمە قىلغان <دىۋان>نىڭ تەرجىمە نۇسخىسى ش ئۇ ئا ر يازغۇچىلار جەمئىيىتى ھۇزۇرىدا 1954-1957-يىللىرىغىچە تۇرغان. ئۇنى يۈسۈپبەگ مۇخلىسوۋ، ئىمىن تۇرسۇن، ئابلىمىت روزى، ئەرشىدىن تاتلىق، ئابدۇرىشىت ئىسلامى قاتارلىقلار كۆرگەن ھەم مۇتالىئە قىلىش ئىستىكىدە بولغان. ئىمىن تۇرسۇن، ئابلىمىت روزى قاتارلىقلار بۇ ھەقتە بەلگىلىك ئىزدىنىشمۇ قىلغان(9).

1955-1957-يىللىرى ش ئۇ ئا ر مەدەنىيەت نازارىتى قارمىقىدا مۇزېي قۇرۇلۇشى يولغا قويۇلۇپ، شۇ چاغقىچە توپلىنىپ، مەدەنىيەت نازارىتى، يازغۇچىلار جەمئىيىتى قاتارلىق ئورۇنلاردا ساقلىنىۋاتقان قەدىمكى قوليازمىلار، كىلاسسىك ئەسەرلەر مۇزېي ئىختىيارىغا ئېلىنغان.شۇنىڭ بىلەن بىرگە ئەھمەد زىيائى، يۈسۈپبەگ مۇخلىسۇۋ، ئابلىمىت روزى قاتارلىقلار90نەچچە پارچە قەدىمكى ئەسەرنىڭ كاتالوگىنى تۇرغۇزۇپ چىققان، بۇلاردىن 70نەچچە پارچىسى دەسلەپكى قەدەمدە رەتلىنىپ، <ئۇيغۇر كىلاسسىك ئەدەبىياتى قوليازمىلىرىنىڭ كاتولوگى>ناملىق كىتابچە قىلىنىپ 1957-يىلى كونا ئۇيغۇر تىلى ئۇسلۇبىدا بېسىلغان. كىتابنىڭ بېسىلىشىغا شىنجاڭ يەرلىك مۇزېيغا تەييارلىق كۆرۈش باشقارمىسى مەسئۇل بولغان. ئۇنىڭ ئىچىگە «دىۋان» توغرۇلۇق ماددىمۇ كىرگۈزۈلگەن بولۇپ، ئۇنىڭدا مۇنداق دېيىلگەن: «تۈرك لۇغەتلىرى دىۋانى كىتابى»1، نومۇرى 58، 129،(بۇ نۇسخا)ئەھمەد زىيائى تەرىپىدىن 1953-1954-يىللىرى كاشغەر ۋالىيسى سەيپۇللا سەيدۇللايوپنىڭ تەشەببۇسى بىلەن تەرجىمە قىلىنغان. بۇ ئەسەر مەشھۇر ئۇيغۇر ئالىمى ۋە تىلچىسى مەھمۇد ئىبنى ھۈسەيىن كاشغەرىينىڭ بۇنىڭدىن 10ئەسىر ئىلگىرى ئەرەب تىلىدا يازغان «كىتاب دىۋان لۇغەتت تۈرك»ناملىق ئۇيغۇر تىلى ۋە گىرامماتىكىسىغا دائىر مەشھۇر كىتابىنىڭ تەرجىمىسىدۇر. بۇ كىتاب ئۈچ توم بولۇپ، بىرىنچى تومى 472 بەت، ئىككىنچى تومى 246بەت، ئۈچىنچى تومى 270بەتتىن ئىبارەت.>

<ئەسەرنى تەرجىمان بىر بەتنىڭ يېرىمىغا كىتابنىڭ ئۆز ئەينىنى زىر-زىۋەرلىك ئەرەب يېزىقى بىلەن پۈتتۈرۈپ چىقىپ ئىككىنچى يېرىمىغا ئۇيغۇرچە تەرجىمىسىنى خەتتى پارسىى بىلەن يېزىپ تامام قىلغان. ئەسەر تولۇق. 1956-يىلى مۇزېي ئىختىيارىغا ئېلىندى...>

(ئىزاھات: بۇ باياندىكى 1953-1954-يىللىرى تەرجىمە قىلىندى دېگەن مەزمۇن يەنىلا ئەمەلىيەتكە ئۇيغۇن بولمىغان، بىراق قالغان مەزمۇنلارنىڭ پايدىلىنىش قىممىتى يۇقىرى.)

دېمەك، ئەھمەد زىيائى تەرىپىدىن تەرجىمە قىلىنغان <دىۋان>نىڭ تەرجىمە نۇسخىسى ش ئۇ ئا ر مۇزېيىدا ساقلانغان.

تىلشۇناس مىرسۇلتان ئوسمانوۋنىڭ 2000-يىلى10-ئاينىڭ 22-كۈنى ئېلىپ بېرىلغان سۆھبەتتىكى ئاغزاكى بايانىغا قارىغاندا، <دىۋان>نىڭ ئەھمەد زىيائى تەرىپىدىن تەرجىمە قىلىنغان تەرجىمە نۇسخىسى كېيىنچە شىنجاڭ ئۇنۋېرسىتېتى تىل-ئەدەبىيات فاكولتېتىنىڭ قەدىمكى قوليازمىلار بۆلۈمىدە ساقلىنىپ كەلگەن ھەمدە مىرسۇلتان ئوسمانوۋ بۇ قوليازما نۇسخىسى ۋە بۇ نۇسخنىڭ ئاخىرىغا ئەھمەد زىيائىي ئۆز قەلىمى بىلەن يازغان <مەن بۇ كىتابنى كاشغەر ۋالىيسى سەيدۇللا سەيپۇللايوپنىڭ ئەمرى بىلەن كاشغەردە تەرجىمە قىلىپ چىقتىم>دەپ يېزىپ قويغان ئېنىق قۇرلارنى ئۆز كۆزى بىلەن كۆرگەن. بىراق ئاپەتلىك <مەدەنىيەت زور ئىنقىلابى>نىڭ باشلانغان يىلى، يەنى 1966-يىلى تىل-ئەدەبىيات فاكولتېتىنىڭ مەسئۇلى مەلۇم بىرەيلەن ئۆزىنىڭ ئۇنىۋېرسىتېت ئىشخانىسىدا كونا كىتابلارنى يىغىپ ساقلىغان دەپ تەنقىد قىلىنىپ، ئەدەپلىنىشىدىن ئېھتىيات قىلىپ، <دىۋان>نى، يەنە <قۇتاغۇبىلىك>نىڭ 1940-يىللاردا ئۈرۈمچىدە نامەلۇم بىر ئۆلىمانىڭ تەرجىمە قىلغان نۇسخىسى قاتارلىق بىر قانچە كونا كىتابلارنى قوشۇپ ئۇنۋېرسىتېتىنىڭ مەيدانىغا ئېلىپ چىقىپ ئاشكارە كۆيدۈرۈپ تاشلىغان. بۇ قېتىمقى كۆيدۈرۈلۈش جەريانىنىمۇ مىرسۇلتان ئوسمانوۋ ئۆز كۆزى بىلەن كۆرگەن.

ئەھمەد زىيائى <دىۋان >نى تەرجىمە قىلغاندا ئۇنىڭ قايسى نۇسخىسىنى ئاساس قىلغان؟ بۇ ھەقتە شائىر ئەھمەد زىيائى ھايات چېغىدا ئەسلەپ مۇنداق دېگەن: <1948-يىلى> ۋە <قۇتاغۇبىلىك>نى ئۈرۈمچىدىكى <يۈسۈپ خاس ھاجىپ كۈتۈپخانىسى>دا كۆرۈشكە مۇيەسسەر بولدۇم. بۇ كۇتۈپخانىدىكى كىتابلارنىڭ كۆپىنچىسى ئۇيغۇر -تۈرك تارىخىغا ئائىت كىتابلار بولۇپ، شۇ كىتابلارنىڭ ئىچىدە <قۇتاغۇبىلىك>نىڭ پەرغانە نۇسخىسى<دىۋانۇ لۇغەتت تۈرك>نىڭ مىسىر نۇسىخىسىدىن ئۈچ توم بار ئىكەن. >مەن نەنجىڭغا بېرىشتىن بۇرۇن شۇ كۇتۇپخانىدا ئۆمرۈمدە تۇنجى قېتىم شۇ گۆھەر ئابىدىلەرنى كۆرۈشكە مۇيەسسەر بولدۇم. كېيىنكى چاغلاردا بىز ئۇيغۇرچە تەرجىمىسىنى ئىشلىگەن <دىۋانۇ لۇغەتت تۈرك>بىلەن <قۇتاغۇبىلىك>شۇ كۈتۈپخانىدىكى كىتابلار ئاساسىدا ئىشلەنگەن(12).

بۇ باياندىن، <دىۋان> كاشغەردە شائىر ئەھمەد زىيائىنىڭ تەرجىمە قىلىشى ئۈچۈن، ئۈرۈمچىدىكى رەھبىرى يولداشلار ۋە ئىلمىي خادىملار ئەينى زاماندا ئۈرۈمچى شەھرىدە ئېچىلغان <يۈسۈپ خاس ھاجىپ كۇتۈپخانىسى>غا قويۇلۇپ، كىشىلەر تەرىپىدىن ئوقۇلغان ۋە كېيىنكى كۈنلەرگىچە ئىلمىي خادىملارنىڭ قولىدا ساقلىنىپ قېلىنغان نۇسخىسىنى تېپىپ ئەۋەتىپ بەرگەنلىكى ئوقۇلىدۇ.

]ئىزاھات: <يۈسۈپ خاس ھاجىپ كۈتۈپخانىسى> بولسا 1945-يىلى مەلۇم، مەلۇم كىشىلەر ئۆزلىرىنىڭ شەخسى كىتابلىرى ئاساسىدا ئاچقان كۈتۈپخانا بولۇپ، ئۈرۈمچى شەھرىنىڭ نەنلىياڭ كوچىسى (ئاياق مەھەللىسى)غا تەسىس قىلىنغان. (13).[

بۇ قېتىملىق تەرجىمە خىزمىتى ئۈچۈن، شىنجاڭ ئۆلكىلىك ھۆكۈمەتتىكى ۋە مەدەنىيەت نازارىتىدىكى مۇناسىۋەتلىك رەھبىرى يولداشلار ۋە ئىلمىي خادىملار بىر تۇتاش ئورۇنلاشتۇرۇش ئېلىپ بارغان(14). كاشغەردە سەيدۇللا سەيپۇللايوپ، ئابدۇرېھىم ئىمىنوۋ قاتارلىقلار بولسا بۇنىڭغا ئاكتىپ ماسلاشقان. ھەتتا بۇ ئىككى رەھبىرى كادىر شەخسى يېنىدىن مەبلەغ چىقىرىپ، بۇ خىزمەتنىڭ ئوڭۇشلۇق بولۇشىغا كاپالەتلىك قىلغان. (15).ھەممىدىن ئەھمىيەتلىك بولغىنى، ئەينى زاماندا دۆلەت تېخى يېڭىلا ئازاد بولغان، يېڭى جۇڭگو تېخى بالىلىق باسقۇچىنى باشتىن كەچۈرۈۋاتقان، شىنجاڭنىڭ ئىجتىمائىي ۋەزىيىتى دېگەندەك تۇراقلىشىپ كېتەلمەيۋاتقان، بىر قىسىم كىشىلەرنىڭ ئىدىيۋى قارىشى ئازاد بولمىغانلىقى ئۈچۈن، قەدىمكى كىتابلارنىڭ قەدرىنى تونۇپ يېتەلمەيۋاتقان، بەزى كىشىلەرنىڭ ھېسسياتى تەۋرىنىپ تۇرىۋاتقان بىر شارائىتتا <دىۋان>نىڭ تەرجىمەقىلىنىشى ئۈچۈن تۆلىنىدىغان بەدەل تولىمۇ زور ئىكەنلىكى ئۆز-ئۆزىدىن مەلۇم ئىدى.ئەينى زاماندىكى رەھبىرى كادىرلار ۋە ئىلمىي خادىملار يۈكسەك سىياسىي ئاڭ، مىللى ئاڭ ۋە مەسئۇلىيەت تۇيغۇسى بىلەن بۇ خىزمەتنى مۇۋەپپەقىيەتلىك يوسۇندا ئورۇنلىغان، ئېغىر بېسىملارغا بەرداشلىق بەرگەن، قاتمۇ-قات قىيىنچىلقلارنى يەڭگەن، تەقدىرى بىلەن ئوينىشىشقا جۈرئەت قىلغان.

تىلشۇناس ئىبراھىم مۇتئى 1953-يىلى مەركىزىي مىللەتلەر نەشىرىياتىنىڭ ئۇيغۇر تەھرىر بۆلۈمىگە مۇدىر بولۇپ تەيىنلەنگەندىن كېيىن، شىنجاڭدىكى كەسىپداشلاربىلەن ئالاقىلىشىپ<دىۋان>نى نەشر قىلىش ئىشىنى قولغا ئالماقچى بولغان. 1956-يىلى نەشىرىيات رەھبەرلىكىگە بۇ توغرۇلۇق ئىلتىماس يازغان. ئىلتىماس نەشرىيات ئارقىلىق باش مىنىستىر جۇئېنلەيگە يەتكۈزۈلگەندىن كېيىن، باش مىنىستىر ئىلتىماسنى كۆرۈپ، <ئەگەرئۇيغۇرلارنىڭ بۇنداق كىلاسسىك ئەسىرى بولسا، چوقۇم نەشىر قىلىپ چىقىرىڭلار>دەپ تەستىق سالغان.(16).شۇنىڭ بىلەن ئىبراھىم مۇتئى ئەھمەد زىيائى تەرجىمە قىلغان <دىۋان>نىڭ ئورىگىنالىنى بېيجىڭغا ئەۋەتىپ بېرىش توغرىسىدا شىنجاڭدىكى مۇناسىۋەتلىك ئورۇنلارغا خەت يازغان. خەت شىنجاڭغا كېلىپ ئىشلار ئۆز يولىغا چۈشكۈچە مەلۇم سەۋەبلەر بىلەن <دىۋان>نى نەشىر قىلىش ئىشى كېچىكىشكە توغرا كەلگەن

داۋامى بۇ مەنزىلدە بار


بۇ ماقالىنى «ئەسىرىم شېئىرىيەت مۇنبىرى»گە «شىنجاڭ ئىجتىمائىي پەنلەر مۇنبىرى» ناملىق ژورنالنىڭ 2008-يىللىق 6-سانىدىن (مەھمۇد كاشغەرىي تەۋەللۇتىنىڭ مىڭ يىللىقىغا بېغىشلانغان مەخسۇس سان) تەۋھىدە تەييارلىغان
&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

تولۇق ئوقۇش

م«دىۋان»نى ئۇيغۇرچىغا تەرجىمە قىلىش جەريانى(1)م

م«دىۋانۇ لۇغەتت تۈرك» (تۆۋەندە قىسقارتىلىپ «دىۋان» دېيىلىدۇ) ــ جۇڭگودا ئىلگىرى-كېيىن تۆت قېتىم تەرجىمە قىلىنغان بولۇپ، بۇ توغرۇلۇق ئىزدىنىش ئېلىپ بېرىش «دىۋانشۇناسلىق»نىڭ مەزمۇنىنى كېڭەيتىش ۋە چوڭقۇرلاشتۇرۇشتا مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە دېگەن مەقسەتتە بۇ ماقالە ئالاھىدە تەييارلاندى



م«دىۋان»نى ئۇيغۇرچىغا تەرجىمە قىلىش جەريانى(1)م

م«دىۋانۇ لۇغاتىت تۈرك»نىڭ ھازىرقى زامان ئۇيغۇرچە نەشىرى ئۈچۈن تەر تۆككەن پىشىۋالار

جۇڭگودا «دىۋان لۇغاتىت تۈرك»نىڭ تۆت

قېتىملىق تەرجىمە قىلىنىشىنىڭ باش-ئاخىرى


غەيرەتجان ئوسمان ئۇتغۇر



«دىۋانۇ لۇغەتت تۈرك» (تۆۋەندە قىسقارتىلىپ «دىۋان» دېيىلىدۇ) ــ جۇڭگودا ئىلگىرى-كېيىن تۆت قېتىم تەرجىمە قىلىنغان بولۇپ، بۇ توغرۇلۇق ئىزدىنىش ئېلىپ بېرىش «دىۋانشۇناسلىق»نىڭ مەزمۇنىنى كېڭەيتىش ۋە چوڭقۇرلاشتۇرۇشتا مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە دېگەن مەقسەتتە بۇ ماقالە ئالاھىدە تەييارلاندى

«دىۋان» ــــ 20-ئەسىرنىڭ باشلىرىدا ئىلىم دۇنياسىدا، قايتىدىن نامايان بولغاندىن كېيىن، جۇڭگودىكى ئىلىم ئەھلىلىرىمۇ بۇنىڭغا ئالاھىدە دىققەت قىلىپ كەلگەن. جۈملىدىن ئۇنى جۇڭگودا ئۆگىنىش، تەتقىق قىلىش، جۇڭگو تىللىرىغا تەرجىمە قىلىش ئىشلىرى مۇھىم خىزمەت قاتارىغا قويۇلغان. ئۇنىڭ جۇڭگو تىللىرىغا تەرجىمە قىلىنىش ئەھۋالى تولىمۇ تەسىرلىك جەريانلارنى باشتىن كەچۈرگەن بولۇپ، بۇنى تۆۋەندىكى تەپسىلاتلاردىن كۆرۈۋالغىلى بولىدۇ.


بىرىنچى:
«دىۋان»نى ئىسمائىل داموللىنىڭ تەرجىمە قىلىش جەريانى:


ئىسمائىل داموللا (ئىسمائىل ئابابەكرى، 1902-1954)، كاشغەر كونا شەھەر ناھىيە بەشكېرەم يېزىسى لەنگەر كەنتىدە تۇغۇلغان.1906-1920-يىللىرى بەشكېرەمدىكى ئىپتىدائىي مەكتەپتە ۋە ئاتۇش مەشھەتتىكى سۇلتانەم مەدرىسىدە ئوقۇغان. 1920-1924-يىللىرى كاشغەر خانلىق مەدرىسىدە بىلىم ئالغان. 1924-يىلى كاشغەر خانلىق مەدرىسىنى تاماملاپ، غۇلجىغا چىقىپ1939-يىللىرىغىچە غۇلجا شەھرىدە، 1954-يىللىرىغىچە چۆچەك شەھرىدە ئىمامەتچىلىك، مۇددەرىسلىك بىلەن شۇغۇللانغان.1954-يىلىدىن كېيىن يەنە تارباغاتاي ۋىلايەتلىك دىن ئىشلىرى ئىدارىسىنىڭ باشلىقى، مائارىپ ئىدارىسىنىڭ مۇئاۋىن باشلىقى قاتارلىق خىزمەتلەرنى ئىشلىگەن. 1954-يىلى ئۆلكىلىك سىياسىي كېڭەشنىڭ ۋەكىلى بولۇپ سايلىنىپ، ئۈرۈمچىدە ئېچىلغان يىغىنغا قاتناشقان. شۇ يىلى چۆچەكتە، كېسەللىك سەۋەبى بىلەن ۋاپات بولغان.

ئىسمائىل داموللا 1945-1946-يىللىرى چۆچەك شەھرىدە<دىۋان>نى ئەرەب تىلىدىن ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىغا تەرجىمە قىلىش ئىشىنى قولغا ئېلىپ، ئۇنىڭ دەسلەپكى نۇسخىسىنى قولدىن چىقارغان. بۇ ئىنتايىن شەرەپلىك خىزمەت بولۇپ، ئۇنىڭ ئەينى زاماندا ئىشلىنىشىنىڭ چوڭقۇر تارىخىي ئارقا كۆرۈنۈشى ۋە تارىخىي ئەھمىيىتى بار بولغان خىزمەت ھىساپلاشقا بولاتتى.

ئىسمائىل داموللا كاشغەر خانلىق مەدرىسىدە ئوقۇۋاتقان ۋاقىتلىرىدا مەدرىسىنىڭ مۇددەرىسى، داڭلىق ئالىم ئابدۇقادىر (ئابدۇقادىر بىننى ئابدۇۋارىس كاشغەرىي، 1862-1924) داموللىنىڭ قولىدا ئوقۇپ، ئۇنىڭ بىۋاستە تەربىيىسىنى قوبۇل قىلغان ۋە <دىۋان> توغرۇلۇق ساۋات ئالغان. شۇنىڭ بىلەن بىرگە ئابدۇقادىر داموللا ئىسمائىل ئابا بەكرىنى ئىلىغا يولغا سالىدىغان چاغدا، ئۆزى تۈركىيىگە بارغاندا ئېلىپ كەلگەن <دىۋان>نىڭ كىلىسلى رىفئەت تەييارلىغان مىخ مەتبەئەلىك نۇسخىسىنى ئىسمائىل ئابا بەكرىگە سوۋغات قىلىپ بەرگەن ھەم كىمدە-كىم بولمىسۇن، ھەم قاچاندا بولمىسۇن بۇ كىتابنى ئۆز ئانا تىلىغا تەرجىمە قىلىپ چىقىشنىڭ مۇھىملىقىنى ئەسكەرتكەن. ئۇستازىنىڭ ئېيتقانلىرى نەچچە ئون يىل قۇلاق تۈۋىدە جاراڭلاپ تۇرغان ئىسمائىل ئابابەكرى1945-يىلغا كەلگەندە <دىۋان>نى تەرجىمەقىلىش ئىشىنى رەسمىي قولغا ئېلىشنى پىلانلىغان. شۇنداقلا بۇنى ئالدى بىلەن ئەينى زاماندا چۆچەكتە تۇرىۋاتقان سابىق سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ ۋەكىلى، ئۇيغۇر زىيالىسى، جۈملىدىن ئىلغار پىكىرلىك شائىر مەنسۇر روزىباقىيوۋ(تەخەللۇسى ۋەتەن ئوغلى) غا ئېيتقان. ئۇ بۇ ئىشىنى ئاڭلاپلا تولىمۇ خوشال بولغان. مەنسۇر روزىباقىيوۋ ئىسمائىل داموللىغا ئۆزىنىڭ <دىۋان>دىن خەۋىرى بارلىقى، شۇنىڭ بىلەن بىرگە ئۇنىڭ قىممەتلىك كىتاب ئىكەنلىكى، چوقۇم جۇڭگودا تەرجىمە قىلىپ چىقىشنىڭ زۆرۈرلۈكى، مۇبادا مۇۋەپپەقىيەتلىك ھالدا تەرجىمە قىلىپ چىقالىسا، سوۋىت ئىتتىپاقىدا (ئالمۇتا ياكى تاشكەنت شەھەرلىرىدە)نەشرقىلدۇرۇپ بېرىشكە مەبلەغ ئاجرىتىش ئۈچۈن كۈچ چىقىرىدىغانلىقى توغرىسىدا ۋەدە بەرگەن. بۇ گەپ ئىسمائىل داموللىغا قايتىدىن ئىلھام بېغىشلىغان. شۇنداق قىلىپ ئىسمائىل داموللا زور تىرىشچانلىق كۆرسىتىپ، كېچىنى كۈندۈزگە ئۇلاپ، ئىلگىرى ئىشلىگەن تەييارلىقلىرى ئاساسىدا 1946-يىلنىڭ ئاخىرىدا <دىۋان>نىڭ تەرجىمىسىنىڭ دەسلەپلى نۇسخىسىنى قولدىن چىقارغان. كاشغەردىن چۆچەككە چىقىپ ئولتۇراقلىشىپ قالغان خەتتات ياسىن قارى كىتابنى خەتتاتلىق سەنئىتى بويىچە كۆچۈرۈپ چىققان. شۇنداقلا داموللىنىڭ ئايالى زەينەپخان قانائەتۇللابەگ(1911-1989)نىڭ ياردىمى بىلەن كىتابنى ئەينى زاماندىكى كىتابەتچىلىك ئۆلچىمى بويىچەتۈپلىنىپ، كۆن بىلەن پاتلىنىپ مۇقاۋىلانغان. بۇ خەۋەر تېز سۈرئەتتە چۆچەك شەھرى، جۈملىدىن تارباغاتاي، ئالتاي، ئىلىدىن ئىبارەت ئۈچ ۋىلايەت دائىرىسىگە تارقالغان. چۆچەك شەھرىدە چىقىدىغان ئۇيغۇرچە گېزىتلەردە خۇش خەۋەر سۈپىتىدە ئۇچۇر بېرىلگەن.بۇنىڭدىن باشقا ئەينى چاغدا، يەنى 1946-يىلى10-ئاينىڭ بېشىدا چۆچەككە خىزمەت تەكشۈرۈش ئۈچۈن كەلگەن ئۈچ ۋىلايەت ئىنقىلابىي ھۆكۈمىتىنىڭ رەئىسى ئەخمەتجان قاسىمى ئىسمائىل داموللا بىلەن ئالاھىدە كۆرۈشۈپ، ئۇنىڭ <دىۋان>نى تەرجىمە قىلىپ چىققانلىقىنىڭ خاسىيەتلىك بىر ئىش بولغانلىقىنى، بۇ ئىش مۇناسىۋىتى بىلەن ئۇنى چىن قەلبىدىن قۇتلۇقلايدىغانلىقىنى، ئىلھام ۋە مەدەت بېرىدىغانلقىنى، كىتابنىڭ تەرجىمىسىنى يەنىمۇ پىششىقلاپ ئىشلەپ چىقىشىنى، مۇمكىن بولسا باشقا ئەرەبچە بىلىدىغان ئۆلىمالارنى تەكلىپ قىلىپ، ئۇلارنى كىتابنىڭ ئەرەبچە نۇسخىسى بىلەن ئەستايىدىل سېلىشتۇرۇپ چىقىشقا ياردەملەشتۈرۈشنى، شارائىت پىشىپ يېتىلگەن ھامان، ھۆكۈمەتتىن مەبلەغ ئاجرىتىپ نەشر قىلدۇرۇپ كەڭ تارقىتىشقا ئىمكان يارىتىپ بېرىدىغانلىقىنى ئېيتقان.

يېڭى جۇڭگو قۇرۇلغاندىن كېيىن، ئىسمائىل داموللا<دىۋان>نىڭ تەرجىمە نۇسخىسىنى شىنجاڭ ئۆلكىسىنىڭ مۇناسىۋەتلىك رەھبەرلىرىگە تاپشۇرۇپ بېرىپ، ئۇنىڭ تەرجىمە قىلىنىپ تارقىتىلىشى ھەققىدە تەكلىپ بەرگەن. 1955-1956-يىللىرى شىنجاڭ ئۆلكىلىك مەدەنىيەت ئىدارىسى قارمىقىدىكى مەدەنىيەت يادىكارلىقلىرىغا مەسئۇل ئىشخانىدىكى خادىملار(مەسىلەن، ئابلىمىت روزى قاتارلىقلار) باشقا قەدىمكى ئەسەرلەر ۋە قوليازمىلار قاتارىدا <دىۋان>نىڭ ئىسمائىل داموللا تەرىپىدىن تەرجىمەقىلىنغان نۇسخىسىغائەھمىيەت بىلەن مۇئامىلە قىلىپ، ئۇنى ئوقۇپ تەكشۈرۈپ كۆرگەن، ھەم ئۇنىڭغا نومۇر قويۇپ، ئاپتونۇم رايونلۇق مۇزېيغا تەييارلىق كۆرۈش ئىشخانىسىدا ساقلىغان. شۇنىڭ بىلەن بىرگە ئاشۇ يىللاردا تەييارلانماقچى بولغان <ئۇيغۇر ئەدەبىيات تارىخى>ئۈچۈن، يېزىلىدىغان ماتېرىيالغا بۇ توغرۇلۇق مەلۇماتنى كىرگۈزگەن. بۇنى ئەدەبىياتشۇناس ئابلىمىت روزى(1922-2000)ئالاھىدە ئەسكەرتىپ ئۆتكەن. يەنى ئۇ ئەينى يىللىرى تەشكىلنىڭ ئورۇنلاشتۇرۇشى بىلەن ئىسمائىل داموللا تەرىپىدىن تەرجىمەقىلىنغان نۇسخىسىنى تەكشۈرۈپ كۆرگەن ۋە ئەينى يىلى ئورىگىنالىنى تەييارلىغان «ئالىم مەھمۇد كاشغەرىي ۋە ئۇنىڭ ‹دىۋانۇ لۇغەتىت تۈرك› ئەسىرى»ناملىق ماقالىسىدە بۇ توغرۇلۇق مەخسۇس توختىلىپ ئۆتكەن. (بۇ ماقالە كېچىكپرەك <شىنجاڭ ئۇنۋېرسىتېتى ئىلمىي ژورنىلى>نىڭ1981-يىللىق 1-سانىدا ئېلان قىلىنغان). ئابلىمىت روزىنىڭ ماقالىسىدە مۇنداق دېيىلگەن: <لۇغەتت تۈرك>كىتابى 1957-يىلىنىڭ ئاخىرىغا قەدەر شىنجاڭدا، شۇنداقلا پۈتۈن ئوتتۇرا ئاسىيا مىقياسىدا تۇنجى نۆۋەت قېتىم ئۇيغۇر تىلىغا تەرجىمە قىلىندى.

بىرىنچى قېتىم، 1946-يىلى ئۈچ ۋىلايەت ئىنقىلابىنىڭ رەھبىرى، مەرھۇم ئەخمەتجان قاسىمىنىڭ تەشەببۇسى بىلەن چۆچەكلىك ئىسمائىل داموللا تەرىپىدىن <دىۋان>نىڭ1-تومى تەرجىمە قىلىنغانىدى. تەرجىمە نۇسخىسىنىڭ يېڭى بولۇشىغا قارىماي، <دىۋان>دابېرىلگەن لۇغەتلەرنىڭ ئەرەبچە ئىزاھاتلىرى ۋە شەرھى، قەدىمىي تىللارنىڭ گىرامماتىكىلىق قائىدىلىرىنى ئىمكان بار تولۇق ئاڭلىتىشقا تىرىشقان.لۇغەتلەرنى تېپىشقا ئاسان بولسۇن ئۈچۈن، ئىسىملارغا ئوخشاش مەستەرلەر(پېئىلنىڭ ھەرىكەتنامى)نى ئالدىغا قويۇپ، بەزى لۇغەتلەرنىڭ مەنىسى ۋە كېلىپ چىقىشىغا ئائىت ئۆز مۇلاھىزىلىرىنى ئىزاھلار بىلەن قۇشۇمچەقىلىپ، خېلى قىزغىنلىق ۋە مەسئۇلىيەتچانلىق بىلەن تەرجىمە قىلىنغان. لېكىن، ئۆز تىلىدا مۇۋاپىق سۆز تاپالماي بەزى ئەرەب ئاتالغۇلىرىنى كۆپرەك ئىشلەتكەنلىكىگە قارىماي، بەزى سەۋەبلەر بىلەن بۇ شەرەپلىك خىزمەتنى داۋاملاشتۇرالماي قالغان. 1954-1956-يىللىرى ئىشلىنىپ، ش ئۇ ئا ر مۇزېيىغا تەييارلىق كۆرۈش باشقارمىسى تەرىپىدىن 1957-يىلى كونا ئۇيغۇر يېزىقى شەكلىدە بېسىپ چىقىرىلغان<ئۇيغۇر كىلاسسىك ئەدەبىياتى قوليازمىلىرى كاتولىكى>ناملىق كىتابنىڭ 39-بېتىدە، ش ئۇ ئا ر مۇزېيىغا تەييارلىق كۆرۈش باشقارمىسىدا ساقلىنىۋاتقان قوليازمىلارنى تونۇشتۇرغاندا مۇنداق ئۇچۇر بېرىلگەن:

<تۈرك لۇغەتلىرى دىۋانى كىتابى>، نومۇرى59،72، بۇ نۇسخا بىرىنچى تومنىڭ تەرجىمىسى بولۇپ، 1946-يىلى چۆچەكتە مەرھۇم ئىسمائىل داموللا تەرجىمە قىلغان. بۇنىڭ يۇقىرىقى تەرجىمىدىن، <ئەھمەد زىيائى1953-1954-يىللىرىدىكى، (ئەمەلىيەتتە 1951-1953-يىللىرى تەرجىمەقىلغان)نۇسخا كۆزدە تۇتۇلغان- نەقىلچىدىن>پەرقى، بۇنىڭدا تەرجىمان تولىراق ئەركىن پىكىر يۈرگۈزگەن، ئەمما تىلىدا خۇددى ئەرەبچىنى ئەرەبچىگە تەرجىمە قىلغاندەك تولىراق ئەرەبچە ئىبارىلەر ئورۇن ئالغان. ھەجمى: بويى 37، ئىنى29، قېلىنلىقى4 س م، 232بەت>

بۇنىڭدىن بىلىنىدۇكى، ئسمائىل داموللا تەرىپىدىن تەرجىمە قىلىنىپ كىتابەت قىلىنغان <دىۋان>نىڭ بىر نۇسخىسى ئەينى زاماندا ش ئۇ ئا ر مۇزىېيىغا تەييارلىق قىلىش باشقارمىسىنىڭ ئىختىيارلىقىغا ئېلىنىپ شۇ ئورۇندا ساقلانغان ئىكەن.

ش ئۇ ئا ر خەلق قۇرۇلتىيى دائىمىي كومىتېتىنىڭ سابىق مۇئاۋىن باشلىقى سەيدۇللا سەيپۇللايوپ(1918-2002)ئەپەندى بىلەن 200-يىلى 3-ئاينىڭ 16-كۈنى(جۈمە)چۈشتىن كېيىن ئائىلىسىدە ئېلىپ بېرىلغان سۆھبەتتە مەزكۇر ماقالە ئاپتورىغا مۇنداق بىر ئۇچۇرنى ئېيتىپ بەرگەن ئىدى.

1953-يىلى 9-ئايدا كاشغەردىكى(ۋالىيلىق)خىزمىتىمنى ئاخىرلاشتۇرۇپ ئۈرۈمچىگە قايتىپ كەلدىم. ئارىدىن بىر قانچە ئاي ئۆتكەندە، بىر كۈنى كەچتە يوچۇن بىر ئادەم ئىشىكنى چېكىپ ئۆيگە كىرىپ كەلدى. ئۇ كىشى ئۆزىنى بىرتونۇشتۇرۇپ، ئەھۋاللاشقاندىن كېيىن بوغچىسىنى يېشىپ، <دىۋانۇ لۇغەتت تۈرك>نىڭ تەرجىمىسىنى ئالدىمدا قويۇپ:- ئاڭلىسام سىلى كاشغەردە ئەھمەد زىيائى ئەپەندىگە بۇ كىتابنى تەرجىمە قىلدۇرۇپتىلا، مەنمۇ خېلى بۇرۇن تەرجىمە قىلىپ چىققانىدىم. ئەھۋالدىن قارىغاندا مەن بۇ كىتابنى يورۇقلۇققا ئېلىپ چىقالمايدىغان ئوخشايمەن، مۇبادا ئەھمەد زىيائى ئەپەندى تەرجىمە قىلغان نۇسخىسىنى نەشر قىلىشقا توغرا كېلىپ قالسا، مەن تەرجىمە قىلغان نۇسخىسىنى قۇشۇمچە پايدىلىنىش ماتىرىيالى قىلىپ ئىشلەتكەن بولساڭلار ياكى سېلىشتۇرۇپ پايدىلانساڭلار كۆپ ياخشى بولغان بولاتتى، دېگەن. شۇنداق قىلىپ سەيدۇللا سەيپۇللايوپ ئەپەندى بۇ تەرجىمە نۇسىخىسىنى ئېلىپ قالغان.ئارىدىن ئۇزۇن ئۆتمەي، ئۆلكىلىك مەدەنىيەت نازارىتىدىن مەلۇم كىشى سەيدۇللا سەيپۇللايوپ ئەپەندىنىڭ ئۆيىگە كېلىپ<دىۋان>نىڭ ئىككى خىل تەرجىمە نۇسخىسىنى(يەنە بىرى ئەھمەد زىيائى تەرجىمە قىلغان نۇسخىسى)تەشكىل نامىدىن ئېلىپ كەتكەن. سەيدۇللا سەيپۇللايوپ ئەپەندى ئارىدىن ئۇزۇن يىللار ئۆتكەن بولغانلىقى ۋە سالامەتلىكىنىڭ ناچارلىقى سەۋەبىدىن ئاشۇ قېتىم <دىۋان>نىڭ تەرجىمە نۇسخىسنى ئۆيىگە ئېلىپ كەلگەن كىشىنىڭ ئىسمىنى ئەسلىيەلمىگەن بولسىمۇ، ئەمما ئۇكىشى ئۆزىنى ساۋەنلىك دېگەندەك قىلغان دېگەن يىپ ئۇچى بىلەن تەمىنلىگەن ئىدى. ماقالە ئاپتۇرىنىڭ قارىشىچە بۇ يوچۇن مېھمان ئىسمائىل داموللا بولۇشى مۇمكىن. بۇنىڭ ئاساسىي قىلىپ مۇنۇلارنى دېيىشكە بولىدۇ: بىرىنچىدىن، ئىسمائىل داموللىنىڭ كەلگەن يېرى بىلەن بىر يول بولغانلىقى ئۈچۈن، سەيپۇللايوپ ئەپەندىنىڭ كاللىسىدا ئاشۇ مىھماننىڭ كەلگەن يېرىنى ساۋەن دەپ قاراپ، ساۋەن بىلەن چۆچەك ئارىلىشىپ قالغان بولۇشى مۇمكىن. ئىككىنچىدىن،ئىسمائىل داموللامنىڭ تەرجىمە نۇسخىسى ھەقىقەتەن ئۈرۈمچىگە كەلتۈرۈلۈپ، دەسلەپ ش ئۇ ئا ر يازغۇچىلار جەمئىيىتىنىڭ ئىشخانىسىدا بىر مەزگىل تۇرغان، شۇنىڭ بىلەن بىرگە يۈسۈپبەگ مۇخلىسوۋ، ئابلىمىت روزى قاتارلىقلار بۇ نۇسخىنى كۆرگەن ۋە ئوقۇغان. ئۈچىنچىدىن، بۇ تەرجىمە نۇسخا شۇ يىللاردا ش ئۇ ئا ر مۇزىېيىغا تەييارلىق قىلىش باشقارمىسىنىڭ ئىختىيارىغا ئۆتكۈزۈلۈپ، مەخسۇس نومۇرقويۇلۇپ ئەنگە ئېلىنغان. جۈملىدىن<ئۇيغۇر كىلاسسىك ئەدەبىياتى قوليازمىلىرى كاتالوگى>ناملىق كىتابتا تونۇشتۇرۇلغان. تۆتىنچىدىن، ئىسمائىل داموللا 1953-1954-يىللىرى ئۈرۈمچىگە كېلىپ ئۆلكىلىك سىياسىي كېڭەش يېغىنىغا قاتناشقان(1).

مەزكۇر ماقالىنىڭ لوگىكىلىق تەرتىپى بويىچە بولغاندا، ئىسمائىل داموللا نېمە سەۋەبتىن <دىۋان>نى ئۇيغۇر تىلىغا تەرجىمە قىلىش ئىشىغا تۇتۇش قىلىپ قالغان، ئۇ تەرجىمىدە ئاساس قىلغان ئەرەبچە نۇسخىنى نەدىن تاپقان؟ دېگەن مەسىلىنى مەخسۇس مۇھاكىمە قىلىشقا توغرا كېلىدۇ. چۈنكى 18-19-ئەسىردىن باشلاپ شىنجاڭ، جۈملىدىن ئۇيغۇر جەمئىيىتىدە باشقا بىر قاتار بولمىغۇر كەيپىياتلارغا ئوخشاش، ئېغىر مەنىۋى كىرزىس يۈز بەرگەن. بۇنىڭ بىلەن بەزى ئەھۋالدا قەدىمكىلەرنىڭ ئىلمىي ئەمگەكلىرىگە سەل قاراش، ئۆزلىرىنىڭ ئۇلۇغ ئالىملىرى، بۈيۈك دانىشمەنلىرى، زەبەردەست يول باشلىغۇچىلىرىنى بىلمەسلىك، ئۇنتۇپ قېلىش، ئەستىن چىقىرىپ قويۇش، گالۋاڭلىق، قاششاقلىق، نادانلىق قاتارلىق ناچارئىللەتلەر ئاساسىي ئېقىمغا ئايلىنىپ قالغان. <قۇتاغۇبىلىك>،<دىۋان> غا ئوخشاش ئالەمشۇمۇل ئەسەرلىرىنىڭ يازما نۇسخىلىرىنى ئۆز يۇرتىدا، ئۆز قوللىرىدا ساقلاپ قېلىش ئىمكانىيىتى يارىتالمىغانلىقى بۇنىڭ بىر كىچىك مىسالى. مۇنداق ئەھۋالدا ئىسمائىل داموللا ھەرقانچە بىلىملىك، ئىقتىدارلىق، يولى كەڭ بىر زات بولغان بولىسمۇ، لېكىن ئەينى چاغنىڭ قاراڭغۇ زۇلمەتلىك شارائىتىدا تاساددىپى ئوتتۇرىغا چىقىپ، <دىۋان>نى تەرجىمە قىلىشتەك چوڭ ئىشنى قولغا ئېلىشنىڭ چوقۇم بىر سەۋەبى بولۇشى كېرەك ئەلۋەتتە. ئىبراھىم مۇتئى، ئابلىمىت روزى، ئوسمان مۇھەممەد ھاجىم(1918-2000)، مۇھەممەد ئىمىن قۇربانى(ئىشقىي، 1914-1990)،شىرىپ خۇشتار قاتارلىقلار بىلەن 1981-يىللاردىن تاكى 2008-يىللارغىچە(بۇلارنىڭ ئىچىدە ھايات بولغانلىرى بىلەن)ئېلىپ بېرىلغان سۆھبەتلەردىن بىلىنىشىچە، شۇنداقلا بۇ پېشقەدەملەرنىڭ بايانىغا قارىغاندا، قۇتلۇق شەۋقى، ئابدۇقادىر داموللا قاتارلىق كاشغەردە ئۆتكەن ئۆلىمالار شىنخەي ئىنقىلابى (1911-يىلى)دىن كېيىن چەت ئەللەردە ئوقۇش جەريانىدا تۈركىيىگىمۇ بارغان، ھەم 1915-1917-يىللىرى كىلىسلى رىفئەت تەرىپىدىن تاييارلانغان <دىۋان>نىڭ ئەرەبچە نۇسخىسىنى ۋەتەنگە ئېلىپ كېلىپ، ئىخلاسمەن ئۈلپەتلىرى، كاشغەرنىڭ مەنىۋى تۈۋرۈكلىرى ھېسابلانغان ئۆلىمالىرى بىلەن ئورتاق مۇتالىئە قىلىشقان. شۇنداقلا بىرگە تەرجىمە قىلىپ، ئانا تىلىغا ئاغدۇرۇپ ئۆز خەلقىگە تونۇشتۇرۇشنى مۇقەددەس بۇرچى دەپ بىلىپ بۇ ئىشقا چىن دىلىدىن نىيەت قىلىشقان. ئەپسۇسكى، خىلمۇ-خىل سەۋەبلەر تۈپەيلىدىن بۇ شەرەپلىك خىزمەتنى تاماملىيالماي قالغان. ئابدۇقادىر داموللىنىڭ ئىخلاسمەن شاگىرتلىرىدىن ھېسابلانغان ئىسمائىل داموللا كاشغەرخانلىق مەدرىستە ئوقۇۋاتقان چاغلىرىدا، مۆھتەرەم ئۇستازىنىڭ ئاغزىدىن مەھمۇد كاشغەرىي ۋە <دىۋان>توغرۇلۇق ئوتلۇق لېكسىيلەرنى ئاڭلىغان، مۇبارەك كىتابنىڭ ئەرەبچە نۇسخىسىنى ئۆز كۆزى بىلەن كۆرگەن، ئىسسىق، پاك قولى بىلەن تۇتۇپ باققان، ئالتۇن قۇرلىرىنى بىرمۇ-بىر ئوقۇپ باققان. يەنە داموللا جۇشقۇن تالىپلىق ۋاقىتلىرىدا، بۈيۈك ئۆلىما ئابدۇقادىر داموللىنىڭ <دىۋان>نى ئانا تىلغا تەرجىمە قىلىش توغرىسىدىكى خىياللىرىغا ماسلاشقان، جور بولغان. يەنە تېخى ئابدۇقادىر داموللا ئۆزى تۈركىيىدىن ئالغاچ كەلگەن <دىۋان> نۇسخىسىدىن بىرنى باشقا كىتابلار قاتارىدا ئىسمائىل ئاخۇنغا سوۋغات قىلغان دەپ ئېيتىشقا بولىدۇ. مانا مۇشۇنداق ئەھمىيەتلىك ۋەقە ھەم جەريان، ئىسمائىل داموللىدا <دىۋان>دىن ئىبارەت ئالەمشۇمۇل تەۋەررۈك كىتابنى ئەرەب تىلىدىن ئۆز ئانا تىلىغا تەرجىمە قىلىشتەك خاسىيەتلىك ئىشنى قولغا ئېلىشقا سەۋەب بولغان بولۇشى كېرەك دېگەن ئىلمىي پەرەزنى ئوتتۇرىغا قويۇپ ئۆتۈشنىڭ مۇمكىنچىلىكىنى ھازىرلىغان(2).

<دىۋان>نىڭ ئالدىنقى ئەسىرنىڭ 40-يىللىرىدا چۆچەك شەھرىدە تەرجىمە قىلىنىشىغا سەۋەب بولغان ئىشلار قاتارىدا يەنە مۇنداق بىر ئىشنىمۇ سۆزلەپ ئۆتمەي بولمايدۇ.

تارىخىي ماتىرىياللارغا قارىغاندا، 1932-يىلى چۆچەكتىكى ئۆلىما-زىيالىيلارئەستايىدىل كېڭىشىپ، چۆچەك شەھرىدە بىر قىزلار مەكتىپى قۇرۇپ، ئۇنىڭغا <مەھمۇدىيە ئۇيغۇر قىزلار مەكتىپى >دەپ نام بەرگەن.ئەسلىدە بۇ مەكتەپكە مەھمۇد كاشغەرىينىڭ مۇبارەك نامى بىلەن ئىسىم قويۇش كۈنتەرتىپكە قويۇلغان بولسىمۇ لېكىن مىلىتارىست جىن شۇرىننىڭ مائارىپتىكى تېررورلۇق سىياسىتىنىڭ چەكلىمىسگە ئۇچراشتىن ساقلىنىش ئۈچۈن، مەكتەپ نامى قىسقارتىلىپ، يەنى<كاشغەرىي> دېگەن سۆز ئېلىۋېتىلىپ يۇقىرىقىدەك ئاتالغان. چۆچەك ۋىلايەتلىك مائارىپ ئىدارىسى 1946-يىلى 3-ئاينىڭ 10-كۈنى ۋالىي مەھكىمىسىنىڭ تەستىقى بويىچە <مەھمۇدىيە مەكتىپى>دەپ ئەسلىگە كەلتۈرۈشنى قارار قىلغان. شۇنىڭ بىلەن بۇ مەكتەپ ئۇلۇغ ئالىم مەھمۇد كاشغەرىينىڭ نامى بىلەن ئاتالغان تۇنجى مەكتەپ بولۇپ قالغان(3).

بۇنىڭدىن چۆچەك خەلقى 1930-يىللاردىن باشلاپلا ئۇلۇغ ئالىم مەھمۇد كاشغەرىي توغرىسىدا مۇئەييەن چۈشەنچىدە بولۇپ بولغان ياكى چۆچەكتە ئىسمائىل داموللىنىڭ <دىۋان>نى تەرجىمە قىلىشىنىڭ مەنىۋى ۋە مىللى ئاساسىي تۇرغۇزۇلۇپ بولۇنغان، شۇنداقلا شەرت -شارائىتلىرى ئاساسەن پىشىپ يېتىلىپ قالغان، ھەمدە ئۆلىما-زىيالىيلارنىڭ زۆرۈرىي خىزمىتىگە ئايلىنىپ قالغان. مانا مۇشۇنداق بىر قاتار ئەھۋاللار ئىسمائىل داموللىنى تەخىرسىزلەندۈرگەن بولۇشى كېرەك.

ئىسمائىل داموللا پەقەت بىلىملىك، ئىقتىدارلىق بىر دىنىي ئۆلىما بولۇپ قالماستىن، پەننىي بىلىملەرگىمۇ ئەھمىيەت بېرىدىغان ئالىم كىشى بولغان. تېبابەتچىلىك بىلەن شۇغۇللىنىپ، ئۆزى دورا ياساپ نۇرغۇن بىمارلارنىڭ كېسىلىنى داۋالىغان. ئەدەبىياتقا چوڭقۇر ھەۋەس باغلىغان، شۇنداقلا ئەدەبىي ئىجادىيەت بىلەن شۇغۇللىنىدىغان، كۆڭلى ئويغاق، ھېسسىياتلىق ئەدىبلەردىن بولغان. ئۇ ۋاقىت چىقسىلا ئەدەبىي ۋە ئىلمىي ئىجادىيەت بىلەن شۇغۇللانغان. ئەلىشىر ناۋايى، جالالىددىن رۇمىي، ئابدۇراخمان جامىي قاتارلىقلارنىڭ شېئىرلىرىنى بېرىلىپ ئوقۇغان، مۇتالىئە قىلغان، ئۇلارنىڭ شېئىرلىرىنى بالىلىرىغا ئەلىشىر ناۋائىي ھەزرەتلىرى بىزنىڭ بۈيۈك شائىرىمىز، ئۇ ئاتا-بوۋىمىزنىڭ تىلى بىلەن ئىنتايىن پاساھەتلىك ئەسەرلەرنى يازغان، ئۇنى ئوقۇش، ئۆگىنىش، بالىلارغا چۈشەندۈرۈش، ئەۋلادلارغا يەتكۈزۈش ، مۇتالىئە قىلىپ، مەنىۋى نەپكە ئېرىشىش بىزنىڭ ۋەزىپىمىز ۋە بۇرچىمىز دېگەنلەرنى ئەسكەرتىپ تۇرغان. ئۇنىڭ ئۆيىدە نۇرغۇن كىتابلار ، قوليازمىلاربولغان. ئۇلارنى ئۆزى پايدىلىنىپ قالماستىن، ھاجەتمەنلەرگە ، تالىپلىرى، ئىلىمخۇمار كىشىلەرگە بېرىپ تۇرغان. ئۇۋاپات بولۇپ كەتكەندىن كېيىن، بىرقىسىم كىتابلىرىنى بەزىلەر چەتئەلگە ئېلىپ چىقىپ كەتكەن، بىرقىسمى ئائىلىسىنىڭ ئۈرۈمچىگە يۆتكىلىپ كېلىشى بىلەن، ئاپتونۇم رايونلۇق مۇزىېيىغا تەييارلىق قىلىش ئىشخانىسىغا تاپشۇرۇپ بېرىلگەن. بىر قىسمىنى ئۈرۈمچىدىكى يېقىن -يورۇقلار، جۈملىدىن ئۆلكىلىك مەدەنىيەت نازارىتىدىكى بىر قانچە كىشىلەر ئېلىپ كېتىشكەن.

ئىسمائىل داموللا خەلقچىل، مىللەتنى، يۇرتنى سۆيىدىغان ئالىيجاناب روھقا ئىگە ئەزىمەت بولۇپ، ھەرخىل ئىجتىمائىي، سىياسىي ۋە مەدەنىي پائالىيەتلەرگە ئاكتىپ قاتناشقان. ئۈرۈمچىگە كېلىپ ئۆلكىلىك سىياسىي كېڭەشنىڭ تارباغاتاي ۋىلايىتى ۋەكىلى سۈپىتىدە يىغىنغا قاتنىشىپ، ھەرمىللەت ۋەكىللىرى بىلەن بىرگە شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونۇم رايونىنى قۇرۇشتەك شەرەپلىك ئىشىنى ئورتاق كېڭەشكەن، چۆچەككە قايتىپ بارغاندىن كېيىن قارشى ئېلىشقا چىققان نەچچەمىڭ ئاممىغا كومپارتىيە ۋە خەلق ھۆكۈمىتىنىڭ مىللىي ئاپتونومىيىلىك سىياسىتىنىڭ يۆنىلىشى ۋە ئەۋزەللىكلىرى توغرىسىدا بىر قانچە رەت نۇتۇق سۆزلەپ، چۆچەك خەلقىنىڭ ۋەتەننى، كومپارتىينى، مىللىي ئاپتونۇمىيىلىك رايون تۈزۈمىنى يەنىمۇ كەڭ دائىرىدە ھىمايە قىلىشى ئۈچۈن ئاكتىپ تەشۋىقاتچىلىق رولىنى ئوينىغان(4).

ئىسمائىل داموللىنىڭ ئۇيغۇرلارنىڭ يېقىنقى زامان تارىخىدا ، <دىۋان>نى ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىغا تەرجىمە قىلىپ چىققانلىقى قالتىس ئەھمىيەتلىك بىر ۋەقە بولۇپ ھېسابلىنىدۇ. گەرچە ئۇنىڭ تەرجىمە ئەمگىكىنىڭ دېرىكى ئېلىنىش ئالدىدا تۇرغان، تەتقىقات سورۇنىغا ئېلىپ چىقىلمىغان بولسىمۇ، ئەمما ئەينى زاماندىكى مەرىپەتپەرۋەر كىشىلەرنىڭ دىققىتىگە ئېلىنغانلىقىنىڭ ئۆزى كېيىنكىلەرگە ئەسلىشىنى، ئىزدىنىشىنى، ئىلھام ئېلىشىنى ۋە قەدىرلىشىنى زۆرۈرىيەتكە ئايلاندۇرۇپ بولغان. دېمەك، ئۇنىڭ ئەجدادلار تەرىپىدىن ياندۇرۇپ بېرىلگەن ئىلىم-مەرىپەت چىرىغىنى ئۆچۈرۈپ قويماي، ئىنتايىن جاپالىق شارائىتتا، قاتمۇ-قات قىيىنچىلىقلارنى يېڭىپ، تىنىم تاپماي ئىشلەپ، بۇ خىل چىراغنى ئەۋلادلار ئارىسىغا يەتكۈزۈپ بېرىشتە بىر كىشىلىك ھەسسىسىنى قوشقانلىقى كېيىنكىلەرنىڭ، ئەۋلادلارنىڭ قەلبىنى ھاياجانغا سالماي قالمايدۇ.

داۋامى بۇ مەنزىلدە بار
http://uzunjahan.blogspot.com/2008/12/2.html

بۇ ماقالىنى «ئەسىرىم شېئىرىيەت مۇنبىرى»گە «شىنجاڭ ئىجتىمائىي پەنلەر مۇنبىرى» ناملىق ژورنالنىڭ 2008-يىللىق 6-سانىدىن (مەھمۇد كاشغەرىي تەۋەللۇتىنىڭ مىڭ يىللىقىغا بېغىشلانغان مەخسۇس سان) تەۋھىدە تەييارلىغان
&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

تولۇق ئوقۇش

م«دىۋان»دىن ئۇيغۇر ئاياللىرىنىڭ گۈزەللىك قاراشلىرىغا نەزەر

م«تۇركىي تىللار دىۋانى»دىكى مەنبەلەردىن

ئۇيغۇر ئاياللىرىنىڭ گۇزەللىك قاراشلىرىغا نەزەر


گۇلزەپەر مۇھەممەت

(شىنجاڭ ئۇنىۋېرسىتىتى سىياسەت ۋە ئاممىۋىي باشقۇرۇش ئىنستىتۇتى)


مەھمۇد كاشغەرىي پۇتۇن دۇنياغا مەشھۇر تىلشۇناس ، پۇتۇن دۇنيا ئىتىراپ قىلغان ئۇيغۇر ئالىمى، ئۇ ئۆزىنىڭ جاپالىق ئىلمىي ئەمگىكىنىڭ نەتىجىسى بولغان «تۇركىي تىللار دىۋانى» ناملىق ئۆلمەس ئەسىرىدە ئۇيغۇر قاتارلىق تۇركىي مىللەتلەرنىڭ تىلى، جۇغراپىيىلىك جايلىشىش ئەھۋالى، تارىخى، ئەدەبىيات–سەنئىتى، ئۆرپ-ئادىتى، ئاستىرنومىيە، كالىندارچىلىق، تىبابەتچىلىك، دېھقانچىلىق، چارۋىچىلىق، مال دوختۇرلۇق ھەر خىل ھايۋاناتلار، ئۇچار قاناتلاردىن كوپ ئۇچرايدىغانلىرىنىڭ ناملىرى ۋە ئۇلارنىڭ خۇسۇسىيەتلىرى، غىزا ئىتىش يوللىرى، چالغۇ ئەسۋاپلىرى، كىيىم-كىچەك، زىننەت بۇيۇم، كىشلىك مۇناسىۋەت قاتارلىق تەرەپلىرىنى ناھايىتى مول ماتىرىيال مەنبەسى بىلەن مۇكەممەل يۇرىتىپ بىرىش بىلەن بىللە ئۇيغۇرلارنىڭ ئۇزاق يىللىق تارىخى تەرەققىيات جەريانىدىكى رەڭگارەڭ ۋە مول مەدەنىيەت كارتىنىسىنى يارىتىشتا ئۆزىگە مۇناسىپ تۆھپىلەرنى قوشقان.
«دىۋان»دا ئۇيغۇرلارنىڭ كېيىم-كېچەك مەدەنىيىتى، زىبۇ – زىننەت تاقاش ئادىتى، گۈزەللىك قاراشلىرى، ئەدەپ–ئەخلاققا دائىر سۆزلەملەر ناھايىتى كۆپ ئۇچىرايدۇ.
كىيىم- كېچەك ئادەمنىڭ ئەڭ ئاساسلىق زىننىتى، گۈزەللىك زوقىنىڭ ئەڭ تىپىك ئىپادىسى. ھەر قانداق بىر مىللەتنىڭ ئۆزىگە خاس كىيىم-كېچەك مەدەنىيىتى بولىدۇ. كىيىم-كېچەك جەھەتتىكى ئالاھىدىلىك شۇ مىللەتنى تاشقى جەھەتتە باشقا مىللەتلەردىن پەرقلەندۇرىدىغان موھىم بەلگىلەرنىڭ بىرى. ئىنسانلارنىڭ كىيىم-كېچەك مەدەنىيىتى يېمەك-ئىچمەك مەدەنىيىتىدىن كېيىنلا بارلىققا كەلگەن ئەڭ قەدىمكى مەدەنىيەت ئۇتۇقلىرىدىن بىرى.
ئۇيغۇرلارنىڭ كىيىنىش-ياسىنىش مەدەنىيىتىمۇ ئۇزۇن تارىخقا ئىگە. جەمئىيەت تەرەققىياتىغا ئەگىشىپ، ئەجدادلىرىمىزنىڭ كېيىنىش-ياسىنىش ئادەت-ئەنئەنىلىرىمۇ ئۆزگىرىپ، بېيىپ، رەڭدارلىشىپ تېخىمۇ كۈچلۈك مىللىي تۈس ئالغان. جۈملىدىن جىنسىي ۋە ياش قۇرام پەرقىگە قاراپ كېيىنىش-ياسىنىش جەھەتتە ئۆزگىچە ئادەت-ئەنئەنە شەكىللەنگەن.
ئەجدادلىرىمىز ئوۋچىلىق، كۆچمەن چارۋىچىلىق بىلەن تىرىكچىلىك قىلغان دەۋرلەردە چارۋا مال ۋە ھايۋان تېرىلىرىدىن، قوي يۇڭى توقۇلمىلىرىدىن كىيىم كىيگەن. ئۇنىڭدىن كېيىنكى دەۋرلەردە پاختا توقۇلمىلىرى، پاختا-يۇڭ ئارىلاش توقۇلمىلار ۋە يىپەك توقۇلمىلىرىدىن كىيىم كىيىدىغان بولغان. ئوتتۇرا ئەسىردىلا قولياغلىق، باغىرداق، دەزمال قاتارلىق بۇيۇملارنى، تاش، سۆڭەك مونچاقلار ئورنىغا ئۈنچە-مەرۋايىت، ئالتۇن-كۈمۈش قاتارلىق زىننەت بۇيۇملىرى؛ ئۇپا- ئەڭلىك، سۈرمە، قاشلىق، ئوسما گىرىملىكلەرنى ئىشلىتىلىدىغان بولغان.
ئەجدادلىرىمىز ئۆزىنىڭ تۇرمۇش شارائىتىنى ياخشىلاش يولىدا ئېلىپ بارغان تارىخىي كۈرەشلىرى جەريانىدا، ئىشلەپچىقىرىش ساھەلىرى بويىچە ئۆزىگە خاس بىر يۈرۈش ئىشلەپچىقىرىش ئۇسۇلىنى، جۈملىدىن شۇنىڭغا مۇناسىپ تۇرمۇش ئۇسۇلىنى شەكىللەندۇرگەن. كىيىم تىكىپ كىيىش ئۈچۈن توقومىچىلىق ئىشلىرىنى ئالاھىدە تەرەققىي قىلدۇرغان. ئۇلار ئۆزلىرىنىڭ توقومىچىلىق سانائىتىدىن پايدىلىنىپ ھەر خىل گۈللۈك، گۈلسىز، ئارىلاشما تالالىق رەختلەردىن، يۇڭ، يىپەك، پاختا قاتارلىق رەختلەردىن ناھايىتى نەپىس كۆركەم كىيىم- كېچەكلەرنى تېكىپ كېيىش بىلەن بىر ۋاقىتتا ناھايىتى چىرايلىق قىلىپ خىلمۇ–خىل كەشتە نۇسخىلىرىنى كەشتىلەپ ئۆزلىرىنىڭ گۈزەللىك ئارزۇلىرىنى قول ماھارىتى بىلەن نۇرلاندۇرۇپ كەلگەن.
مەن تۆۋەندە «تۇركىي تىللار دىۋانى»نى ئىزلاپ قەدىمقى ئۇيغۇر ئاياللىرىنىڭ كىيىم–كىچەك، ياسىنىش، تارىنىش ۋە باشقا جەھەتلەردىكى گۈزەللىك قاراشلىرى توغرىسىدا توختىلىپ ئۆتىمەن.


(1) ئۇيغۇر ئاياللىرىنىڭ گۈزەللىك قاراشلىرى–كىيىنىش

ئۇيغۇر ئاياللىرى ئۆز قوللىرىنىڭ چىۋەرلىگى بىلەن قەدىمقى ئۇيغۇرلارنىڭ توقومىچىلىق ھۈنىرىدە ئۆز رولىنى تولۇق جارىي قىلدۇرغان. ئۇلار ھەر خىل تىخنىكىلاردىن تولۇق پايدىلىنىپ ھەر خىل گۈللۈك، گۈلسىز، ئارىلاشما تالالىق رەختلەرگە، كىيىم–كىچەككلەرگە، ئۆي جابدۇقلىرىغا گۈل بېسىش، زەر بېسىش، كەشتە تىكىش قاتارلىق تېخنىكىلار بىلەن شۇغۇللانغان. ئۇلار ئەرلىرىگە يۇڭ تىۋىتتىن پىشىقلاپ ئىشلەنگەن ھەر خىل تۇماق ۋە قالپاقلارنى، رەڭگارەڭ چىمەن دوپپىلارنى كىيدۇرگەن، پوتا، بەلۋاغ باغلاتقان ۋە نەقىشلىق كەمەرلەرگە توقۇ بىكىتىپ ئەرلىرىنىڭ سالاپىتىگە ئەھمىيەت بەرگەن. ئۆزلىرى ھەر خىل يۇڭ، يىپەك توقۇلما رەخلەردىن ناھايىتى نەپىس كۆركەم، يوللۇق چۈۋەر پۈرمە، نىمچا، كەمزۇل، جىلىتكە، چاپان كۆڭلەكلەرنى تىكىپ كىيگەن، يىپەك قول ياغلىقلارنى تۇتقان. ئەر-ئاياللارنىڭ شىم-تامباللىرىنىڭ پۇشقاقلىرىغا گۈل كەشتىلەنگەن. ئاياللار كۆڭلەك ياكى نىمچا ئۈستىگە نىم تاناپلار (تور يۇپۇقلار) تارتقان. ئۇيغۇرلار يەنە قاما، كەمچەت، سۇسەر، قۇندۇز، بولغۇن قاتارلىق قىممەتلىك ھايۋان تېرىلىرىدىن ھەر خىل جۇۋىلارنى تىكىپ كىيگەن. ئۇيغۇرلار كىيىم-كېچەكنى نەپىس تىكتۈرۈپ كىيىش بىلەنلا قالماي، كىيىم-كېچەكلەرنى تېخىمۇ يارىشىملىق ۋە چىرايلىق ئىسكەتكە كىرگۈزۈش، يىپەك كىيىملەرنىڭ پۇرلاشقان يەرلىرىنى سىلىقلاش ئۈچۈن ھاندۇۋا شەكىللىك دەزمالنى بارلىققا كەلتۇرگەن. ئۇيغۇرلارنىڭ كىيىم–كىچەك ئەنئەنسىدە، گۈللۈك يىپەك رەخت كىيىملەر چوڭ سالماقنى ئىگىلەيدۇ. بولۇپمۇ، ئۇيغۇر ئاياللىرى ھەر خىل گۈللۈك، نەقىشلىك ۋە رەڭلىك يىپەك رەختلەرنى كىيىش بىر خىل گۈزەللىك دەپ قارىغان .
«دىۋان»دا ‹قىلىقلىناي دېسە قىزىل كىيەر، ياراي دېسە يېشىل كىيەر›(1-توم 512-بەت)دېگەن تەمسىل بار. ئۇيغۇرلار كىيىمنى بەدىنىنى يوشۇرۇش ئۇچۇنلا ئەمەس بىر خىل گۈزەللىك ئۈچۈن كەيگەن. ئۇيغۇر ئاياللىرى كىيىم–كىچەكلىرىنى رەتلىك، پاكىز كىيىشكە ئالاھىدە ئەھمىيەت بىرىدۇ. چۇنكى ئۇلار كىيىم–كىچەك ئارقىلىق ئۆزلىرىنىڭ گۈزەللىك لاتاپىتىنى نامايان قىلالايدىغانلىقىنى ناھايىتى ئوبدان چۇشىنىدۇ.

قەدىمقى ئۇيغۇر ئاياللىرى كىيىم–كىچەكلىرىنى ئادەتتە تۆۋەندىكىدەك بىر قانچىگە ئايرىپ ئاتايدۇ.

مەسىلەن: باش كىيىملەر:
«سارىغۇچ». خوتۇنلار رومىلىنىڭ بىر خىلى.(1-توم 634– بەت)
خوتۇن سارىغۇچ سالدى. (3–توم 283–بەت)
«بۇرۇنچۇق». پۇركەنچە. (1-توم 663–بەت)
خوتۇن پۇركەنچە پۇركەندى. (1–توم 270–بەت)
«دەدەك ». كېلىننىڭ يات كىشلەرگە كۆرۈنمەسلىكى ئۇچۇن بېشىغا ئارتقان پۇركەنچىسى (1-توم 531–بەت)
«بۇرتالاندى». بوككە ئالتۇن قاداق تۇتۇلدى. 3–توم 277–بەت.
«بۇرتالادى». ئۇ بوككە ئالتۇن قاداقلارنى بەكىتتى. 3–توم480–بەت.
«كىمسەن». زىننەت ئۇچۇن دوپپا ۋە شۇنىڭغا ئوخشاش نەرسىلەرگە تاقىلىدىغان ئالتۇن قاداق. 1-توم 570–بەت.
«پاتغا». تۇماق تىكىدىغان تېرە ۋە كىگىزنى قويۇپ كېسىدىغان كېسىمچى تاختىسى. 1-توم 553– بەت.
«قىيماچ» ئاق تىۋىتتىن ئىشلەنگەن بۆك بولۇپ، بۇنى چىگىللەر كىيىدۇ. (3–توم 241–بەت)
«قىزىللىغ» جىيەكلىك بۆك، 1- توم 646– بەت.
«ساقالدۇرۇق» ئېڭەكباغ ئىشلەتكەن. ئۇ، يىپەكتىن توقۇلغان بولۇپ، ئېڭەكتىن قوشۇپ باغلاپ قويۇلىدۇ. 1- توم 686 –بەت
«سۇقارلاچ »كۇلاھ، ئۇزۇن قالپاق. 1- توم 642 –بەت.
«قۇتۇرما» قايرىما بۆك. ئالدى ۋە ئارقا تەرىپىدە قايرىمىسى بولغان قالپاق. 1-توم 638–بەت. «قالپاق». قالپاق ئۇيغۇرلىرنىڭ تەلپەكتىن كېيىن ئىجاد قىلىپ كىيگەن خاس باش كىيىمى.
«تۈركى تىللار دىۋانى» دا مۇنداق نەقىل كەلتۈرۈلگەن: «ئۇلارنىڭ (ئۇيغۇرلارنىڭ دېمەكچى) قالپاقلىرىنىڭ قاناتلىرى لاچىن قاناتلىرىغا ئوخشايدىكەن. 1 –توم 151 – بەت»
قالپاقنىڭ ئالدى ۋە ئارقا تەرىپى ئاچىماق، ئىككى يان تەرىپى ئۈستىگە قايريپ قويۇلىدۇ. ئۇ 20–ئەسىرنىڭ 60 – يىللىرىغىچە قۇمۇل، لوپنۇر، بۈگۈر، باي، ئىلى، ئاقتۇ قاتارلىق جايلاردىكى دېھقان –چارۋىچىلاردا بىر قەدەر مۇكەممەل ساقلانغان.

«دىۋان» دا يەنە ئىچ كىيىملەردىن:

«ئارتېغ». ئايالچە جىلىتكە، 1- توم133– بەت.
«باغىرداق».باغىرداق ، لىپتىك 1- توم 653– بەت. قاتارلىق سۆزلەملەر ئۇچىرايدۇ. «باغىرداق»- ئۇيغۇر ئاياللىرىنىڭ ئۆز بەدەن گۈزەللىكىنى قوغداش ۋە ھايالىق لاتاپىتىنى ساقلاش ئۈچۈن كەشىپ قىلىپ ئىشلەتكەن قوشۇمچە ئىچ كىيىم تۈرىدىكى بۇيۇمى. ئۇ بىر خىل يۇقىرى كىيىنىش، ياسىنىش مەدەنىيىتىنىڭ ھاسىلاتى.
تەتقىقاتچىلارنىڭ مۇئەييەنلەشتۇرىشىچە: باغىرداق تەخمىنەن بۇنىڭدىن ئىككى مىڭ يىللار ئىلگىرىكى بۇددىزىم مەدەنىيىتى دەۋرىدە ئۇيغۇر كېيىم–كېچەك مەدەنىيىتىنىڭ يەنە بىر جۇلاسى. تۇرپان، كۇچا، باي ۋە دۇنخۇاڭ مىڭئۆيلىرىدىكى تام رەسىملىرىگە قارايدىغان بولساق: ئاياللار، ئايال ئۇسۇلچىلارنىڭ كىيىنىش، ياسىنىشى ۋە بەدەن شەكلىدە ئاياللارنىڭ كۆكرەك قىسمى ئىككى توپچا شەكلىدە ئالاھىدە كۆزگە چېلىقىدۇ. بۇ دەل «باغىرداق» ئىشلەتكەنلىگىنىڭ بىر خىل ئىپادىلىنىشى بولۇپ، نېپىز يىپەك كىيىملەر ئىچىدىن ئاياللارنىڭ كۆكسى باغىرداق شەكلى بىلەن كۆرۈنۈپ تۇرىدۇ.
«باغىرداق» ئارقىلىق قەدىمقى ئانىلىرىمىز ئەمگەك قىلىش، ئۇسۇل ئويناش قاتارلىق ھەركەتلەردە مەيدىسىنى يېپىپ، كۆكسىنىڭ ئېچىلىپ قالماسلىقى ۋە ئۇنىڭ ۋاقىتسىز شەكىل ئۆزگىرىشىدىن ساقلىنىش مەقسىتىگە يەتكەن.
«باغىرداق» دۇنياغا مەشھۇر «يىپەك يولى مەدەنىيىتى» ئارقىلىق ياۋروپاغا تارقىلىپ، ھازىرقى «لىپتىك»نىڭ شەكىلىنىشى ۋە ئومۇملىشىشىغا ئاساس سالغان.

تاشقى كىيىملەر:

ئۇيغۇرلاردا تاشقى كىيىم چاپان، ئىشتان، تون (تاش تون. سىرىتقا كېيىدىغان تون. (3-توم 207–بەت) دەپ بىر قانچە تۇرگە بۆلىنىدۇ.
چاپان تاشقى كىيىمنىڭ ئومۇم ئاتىلىشى بولۇپ، شەكىلگە قاراپ يەنە خاس نامدا ئاتىلىدۇ.
تون ۋە جۇۋا ئۇيغۇرلارنىڭ ئەنئەنىۋى يازلىق، قىشلىق تاشقى كىيىمى بولۇپ، ئۇنىڭ تۈرلىرى خىلمۇ خىل. ئاساسەن ، كېپىنەك تون شەكىللىك بولۇپ ، كۆپرەك قوي، بۇلغۇن، سۆسەر، تۈلكە، ئۆچكە، بۆرە قاتارلىق ھايۋانلارنىڭ تېرىسىدىن تىكىلگەن. ھۈنەر – سەنئەت ئەھۋالىغا قاراپ بەزى تون، جۇۋىلار سىدام رەختلەر بىلەن ئىچلەنگەن «ئۇ تونىنى ئىچىكلىدى، يەنى تونىنىڭ ئىچىگە بۇلغۇن، تىيىن تىرىلىرىدىن ئىچلىك قىلدى. 1-توم 401–بەت»، بەزىلىرى رەخت بىلەن تاشلانماستىن، تېرىنىڭ يۇڭلۇق تەرىپىنى ئىچىگە ئالغان ياكى تېشىغا چىقىرىپ ئالاھىدە ھۈنەر بىلەن ئىشلەنگەن .
مەسىلەن:
«كافتان». تون . 1 توم 567– بەت.
«قارىس». يۇڭ چەكمەن چاپان، تۆگە ياكى قوي يۇڭىدىن ئىشلەنگەن كىيىم. (1-توم 453–بەت)
«ئىچۇك». ئىچىك–ئۇچۇك. بۇلغۇن، سۆسەر ۋە شۇنىڭغا ئوخشاش قىممەتلىك ھايۋان تېرىسىدىن تىكىلگەن جۇۋا. (1-توم 93–بەت) دېيىلگەن.
«چەكرەك ». چەكرەك قاپا–يۇڭ رەختتىن تېكىلگەن يانچۇقسىز تون. ئۇنى قۇللار كىيىدۇ. 1-توم 623–بەت.
«بەرتۇلەندى». كەمزۇللۇك بولدى. ئادەم كەمزۇللۇك بولدى. 3-توم 277–بەت.
«تەپچىدى». ئۇ تونىنى تەپچۇپ تىكتى . 3- توم 376– بەت .
«ئچلىدى». ئىچلىدى، ئەستەرلىدى. ئۇ توننى ئەستەرلىدى. 1 – توم 376 – بەت .
«مۇنەدى». قىرقىدى، كەستى. ئۇ توننى قىرقىدى ، يەنى توننىڭ ئۇزۇن قىسقا جايلىرىنى تۇزەش ئۇچۇن، ئەتراپلىرىنى كەستى . 3- توم 374– بەت .
«قارشادى». غېرىچلىدى. ئۇ توننى غېرىچلىدى. 3- توم 391– بەت .
ئەجدادلىرىمىز بۇلاردىن باشقا يەنە كىيىملەرنىڭ يارشىملىق ، ئەر – ئاياللارنىڭ سالاپىتىنى ئاشۇرۇش ئۇچۇن بوز ، مەشۇت يىپلاردا تىكىلگەن (چېكىم يىپى، مەشۈت يىپ 1-توم 541–بەت)

كىيىملەرگە توپچا(تۇگمە)تاقاش ئارقىلىق بەلگىلىك توقۇمچىلىق ، تىكىمچىلىك مەدەنىيىتىنىمۇ بەرپا قىلغان.
مەسىلەن :
«ئەتەكلىدى». ئېتەك قىلىنىدىغان بوز. كېيىم ئىتەكلىرى 1- توم 206- بەت.
«ئىچۇكلەدى». ئىچىكلىدى. ئۇ تونىنى ئىچىكلىدى ، يەنى تونىنىڭ ئىچىگە بۇلغۇن ، تىيىن تىرىلىرىدىن ئىچلىك قىلدى. 1 - توم 401 – بەت.
« ساپدى». ساپتى، ئۆتكۈزدى. تىكىمچى يىڭنىگە يىپ ساپتى . 2 – توم 2 – بەت .
«بۇركۇردى». پۇركىدى . يۇغۇچى تونغا سۇ پۇركىدى .يەنى كىرچى ئىۋىتىش ئۇچۇن تونغا سۇ پۇركىدى. 2 - توم 241– بەت.
«يى» تىكىچ. كىيىمنىڭ تىكىچى ، كىيىم تىككۇچىنى « يىچى»دىيىش شۇنىڭدىن ئېلىنغان . 3- توم 297 – بەت .
«ئەر بوز توقىدى». ئادەم بوز توقىدى. 3- توم 366– بەت .
«چىغلادى». چىيلىدى، گەزلىدى، ئۆلچىدى . ئۇ (تۇرك گەزە بىلەن )بوز گەزلىدى. 3- توم 404– بەت.

ئاياق كىيىم

ئۇيغۇرلار ھەر قايسى مۇھىتقا ئوخشاشلا كىيگىلى بولىدىغان ھەرخىل مىللىي كىيىم- كېچەكلەرنى ئىجات قىلغان. جۇملىدىن ئاياغ كىيىم خېلى بۇرۇنلا پەقەت پۇتنىلا ئاسراش ئېھتىياجىدىن ھالقىپ، كىشىلەرنىڭ گۈزەللىك، نەپىسلىك ئۆلچىمى، جىنسى ۋە پەسىل جەھەتتىكى ئۇيغۇنلۇقى قاتارلىق جەھەتلەرگە ئالاھىدە ئەھمىيەت بېرىلگەن. ئۇيغۇرلار پەسىللەرگە ماسلاشتۇرۇپ، ئەر- ئاياللارغا خاس، بەدەن قىياپىتىگە ماس كېلىشتەك ئالاھىدە زۆرۈرىيەت بىلەن يۇڭ ۋە تېرىنى ماتېريال قىلىپ مەيسە، ئۆتۈك قاتارلىق ئاياغ كىيىمنى ئىشلەپ چىققان.
مەسىلەن:
«سىغزىق». زىغزىق . مەيسە ۋە ئۆتۈككە ئوخشايدىغان نەرسىلىرنى تىكىشتە ئىككى تىكىش ئارىسىغا قىستۇرىلىدىغان تېرە تىلىمى . 1- توم 606– بەت.
«باشماق». باشماق ، كەش ، پوپۇچ . 1- توم 609– بەت.
«ئەتۇكلۇك». ئۆتۈكلۈك قىرىم ، ئۆتۈك تىكىدىغان قىرىم 1- توم 206– بەت.
«پۇچغاق». پۇچقاق تېرە. بۇنىڭدىن ئاياق كىيىمى ياكى چورۇق قىلىنىدۇ.1–توم 608–بەت.
«تىزىلدۇرۇق». ئۆتۈكنىڭ تۇمشىقىغا زىننەت ئۇچۇن تاقىلىدىغان تەڭگىلەر 1–توم 686–بەت. قاتارلىقلار.

قوشۇمچە كىيىملەر:

قوشۇمچە كىيىملەر ئاساسلىق كىيىملەر بىلەن تەڭ ئورۇندا تۇرۇپلا قالماي، مەدەنىيەتلىك دەرىجىسى جەھەتتە ئاساسلىق كىيىملەردىن يۇقىرى تۇرىدۇ. قوشۇمچە كىيىملەر ئاساسلىق كىيىملەردىن خېلى كېيىن بارلىققا كەلگەن بولسىمۇ تۈرى ناھايىتى كۆپ. قوشۇمچە كىيىملەرنىڭ كۆپ خىل بولۇشىمۇ شۇ خەلقنىڭ مەدەنىيەت ساپاسى ئىستىتىكىسى ۋە گۈزەللىك قاراشلىرى بىلەن زىچ مۇناسىۋەتلىك.
«دەدەك». كېلىننىڭ يات كىشىلەرگە كۆرۈنمەسلىك ئۈچۈن بېشىغا ئارتىدىغان پۇركەنجىسى. 1- توم 531– بەت.
«بۈرۈنچۈق» پۈركەنجە، 1- توم 663– بەت.
«ئۇلاتۇ». بۇرۇن ئېيتىلىدىغان يىپەك قولياغلىق .قويۇندا ساقلىنىدۇ . 1 - توم 183 – بەت.
«سۇۋلۇق» قولياغلىق 1- توم 616– بەت.
« ساچۇ». چۇچا. تون، ياغلىق ۋە شۇنىڭغا ئوخشاشلارنىڭ چۇچىسى. 3-توم 302–بەت.
«ئەلىكلىك» پەلەي، قولقاپ، 1 – توم 207 – بەت.

ئۇنىڭدىن باشقا، ئۇيغۇرلارنىڭ كىيىنىش ئادىتى كۈچلۈك مىللىيلىققا ھەم خاسلىققا ئىگە ئادەت تۈرى. ئۇ كىيىم–كېچەك فورمىلىرى ، كىيىم تۈرلىرى بىلەن كىيىنىشتىكى ئېستىتىك مەزمۇن ۋە شەكىلنىڭ گۈزەللىكى بىرىككەن خاس كىيىنىش ئادىتىدە گەۋدىلىنىدۇ.

(2) ئۇيغۇر ئاياللىرىنىڭ گۈزەللىك قاراشلىرى

- چاچ قويۇش ۋە تارىنىش

تارىنىش – ئاياللارنىڭ چاچ تاراش ، چاچ شەكلى چىقىرىش ، چاچ ئۆرۈش قاتارلىقلارنى ئىچىگە ئالغان پەردازلىنىش ئادىتى. ئۇيغۇر ئاياللىرىنىڭ تارىنىش ئادىتى مىللىي خاسلىقى بىلەن گەۋدىلىنىدۇ . ئۇيغۇر قىز–ئاياللارنىڭ تارىنىش ئادىتى ئۇلارنىڭ ئۆمۈر باسقۇچلىرىدىكى چاچ شەكلى پەرقى ئارقىلىق خاسلىق ھاسىل قىلىدۇ. يەنى بالىلىق، ئۆسمۈرلۈك، ياشلىق، چوكانلىق، جۇۋانلىق مەزگىلى ۋە قېرىلىق دەۋرلىرىدىكى چاچ شەكلى چاچنىڭ ئۆرۈمە سانى، پېشانە، ماڭلاي چاچ شەكلى پەرقى بىلەن ئايرىلىدۇ.
«ئۆرچۈك». ئۆرۈلگەن چاچ 1- توم 140– بەت.
«تاراندى». تاراندى ، تارىدى . ئۇ چىچىنى تارىدى 2- توم 205 – بەت.
«ئورىدى». ئۇ چاچ ئورۇدى1- توم 232- بەت .
«ئۆرگۈچ». ئۆرۈمە چاچ – خوتۇنلارنىڭ ئۆرىمە چېچى 1- توم 129– بەت.
«ئۆرگۇچلەندى» . ئۆرىمە چاچلىق بولدى . قىزنىڭ چىچى ئۆرۈمگە كىردى ، يەنى قىز ئۆرۈمە چاچلىق بولدى . 1 - توم 411 – بەت.

قىرىق تال ئۆرۈمە چاچ.
قىز بالا توققۇز ياشتىن ھالقىغاندىن كېيىن، نىكاھلانغىچە بولغان ئارلىقتا (2 × 9) چېچى ئۆسۈشكە قويۇۋىتىلىپ، چچ ئارقىغا تارىلىپ ، 40 تال (بەزىدە 41 تال دەپمۇ ھېسابلىنىدۇ) ئۇششاق ئۆرۈمە قىلىنىدۇ. پېشانە قىسمىغا پېشانە چاچ چىقىرىلىدۇ . بۇ قىزلىق بەلگىسى ھېسابلىنىدۇ . بۇ يەردىكى چاچنى 40 تال ئۆرۈمە قىلىش مىللەتنىڭ قەدىم «40 خاسىيىتى» چۈشەنچىسى ئاساسىدىكى شەكىل بولۇپ ، قىزلارنىڭ چېچىنىڭ توم بولۇشى ۋە جىق بولۇشىنىلا ئەمەس، بەلكى ساغلام ئۆسۈپ يېتىلىشىنى تىلەشتىن كېلىپ چىققان ئادەت.

چوكان چاچ.
قىز نىكاھلىنىپ تويىنىڭ ئىككىنچى كۈنى يۇيۇنۇپ تارانغاندا، ئەسلىدىكى 40 تال ئۆرۈمە چېچى 15، 17، 21 تال قىلىنىپ ئۆرۈمە قىلىنىدۇ. بۇ چوكان چاچ دېيىلىدۇ .
بۇ يەردىكى ئۈچ خىل ئۆرۈمە چاچ سانى نىكاھلىنىپ تويى بولغان قىزنىڭ يېشىنى ئاساس قىلغان.
يەنى 15 ياشتىن ھالقىغان ، 17 ياشقا توشمىغانلارنىڭ 15 تال ،
17 ياشتىن 20 ياشقىچە بولغانلارنىڭ 17 تال ،
20 ياشتىن ئاشقانلارنىڭ 21 تال ئۆرۈمە قىلىنىپ، تويى بولغان قىزلارنىڭ يېشىنى چاچنىڭ ئۆرۈمە سانى ئارقىلىق ئىپادىلىگەن.

تۆت تال ئۆرۈمە چاچ.
چوكان بولغان ئاياللار تۇنجى پەرزەنتىنى تۇغقاندىن كېيىن، بالىسىنىڭ «قىرىق تويى» ئۆتكۈزىلىدىغان كۈنى چېچى تۆت تال ئۆرۈمە چاچ قىلىنىدۇ. بۇ مەرىكە «چاچ قوشاق تويى» دەپمۇ ئاتىلىدۇ. تۆت تال ئۆرۈمە چاچ پەرزەنتلىك ئاياللارنىڭ بەلگىسى بولىدۇ .

جۇۋان چاچ.
چوكانلارنىڭ توي قىلغىنىغا توققۇز يىل توشقان كۈنى «جۇۋان تويى» ئۆتكۈزىلىدىغان چاغدا ، چېچى ئىككى تال ئۆرۈمە چاچ شەكلىگە كەلتۈرۈلىدۇ. بۇ شۇ ئايالنىڭ ۋايىغا يەتكەنلىكىنى ئايرىيدىغان بەلگە قىلىنغان.
«ئوترۈشدى». ئۇ ماڭا ماڭلاي چاچ قىرقىشىپ بەردى . 1- توم 310- بەت.
«ئوترۇلدى». چاچ قىرقىلدى 1 – توم 328- بەت.
« ئۆڭىكلەندى» . چاچ سالدى. خوتۇن چاچ سالدى . يەنى ئۆچىكە چۇپۇرىدىن ياسالغان ماڭلاي چاچ تاقىۋالدى . 1 - توم 409 – بەت.

چۇپۇر چاچ .
خوتۇنلارنىڭ ئۆچكە چۇپۇرىدىن قىلىنغان ياسىما چېچى. ئۇلانما چاچ 1 - توم 182 – بەت. يالغان چاچ سېلىشمۇ ئۇيغۇر ئاياللىرىنىڭ بىر خىل پەردازلىنىش ئۇسۇلىدۇر . ئاياللار چېچىنىڭ ئۇزۇن ياكى توم بولۇشىنى بىر خىل ئاياللار گۈزەللىكى ۋە جەزبىدارلىقىنى ئاشۇرۇش ۋاستىسى ھېسابلايدىغانلىقتىن، چېچى ئازلار يالغان چاچ سېلىش ئارقىلىق چېچىنى توم ۋە ئۇزۇن قىلغان. ئەجدادلىرىمىز چاچ گۈزەللىكىنى ئاياللار گۈزەللىكىنىڭ مۇھىم بىر ئۆلچىمى قىلىپ كەلگەچكە، ئاياللار چېچىنى ئاسراشقا، چاچلىق بولۇش، چېچىنى ئۇزۇن ئۆستۈرۈشكە ئالاھىدە ئەھمىيەت بېرىدۇ. چاچلىق چېچى قارا سۇمبۇل چاچلىقلارغا ھەمە كىشىنىڭ مەسلىكى كېلىدۇ. بىراق ھەممە ئاياللارنىڭ كۆڭلىدىكىدەك چېچىنىڭ بولۇشى ناتايىن. شۇڭا ئاياللار چېچىغا ئۆچكە چۇپۇرىدىن قىلىنغان ياسىما چاچ ئۇلايدۇ،
بۇنداق يالغان چۇپۇر چاچ «ئۆڭىك» دەپ ئاتىلىدۇ.
ئاياللارنىڭ ئۆزىنىڭ ئۆرۈمە چېچى «ئۆرگۈچ» دېيىلىدۇ.
ئاياللار يەنە ئۆچكە چۇپۇرىدىن ياسالغان ماڭلاي چاچ تاقىۋالىدۇ.
بۇنداق چاچ سېلىش «ئانىكلەندى» دېيىلىدۇ.
ئۆزىنىڭ ماڭلاي چېچى «بۈرچەك» دەپ ئاتىلىدۇ.

«كەسمەلەندى». كوكۇلا قويدى. قىز كوكۇلا قويدى . 3- توم 281 – بەت .
«ئوتوردى» . ئۇ چاچ كەستى كىيىم ۋە شۇنىڭغا ئوخشاش نەرسىلىرنى كېسىشكىمۇ مۇشۇ سۆز .ئېشلىتىلىدۇ . 1- توم 238- بەت.
«ئوترۇلدى» . چاچ قىرقىلدى 1 - توم 328– بەت.

كوكۇلا چاچ.
قىز بالا ئۈچ ياشتىن توققۇز ياشقىچە بولغان ئارلىقتا سېكىلەك چاچ ئۆستۈرىدۇ. پەقەت قۇلاق ئۈستى تەرىپى ئاساس قىلىنىپ، باشنىڭ ئۈستى تەرىپىدىكى چاچ ئۆستۈرۈلىدۇ. ئاستى تەرىپى ئۆستۈرۈلمەي چۈشۈرۈپ تۇرۇلىدۇ. پېشانە چېچى كۆزىگە چۈشمىگەن ئۇزۇنلۇقتا ئۆستۈرۈلۈپ پېشانىسىنى يېپىپ يېپىپ تۇرىدۇ. بۇ ئۆسمۈرلۈك چېچى ھېسابلىنىدۇ.
كوكۇلا چاچ –ئۇيغۇرلارنىڭ مەنىۋى تۇرمۇش ئادىتىدىكى ئۆزىگە خاس مىللىي ئالاھىدىلىككە ئىگە بولغان ، باشقا توي شەكىللىرىدىن روشەن پەرقلىنىپ تۇرىدىغان ئەنئەنىۋى توي شەكلىدۇر. بۇ خىل توي شەكلى ئۇيغۇرلار ئولتۇراقلاشقان بىر قىسىم رايونلاردا تۈرلۈك يېڭى مەدەنىيەت ئامىللىرىنى قوبۇل قىلىش داۋامىدا ئىستېمالدىن قېلىشقا قاراپ يۈزلەنگەن بولسىمۇ، ئايرىم چەت – ياقا قىشلاقلاردا يەنىلا ساقلىنىپ ، ئۇيغۇرلارنىڭ مەنىۋى تۇرمۇشىنىڭ مۇھىم تەركىبى قىسمى بولغان توي شەكىللىرىنى بېيىتىپ تۇرماقتا . ئۇنىڭدىن باشقا ئۇيغۇر ئاياللىرى ھەر خىل شەكىلدە چاچ ئۆرۇش ئارقىلىق ئۆزلىرىنىڭ گۈزەللىك لاتاپىتىنى ۋە مەقسەت – مۇددىئاسىنى ئىپادىلىگەن.
ئۇيغۇر قىز – ئاياللىرىنىڭ چاچ ئۆرۈمە شەكلى ۋە مەزمۇنى ئۇيغۇر قىز – ئاياللىرىنىڭ تارىنىش ۋە چاچ ئۆرۈمە ئادىتىنى ھاسىل قىلغان . ئۇ مىللەتنىڭ ئېتىقادى ، ئۇلۇغلايدىغان سان چۈشەنچىلىرى ۋە غۇرۇرى بىلەن مۇجەسسەملەنگەن بولۇپ ، خاسلىقىنى، ئېتىقادنى ئىپادىلەش ۋاستىسى قىلغان. ئۇ ئەجدادلارنىڭ ئىنتايىن يۇقىرى ئېستېتىك چۈشەنچىسىگە ئىگە ئىكەنلىكىنى ئىسپاتلايدۇ. بۇ ئادەتلەر 20 – ئەسىرگىچە داۋاملاشقان. ھازىرمۇ چەت يېزىلاردا ساقلانماقتا. شەھەرلەردە 40 تال ئۆرۈمە چاچ بىر تالغا، چوكان چاچ ئىككى تال ئۆرۈمە چاچ شەكلىگە قىسقارغان.
ئۆرۈمە چاچ ئۇيغۇر ئاياللىرىنىڭ چاچ قويۇش، تارىنىش شەكلىدىكى ھەم چاچ ئۆرۈمىسى ئېستېتىك مەزمۇنىدىكى ئەنئەنىۋى خاسلىق ۋە مىللىيىلىك بولۇپ، ئەجدادلار ئۇنىڭغا ۋارىسلىق قىلىپ كەلگەن.


(3) ئۇيغۇر ئاياللىرىنىڭ گۈزەللىك قارىشى

– ياسىنىش(گىرىم) ئادىتى

ھۆسنىنى تۈزەش ۋە گىرىم قىلىش تۇرمۇشتىكى بىر خىل سەنئەت، شۇنداقلا ئىنسانلارنىڭ ئۆزىنى گۈزەللەشتۈرۈشتىكى مۇھىم مەزمۇنلارنىڭ بىرى. زاماننىڭ تەرەققىي قىلىشىغا ئەگىشىپ ، كەسپىي خىزمەتتىكى خانىم–قىزلارنىڭ جەمئىيەتتە ئېلىپ بارىدىغان پائالىيەتلىرى كۈنسايىن كۆپىيىدۇ. ئۇلار تۈرلۈك ئىجتىمائىي پائالىيەتلەرگە قاتنىشىش جەريانىدا ، بىر تەرەپتىن پىسخىك جەھەتتىكى ئاجىزلىقلىرىنى يېڭىپ، ئۆزلىرىدە ئەرلەر بىلەن تەڭ رىقابەتكە قاتنىشالايدىغان قەيسەر روھنى يېتىلدۈرۈشكە تىرىشسا، يەنە بىر تەرەپتىن تاشقى قىياپىتىنىڭ گۈزەل ، سالاپەتلىك بولۇشىغا ئېتىبار بېرىپ، ئۆزلىرىدىكى ئاياللارغا خاس نازاكەت ۋە جەلپ قىلىش كۈچىنى تولۇق نامايان قىلىشقا ئىنتىلىدۇ. مانا بۇنىڭدا گىرىمنىڭ رولىنى تۆۋەن مۆلچەرلىگىلى بولمايدۇ، ئەلۋەتتە.
گىرىم قىلىش نوقۇل ھالدا يۈزگە ئۇپا، ئەڭلىك سۈرۈش بولماستىن، بەلكى ئىلمىي، ساغلام بولغان گىرىم سەنئىتىنى ئىگىلەش ئارقىلىق تۈرلۈك رەڭلەردىن مۇۋاپىق پايدىلىنىپ، ئۆزىنىڭ چىراي ئالاھىدىلىكى ۋە كەسپى ئالاھىدىلىكىگە ماس كېلىدىغان بىر خىل گۈزەل، يېقىملىق قىياپەتنى يارىتىشتىن ئىبارەت . مۇۋاپىق ھەمدە لايىقىدا قىلىنغان گىرىم خانىم–قىزلارنىڭ تەبىئىي گۈزەللىكىنى تېخىمۇ يارقىن گەۋدىلەندۈرۈپ، ھۆسنىگە ھۆسىن قوشىدۇ. شۇنىڭ بىلەن بىللە، خانىم–قىزلارنىڭ كۆتۈرەڭگۈ روھ ۋە گۈزەللىكى كىشىلەر بىلەن بولغان مۇناسىۋەتتە ئۆزىنى ئەركىن–ئازادە تۇتۇشى ئۈچۈنمۇ ئىنتايىن پايدىلىق رول ئوينايدۇ. چۈنكى، خانىم–قىزلار ئۆزىنىڭ تاشقى قىياپىتىدىن رازى بولغاندىلا، ھەر قانداق ۋاقىت ، ھەر قانداق جايدا جۇشقۇن، تەشەببۇسكار، تىرىشىپ ئالغا ئىلگرىلەيدىغان روھىي ھالەتنى ئىپادىلىيەلەيدۇ.
«زامانە قېرىتقانغا بوياق (پەدەز)ئەيىپ ئەمەس( 2 - توم 445– بەت)»
گۈزەللىكنى سۆيۇش، گۈزەللىككە ئىنتىلىش بارلىق مىللەتتە ئورتاق ھالەت.
ئەمما مىللەتلەرنىڭ ئىجتىمائىي تۇرمۇش شارائىتى، ياشاش يوسۇنى ئوخشاش بولمىغاچقا بەزى ئادەتلىرىمۇ ئوخشاش بولمايدۇ . قەدىمقى ئانىلىرىمىز ئۆزگىچە كىيىم-كېچەك ۋە زىننەت بۇيۇملىرى بىلەن ئۆزىگە خاس گۈزەللىك ئادىتىنى يېتىلدۇرۇپ قالماي، سىن- سىياق، مىجەز- خۇلىق گۈزەللىكىدىمۇ كۈچلۈك مىللىي تۈسكە ئىگە ئادەت ئەنئەنىلەرنى يېتىلدۇرگەن. ئۇيغۇر ئاياللىرى ئۆزىنىڭ تەبىئىي يارالمىش گۈزەللىكىگە قانائەت قىلماي، گۈزەللىككە بولغان ئارزۇلىرىنى گىرىم قىلىش ئارقىلىق قاندۇرغان.
ئۇيغۇر ئايال- قىزلىرى تەبىئىي نەرسىلەر بىلەن پەرداز(گىرىم) قىلىشتا، قاش گۇزەللىكى ئۇچۇن ئوسما قويغان، كۆز گۈزەللىكى ئۇچۇن سۈرمە، چاچ گۈزەللىكى ئۇچۇن چاچنى توم قىلىپ، ئۇزۇن چاچ سالدى (1 - توم 409 – بەت) ماڭلاي چاچ، سېكىلەك قويۇش، چىراي گۈزەللىكى ئۇچۇن يۈزىنى ئېچىش ۋە ئۇپا- ئەڭلىك قاتارلىقلار بىلەن پەرداز قىلغان، خۇشبۇي بولۇش ئۇچۇن ئىپار، زەپەر، سەندەل، ئەمبەر قاتارلىقلارنى يىنىدا ساقلاشقا ئادەتلەنگەن. كۆكرەك گۈزەللىكى ئۇچۇن بېغىرداق ( لىفتىك ) ئىشلىتىپ كەلگەن.ئۇيغۇر ئاياللىرىنىڭ گىرىم قىلىش ئادىتى ئۇيغۇر خەلقىنىڭ ئەنئەنىۋى مەدەنىيىتىدە تىلغا ئېلىشقا ئەرزىيدىغان مۇھىم ئۈلگىلەرنىڭ بىرى.

«ئەڭلىك». ئەڭلىك. خوتۇنلار مەڭزىگە سۇرتىدىغان ئاچ قىزىل بوياق. 1-توم 156–بەت.
«كىز». قۇتا. قاپچۇق. ساندۇق قاتارلىق نەرسىلەر . قۇتىدىكى كىندىك ئىپار، قۇتىدا ساقلانغان كىندىك ئىپار. بۇ ماقال خوتۇن قىزلارنىڭ ئاغزىنىڭ خۇش پۇرقىنى ئىپارغا ئوخشاتقاندا ئېيتىلىدۇ. 1- توم 428– بەت.
«ساچتىم». ساچتىم - چاچتىم . مەن ئىپار چاچتىم . 2- توم 3 – بەت .
«كىرشەنلەندى». ئۇپىلاندى، ئۇپا-ئەڭلىك سۇرتتى. خوتۇن ئۇپا-ئەڭلىك سۇرتتى. 2-توم 406–بەت.
«يولراتتى». ۋالىلداتتى، پاقىراتتى، يالتىراتتى. ئۇپا ئۇنىڭ يۇزىنى ۋالىلداتتى. 2-توم 517–بەت.
«يۇقتۇردى». يۇقتۇردى. ئۇ ئۇنىڭ تونىغا(كىيمىگە) ئىپار يۇقتۇردى. 3- توم 131–بەت.
«سۇرتۇردى». سۇردۇدى. ئۇ ئۇنىڭغا تاش سۇردۇدى (پەدەزلاتتى) 2-توم 262–بەت. سۇردۇدى.

«دىۋان»دا ئۇيغۇر ئاياللىرىنىڭ پەرداز ۋە تارىنىش بۇيۇملىرىدىن يەنە سۈزگۈچ، تارغاق(تاغاق1- توم 611– بەت) قاتارلىقلار بىر قانچە جايدا تىلغا ئېلىنغان.


(4) ئۇيغۇر ئاياللىرىنىڭ گۈزەللىك قارىشى

-يىپ سېلىش (قاش تېرىش)

يىپ سېلىش – ئۇيغۇر چوكان ، جۇۋانلىرى ئۆزى قىلىدىغان تەبىئىي پەردازنىڭ بىر خىلى . ئۇ ئايال ئەجدادلىرىمىزنىڭ گۈزەل ھۆسنىنى قوغداش ، بەرپا قىلىش ئىستىكىدە قەدىمكى دەۋردە بەرپا قىلغان پەردازلىنىش ئادىتى . بۇ چىراي گۈزەللىكى بويىچە قىلىنىدىغان بىر خىل پەرداز. بۇنىڭدا موچۇن ۋە مەشۇت يىپتا يۈز، قاپاق ۋە پىشانىدىكى يۇمران سېرىق تۇكلەرنى ئېلىپ يۈز- كۆزنى كۆركەملەشتۇرۇش مەقسەت قلىنغاچقا « يۈز ئېلىش ياكى يۈز ئېچىش » دەپ ئاتالغان. يىپ سېلىش ئۇ قاش بېشى ، ئوتتۇرىسى ۋە قۇيرۇقىنى رەتلەپ ، ئىنچىكە ، ئۇزۇن قاش شەكلىنى چىقىرىپ ، ئۇنىڭغا نۇقسان يەتكۈزىدىغان ئارتۇقچە قاش تۈكلىرىنى ۋە سېرىق تۈكلەرنى يۇلۇۋېتىدىغان پەردازدىن ئىبارەت .
«ئەردىنى». چوڭ مەرۋايىت . بەدىنى مەرۋايىتتەك خوتۇن (1- توم 192– بەت).
«ئارزىتال». بەدەندىكى موينى چۇشۇرۇشكە ئىشلىتىلىدىغان ھاك ئارلاشمىسى 1- توم 196– بەت.
«يىپلاتتى». يىپلاتتى ، يەنى يىپ سالدۇردى . خوتۇن يۇزىنى يىپلاتتى ، يەنى يۇزىنى يىپ بىلەن تەردۇردى . 2 - توم 519– بەت.
«مەڭدەشتى» . يىپ سېلىشتى ، ئىككى خوتۇن يىپ سېلىشتى . يەنى يىپ بىلەن بىر – بىرىنىڭ يۇزىدىكى تۇكلەرنى ئېلىشتى.( 3 - توم 545– بەت)
«يىپلاشتى». يىپلاشتى . خوتۇنلار بىر – بىرىنىڭ يۇزىنى يىپلاشتى ، بىر – بىرىنىڭ يۇزىگە يىپ سالدى.( 3- توم 141 – بەت )
ياش چوكانلار بىر – ئىككى بال تۇغقاندىن كېيىن يىپ سېلىپ قاش تېرىشنى ئادەت قىلىدۇ . ئۇنىڭدا چېكە ئوتتۇرىسى ، قاش ئوتتۇرىسى ، ماڭلاي قاش (قۇيرۇق قىسىم) رەتلىنىپ ، ئىككى قاش ئوتتۇرىسىغا ئۈنگەن قاش – تۈكلەر (قاش ئوتتۇرا قىسىمى ، ئۈستى ۋە ئاستىنى توملاشتۇرۇپ قويغان قاش – تۈكلەر) ۋە ماڭلاي تەرەپتىكى قاشنى توملاشتۇرۇپ قويغان قاش ، تۈكلەر يىپ سېلىپ يۇلۇۋېتىلىپ ، قاشنىڭ باشلىنىش قىسمى توم ، ئوتتۇرا قىسمى سەل ئىنچىكە ، قۇيرۇق (ماڭلاي) قىسمى ئىنچىكە قىلىپ رەتلىنىدۇ . بۇ خىل پەرداز يىلدا 1 -2 قېتىم ئىشلىتىلگەن. بۇ خىل ئادەت ھازىر ئاساسىي جەھەتتىن ئەمەلدىن قالغان بولسىمۇ يىراق-چەت، يىزا قىشلاقلاردا مەلۇم نىسپەتتە ساقلىنىپ كەلمەكتە.


(5) ئۇيغۇر ئاياللىرىنىڭ گۈزەللىك قارىشى

- زىننەت بويۇملىرىنى تاقاش

زىننەت بۇيۇملىرى تاقاش ئۇيغۇر قىز – ئاياللىرى قەدىمىي دەۋردىن باشلاپ داۋاملاشتۇرۇپ كەلگەن ئەنئەنىۋىي گۇزەللىك قاراشلىرىنىڭ بىرى. ئۇلار ئۆزلىرىنىڭ ئۆرۈمە چاچلىرىغا سۆڭەكتىن ياسالغان ھالقا ، مىس ، قاشتېشى ، ئالتۇن – كۈمۈشتىن ياسالغان ئوتۇغات تاقىغان بولسا ، بويۇن ، قول ، قۇلاقلىرىغا ئالتۇن ، كۆمۇش ، مەرۋايىتلاردىن ئىشلەنگەن ھالقا ، ئۈزۈك ، بىلەيزۈك، زىرە قاتارلىق زىننەت بۇيۇملىرىنى تاقاش ، سېلىش ئارقىلىق ئۆزلىرىنىڭ گۈزەللىكىنى نامايەن قىلىپ كەلگەن . بۇ خىل ئادەت ئۆزىنىڭ قەدىمىيلىكى ، ئىلمىيلىكى ۋە ئېستېتىك مەزمۇنىنىڭ چوڭقۇرلىقى بىلەن ھىلىمۇ مەشھۇر .
ھالقا - ئاياللارنىڭ گۈزەللىك لاتاپىتىنى نامايەن قىلىدىغان بىر خىل زىننەت بۇيۇمى . قەدىمقى ئەقىللىق ئۇيغۇر ئانىلىرىمىز قىز بالا يەتتە ياشقا كىرگەندە قۇلىقى تېشىلىپ ، قۇلىقىغا ھالقا تاقاش ھازىرلىقى قىلغان. قىزلارنىڭ قۇلىقىنى تىشىشتە ئالدى بىلەن مۇۋاپىق ۋاقىت ۋە پەيىت تاللىنىدۇ . ئۇلار ھەر ئەتىياز زىغىر چىچەكلىگەن چاغ قۇلاق تىشىشنىڭ ياخشى پەيتى دەپ قارايدۇ . دەسلەپ قۇلىقى تېشىلگەندە ، ئامۇت ، ياڭاق ، ئۆرۈك قاتارلىق مېۋىلىك دەرەخ ياغىچىدىن قۇلاق تۆشۈگىگە مۇۋاپىق قىلىپ تەييارلانغان «ياغاچ ھالقا» غا ماي سۈركىلىپ قۇلاق تۆشۈكىگە سېلىنىپ، تېشىغا خېمىر چاپلاپ قويۇلىدۇ (بۇغداي ئۇنىدىن قىلىنغان خېمىر تېشىلگەن جاينىڭ ئىششىقىنى ياندۇرىدۇ). قۇلاق تۆشۈكى يارىسى ساقايغاندىن كېيىن «ياغاچ ھالقا» ئېلىۋېتىلىپ، مىس ياكى زالتاي ھالقا سېلىنىدۇ . چوڭ بولغاندا ئالتۇن ھالقا، ياقۇت كۆزلۈك ئالتۇن ھالقا، زالتاي ھالقىلارنىڭ بىرى سېلىنىدۇ .
«ئۆكمەك». خوتۇنلار قۇلىقىغا تاقايدىغان ئالتۇن ياكى كۆمۈش ھالقا ، زىرە 1- توم 142– بەت.
«ئۆكمەكلەندى». زىرىلىك بولدى ، ھالقىغا ئىگە بولدى ، خوتۇن زىرىلىك بولدى. 1 - توم 413– بەت.
«تولغاغ». سۆكە ؛ ھالقا قۇلاققا تاقايدىغان سۆكە – ئۇنچە ھالقا . 2 - توم 420– بەت.
«كۇپە». ئاياللار قۇلىغىغا سالىدىغان ھالقىنىڭ بىر خىلى . 3- توم 299– بەت .
«تولغادى». تولغىدى ،تاقىدى . قىز ئۇنچە تاقىدى . يەنى قىز ئۇنچە ۋە باشقا نەرسىلەردىن ياسالغان سىرغا تاقىدى. 3- توم 395– بەت .

ئۈزۈك - خەلقىمىزنىڭ ئۈزۈكنى ناھايىتى ئۇزۇن زامانلاردىن بىرى بىر خىل زىننەت بۇيۇمى سۈپىتىدە ئشلەتكەن. دەپ تەبىر بېرىلگەندىن سىرت يەنە مەھمۇد كاشغەرى«دىۋان»دا،
«قاش» سۆزى چۈشەندۈرۈلۈپ:
قاش kax- قاشتاش. بۇ بىر خىل سۈزۈك تاش بولۇپ ، ئاق ۋە قارا رەڭلەردە كۆرۈلىدۇ. بۇنىڭ ئېقىنى گۆلدۈرمامىدىن ، ئۇسسۇزلۇقتىن ۋە چاقماق چۈشۈشتىن ساقلىنىش ئۈچۈن ئۈزۈككە كۆز قىلىدۇ. ‹كىمنىڭ يېنىدا قاشتاش بولسا ئۇنىڭغا چاقماق تەگمەيدۇ› دېگەن ھېكمەتلىك سۆز بار. بۇ تۈركلەرنىڭ بىر خىل چۈشەنچىسى». دەيدۇ.
بۇنىڭدىن ئەجدادلىرىمىزنىڭ ئون ئەسىرلەردىن بۇرۇنلا ئۈزۈكنى بىر خىل زىننەت بۇيۇمى سۈپىتىدە قاشتىشىنى ئۈزۈكنىڭ كۆزى قىلىپ ئىشلىتىپلا قالماستىن ئۇنىڭغا ئىپتىدائىي ئىتىقاد ۋە سالامەتلىك ئىڭىنىڭ يوشۇرۇنغانلىقىنى كۆرۋالغىلى بولىدۇ .
ئۇنىڭدىن باشقا:
«يۇزۇك». ئۈزۈك. بارماققا سېلىنىدىغان ئۈزۈك . 3- توم 22– بەت .
«چىچامۇق». چىچامۇق ، ئاتسىز ( نامسىز ) بارماق، ئۈزۈك سالىدىغان بارماق . بۇنى بىلىدىغان ئادەملەر ئاز . 1 - توم 634 – بەت.
«بىلەزۇكلەندى». خوتۇن بىلەيزۇك سالدى . 3- توم 283 – بەت . بىلەيزۇك (چۆرىنىڭ) قولىنى قىستى. (2 - توم 109– بەت)
بىلەيزۈك سېلىش. بىلەيزۈك (بىلەك ئۈزۈك) نىكاھلىنىشنىڭ ئىككىنچى بىر بەلگىسى . ئۇ توي قىلغانلىقىنى، چوكان، ئاياللارنىڭ بوينى باغلاقلىق ئىكەنلىكىنى بىلدۈرىدۇ . شىنجاڭنىڭ ھەر قايسى جايلىرىدىن تېپىلغان مەدەنىيەت يادىكارلىقلىرى ئىچىدە ئۈزۈك ۋە بىلەزۈكلەرنىڭ كۆپلەپ تېپىلىشىدىن ئەجدادلىرىمىزنىڭ مېتال بۇيۇملار قول ھۈنەرۋەنچىلىكى تارىخىنىڭ ئۇزۇن ، تەرەققىيات سەۋىيسىنىڭ يۇقىرى ئىكەنلىكى مەلۇمدۇر.
بويۇن ئاسقۇ: قىز - ئاياللارنىڭ بوينىغا بويۇن ئاسقۇ ئېسىشى ئاياللارنىڭ بوينىغا تۇمار ئېسىشتىن تەرەققى قىلىپ شەكىللەنگەن ئادەت . قەدىمكى ۋاقىتلاردا. قىز-ئاياللارنىڭ بوينىغا بۆرە ئوشۇقىدىن توققۇز دانىسى يىپقا ئۆتكۈزۈلۈپ تۇمار قىلىنغانلىقى مەلۇم. بۇ ئەمەلىيەتتە بويۇن ئاسقۇ بولغان. بويۇن ئاسقۇ ، چاچ ئاسقۇلار قىز – ئاياللارنىڭ لاتاپەتلىك، جەزبىدارلىقىنى ئاشۇرۇش رولىنى ئوينىغان . بۇ ئادەت چارۋىچىلىق ئىگىلىكى باسقۇچىدا ئومۇمىي ئادەتكە ئايلنغان بولۇپ، چاچ ئاسقۇلار ھازنر قازاق ، قىرغىز خەلقى ئىچىدە مەۋجۇت.
«مۇنچۇق». مۇنچاق . زىننەت ئۇچۇن بويۇنغا ئېسىلىدىغان قىممەتلىك تاشلار 1- توم 621– بەت.
«مۇنچۇقلاندى». مۇنچاقلىق بولدى – قىز مۇنچاقلىق بولدى،تاقايدىغان ئۇنچە مارجانلىق بولدى. 2 - توم 403– بەت
‎م«بوز مۇنچاق» بوز مۇنچاق . بۇ ئىپار بىلەن سۇكتىن ياسىلىدۇ ، خوتۇنلار تاقايدۇ . 3- توم 167 – بەت.
ئوتۇغات تاقاش. تويى بولغان قىزنىڭ بېشىغا توي كۈنى توي مۇراسىمىدا ئوتۇغات (ئاياللار تاجى) تاقىلىدۇ.
«دىۋان»دا مۇنداق كەلگەن: «بوت». بىر خىل قىممەتلىك چوڭ يېشىل چەش (پېروزە )بولۇپ ، ئۇلۇغلارنىڭ ئوغۇل ۋە قىزلىرى ماڭلىيىغا تاقايدۇ. قىز پېروزە تاقىدى. (3-توم 166–بەت) بۇ ئادەت كۆپىنچە خان، ئىلىكخان، خان ئەۋلادلىرى ئىچىدە شەكىللەنگەن ۋە ئادەتكە ئايلانغان . بۇ قىز–ئاياللارنىڭ ئۇلۇغلىنىشى، توي ئارقىلىق ئاياللارنىڭ «شاھ» لىق دەرىجىدە سىمۋوللاشتۇرۇلىشى بولۇپ ھېسابلىنىدۇ.
ئۇيغۇرلار ياشىغان جايلاردىكى قەدىمىي قەبرىستانلىقلاردىن تېپىلغان بۇيۇملار ئىچىدە ھايۋان سۆڭىكىدىن نەپىس ياسالغان ھالقا ، چاچ ئاسقۇ ، بويۇن ئاسقۇ ، ئۈزۈك قاتارلىقلار بار . بۇلار ئىپتىدائىي دەۋرگە مەنسۇپ . كېيىنىكى برۇنزا قۇراللار دەۋرىگە ئائىت ئارخېئولوگىيىلىك تېپىندىلار ۋە ئاز ئۇچرايدىغان يازما خاتىرىلەرگە ئاساسلانغاندا ، مېتال تاۋلاشنىڭ بارلىققا كېلىشى ، قول ھۈنەرۋەنچىلىكنىڭ تەرەققىياتى ئاستىدا ، ئاياللار زىننەت بۇيۇملىرىنىڭ ماتېرىيالى ۋە شەكلىدە ئۆزگىرىش بولۇپ، مىس ، تۇچ ، كۈمۈش ، ئالتۇن ۋە قاشتاشلاردىن ئىشلەنگەن زىننەت بۇيۇملىرىنى تاقاشقا تەرەققىي قىلغان .
ئۇيغۇر قىز – ئاياللىرىدا شەكىللەنگەن زىننەت بويۇملىرىنى تاقاش ئادىتى پەقەت گۈزەللىك قوغلىشىپ مەيدانغا چىققان بولماستىن ، بەلكى خاسلىقىنى گەۋدىلەندۈرۈش بىلەن بىر چاغدا ، زىننەت بويۇملىرىنىڭ شىپالىق رولى ۋە ئېستېتىك رولىدىن پايدىلىنىش ئاساس قىلىنغان بولۇپ ، ئۇيغۇرلار ئۆزلىرىنى نازۈك زىببۇ زىننەتلەر بىلەن بېزەش ئۈچۈن زەرگەرچىلىقنى تېخىمۇ تەرەققىي قىلدۇرغان.


(6) ئۇيغۇر ئاياللىرىنىڭ گۈزەللىك قارىشى

- ئەرلەرگە بەلۋاغ باغلىتىش

بەلۋاغ باغلاش ئۇيغۇرلارنىڭ قەدىمىي كىيىنىش ئادىتى تەركىبىدىن ئورۇن ئالغان خاس شەكىلنىڭ بىرى. ئۇ ئۇيغۇرلىرنىڭ ياسىنىش ئادىتىدە ئالاھىدە رولغا ئىگە ھەم ئېستىتېك مەنىگە ئىگە. «دىۋان»دا:
«قۇرشاغ». قۇر باغلاش، بەلباغ باغلاش 1- توم 606– بەت.
دىگەن مەلۇمات ئۇچىرايدۇ. دېمەك، قەدىمىي ئۇيغۇر ئانىلىرى ۋە قىز – چوكانلىرى تۇرمۇشنى سۆيۈش، گۈزەللىككە ئەھمىيەت بىرىش ، ئېتىقادى ۋە ئارزۇسىنى ئىپادىلەش ئۈچۈن ، ئوغۇللىرىنىڭ، يىگىتلىرىنىڭ، ئەرلىرىنىڭ روھلۇق ۋە جاسارەتلىك بولۇشىنى ، روھىنىڭ ئۇرغۇپ تۇرۇشىنى تىلەپ ، يىپەڭ رەخت ۋە پاختا رەختلەردىن بەلۋاغ تەييارلاپ ، ئۇنىڭغا گۈل كەشتىلەپ يىگىتلىرى ۋە ئەرلىرىگە تۇتۇش ئادىتىنى بەرپا قىلغان.


(7) ئۇيغۇر ئاياللىرىنىڭ گۈزەللىك قارىشى-كەشتە

كەشتىچىلىك ئۇيغۇر ئاياللىرى ئىچىدى ئەڭ كەڭ ئومۇملاشقان ئىجتىمائىي كەسىپ، ئۇ رەڭگارەڭ گۈل نۇسخىلىرى بىلەن ئادەمگە گۈزەللىلىك ۋە ئىستىتىك زوق بەخىش ئىتىدۇ. كەشتە ئادەتتە دوپپا، كەشتىلەنگەن رومال، كۆينەك، بەلۋاغ، ياستۇق، تەكيە، بۆشۈك ئوۋدا-تاتقۇسى ۋە تۇرمۇشقا كېرەكلىك بولغان تۈرلۈك بۇيۇملارغا چىقىرىلىدىغان بولۇپ، ئۇيغۇر مىللىي ئالاھىدىلىكى ئالاھىدە گەۋدىلەندۇرۇپ تۇرىدۇ. ئەجدادلىرىمىزنىڭ كەشتىدىن ئىبارەت بۇ قول ھۇنەرۋەنچىلىكىنى كىيىم-كېچەك مەدەنىيىتى بىلەن بىر گەۋدە سۇپىتىدە راۋاجلاندۇرۇپ كەلگەن.
ئۇيغۇر كەشتىلىچىكى ناھايىتى ئۇزۇن تارىخقا ئىگە . تارىخىي خاتىرىلەر ، مىڭئۆي تام سۈرەتلىرى ۋە شىنجاڭنىڭ ھەر قايسى جايلىرىدىن تېپىلغان ئارخېئولوگىيىلىك قېزىلمىلارغا ئاساسلانغاندا ، ئۇيغۇرلارنىڭ كەشتىچىلىك سەنئىتى مىلادىدىن ئىلگىرىكى دەۋرلەردە مەيدانغا كەلگەن . تۇرپان مىڭئۆي تاملىرىدا ھەر خىل نەپىس گۈل نۇسخىلىرى كەشتىلەنگەن كىيىملەرنى كىيگەن كىشىلەرنىڭ سۈرەتلىرى بار . لوپ ناھىيىسىنىڭ سامپول يېزىسىدىكى قەدىمىي قەبرىستانلىقتىن 1000 پارچىگە يېقىن مەدەنىيەت يادىكارلىقلىرى تېپىلغان . بۇنىڭ ئىچىدە ھەر خىل گۈل بېسىلغان پاختا رەختلەر ، كەشتىلەر بار . ئارخېئولوگىيىلىك تەكشۈرۈش ئارقىلىق بۇ مەدەنىيەت يادىكارلىقلىرى 2000 يىل بۇرۇنقى خوتەن رايونىدا ياشىغان يەرلىك خەلقلەرنىڭ قول – ھۈنەر سەنئىتى ئىكەنلىكىنى مۇئەييەنلەشتۈرۈلگەن.
« تۈركى تىللار دىۋانى »دا:
«ئۇستەم». ئىگەر ۋە كەمەرگە ئوخشاش نەرسىلەرنى بىزەش ئۇچۇن ئۇلارغا بىكتىلگەن ئالتۇن . كۆمۈش زىننەت بۇيۇملىرى 1- توم 145– بەت.
«كىمسەن». زىننەت ئۇچۇن دوپپا ۋە شۇنىڭغا ئوخشاش نەرسىلەرگە تاقىلىدىغان ئالتۇن قاداق . 1- توم 570– بەت.
«چەكىن». چەكمە . يىپەك رەخىتكە زەر بېسىش 1- توم 541– بەت
«تۇگمە». تۇگمە . كۆينەك، چاپان ۋە شۇنىڭغا ئوخشاش نەرسىلەرنىڭ تۇگمىسى . 1- توم 563– بەت.
«تىزىلدۇرۇق». ئۆتۈكنىڭ تۇمشىغىغا زىننەت ئۇچۇن تاقىلىدىغان تەڭگىلەر . 1- توم 686– بەت.
«يەدىشدى». ئۇ ماڭا خۇرجۇننىڭ چورىسىگە كەشتە تىكىشىپ بەردى. بوخچا ۋە شۇنىڭغا ئوخشاش نەرسىلەرنىڭ چورىسىگە كەشتە تىكىشكىمۇ مۇشۇ سۆز ئىشلىتىلىدۇ. 3-توم 94–بەت .
«بۇرتالاندى». بۆككە ئالتۇن قاداق تۇتۇلدى . 3- توم 277 – بەت.
«تۇگمىلەندى». تۇگلىمىدى . ئادەم كۆينىكىنى تۇگمىلىدى . 3- توم 281– بەت.
«توقۇ». توقۇ. كەمەرنىڭ توقۇسى . 3- توم 313– بەت .
«چەكنەدى». كەشتىلىدى . قىز كەشتە كەشتىلىدى ، يەنى قىز زەر يىپ بىلەن يىپەك رەخىت ئۇستىگە كەشتە تىكتى . 3- توم 412– بەت .
«ساچۇلادى». چۇچۇلىدى ، چۇچا بېكىتتى . ئۇ لۆڭگە چۇچىلىدى ، يەنى لۆڭگە ۋە شۇنىڭغا ئوخشاش نەرسىلەرگە چۇچا بېكىتتى . 3- توم 440– بەت .
«كەزلىك». خوتۇنلار كىيىملىرىگە تاقايدىغان ياكى يېنىدا ئېلىپ يۇرىيدىغان كىچىك پىچاق .1 – توم 625 – بەت.
«ساچۇ» . چۇچا. تون، ياغلىق ۋە شۇنىڭغا ئوخشاشلارنىڭ چۇچىسى. 3-توم 302–بەت.
«توقۇلادى» توقۇ بېكىتتى. ئادەم قېيىشقا توقۇ بېكىتتى. 3- توم 443– بەت .
«بورتالادى» ئۇ بۆككە ئالتۇن قاداقلارنى بەكىتتى. 3- توم 480– بەت .
«بوغماق». بوغماق. بۇ نەرسە ئالتۇن ياكى كۆمۈشتىن ياسىلىپ، ئۇستىگە قىممەت باھا تاشلار ۋە مەرۋايىتلار ئورنىتىلىدۇ، نىكاھ كېچىسى ياسانغان كىلىنگە تاقاپ قويىلىدۇ. 1-توم 610–بەت.
«چىرغۇي». توننىڭ ئىككى بىقىنىدىن ئىزمىلار ئۆتكۈزۈپ قويۇلىدىغان توپچا. 3-توم 332–بەت.
« بوغماق». بوغماق. كۆينەك بوقۇچى . 1- توم 609– بەت. دىگەنگە ئوخشاش.


(8) ئۇيغۇر ئاياللىرىنىڭ گۈزەللىك قارىشى

– تازىلىق ۋە تازىلىق بۇيۇملىرى

قەدىمىي مەدەنىي مىللەتلەرنىڭ بىرى بولغان ئۇيغۇر مىللىتى تازىلىقنى سۆيۈش ۋە تازىلىققا ئېتىۋار بىلەن قاراش جەھەتتىكى ئېسىل ئەنئەنىسى بىلەن باشقا مىللەتلەردىن ئالاھىدە پەرقلىنىپ تۇرىدۇ. جۈملىدىن بەدەن تازلىقىغا ئەھمىيەت بېرىش، تىرناقنى ئۇزۇن ئۆستۈرمەسلىك، چاچنى ئەرلەر قىسقا ياسىتىپ يۈرۈش، ئاياللار ئۇزۇن ئۆستۈرۈپ، پاكىز يۇيۇپ-تاراپ، يىلىم چېپىپ، ئۆرۈپ يۈرۈش؛ كىيىملەرنى پاكىز، رەتلىك كىيىش قاتارلىقلار ئۇيغۇرلارنىڭ ئۇزاق ئەسىرلەر جەريانىدا شەكىللەندۈرگەن ئەنئەنىۋى تازلىق ئادىتىدۇر. ئۇيغۇرلار يەنە خېلى بۇرۇنلا يۇيۇلغان ياكى پۈرلەشكەن كىيىملەرگە دەزمال سېلىپ كىيىشكە ئادەتلەنگەن.
«دىۋان»دا « دەزمال ھاندۇۋا شەكىلدىكى بىر پارچە تۆمۈر، كىيىمنىڭ چاكلىرىنى تۈزلەش ئۈچۈن ئۇ قىزىتىپ بېسىلىدۇ» دەپ مەلۇمات بەرگەن.
ئۇيغۇرلار ئاياللىرى ھەر ۋاقىت بېلىگە كەزلىك( پىچاق) ئېسىپ يۈرۈشكە ئادەتلەنگەن.
«ئۇلاتۇ». بۇرۇن ئېيتىلىدىغان يىپەك قولياغلىق. قويۇندا ساقلىنىدۇ. 1-توم 183–بەت.
«سۇۋلۇق». قولياغلىق 1- توم 616– بەت.
«ياملاتتى». يامداتتى، سۇپۇرتتى. ئۇ ئۆينى يامداتتى، يەنى سۇپۇرتتى. 2-توم 521–بەت.
«ساچۇ» چۇچا . تون، ياغلىق ۋە شۇنىڭغا ئوخشاشلارنىڭ چۇچىسى. 3-توم 302–بەت.
«ئۇتۇدى». ئۇتۇكلىدى، دەزماللىدى، دەزمال سالدى. ئۇ تونىنى دەزماللىدى، ئۇ تونىنىڭ پۇرلەشكەن جايلىرىنى تۆمۇر پارچىسى بىلەن دەزماللاپ تۇزلىدى. 3- توم 345– بەت.
«بۇركۇردى». پۇركىدى. يۇغۇچى تونغا سۇ پۇركىدى .يەنى كىرچى ئىۋىتىش ئۇچۇن تونغا سۇ پۇركىدى. 2-توم 241–بەت.
«كەزلىك». خوتۇنلار كىيىملىرىگە تاقايدىغان ياكى يېنىدا ئېلىپ يۇرىيدىغان كىچىك پىچاق. 1– توم 625 – بەت.
«تايلاڭ». كېلىشكەن، زىرەك، پاكىز، زىرەك، زىلۋا، رەڭگى پاكىز، كىيىم-كېچىكى تازا ئادەم. (3-توم 526–بەت) دېگەندەك مەلوماتلار قەدىمقى ئۇيغۇر ئاياللىرىنىڭ گۈزەللىككە، تازلىققا ئالاھىدە ئەھمىيەت بەرگەنلىكىنى تولۇق چۇشەندۇرۇپ بىرىدۇ.


(9) ئۇيغۇر ئاياللىرىنىڭ گۈزەللىك قارىشى

- ئۇياتچانلىق ۋە ئەخلاق

ئۇيغۇرلار ئەخلاقنى بىر خىل گۈزەللىك دەپ قارىغان . ئۇلاردا
«ئەردەمسىزدىن قۇت چەتىلۇر »(ئەخلاقسىزدىن قۇت كېتەر، يەنى پەزىلەتسىز ئادەمدىن بەخىت – دۆلەت كېتىدۇ (2- توم 332–بەت).
«ئېردەملىك كىشىلەرىگ ئاياغىل »پەزىلەتلىك كىشىلەرگە ھامىيلىق قىلغىن(2-توم 9–بەت). «ئەدەپ – ئەردەمنىڭ بېشى تىل ، چۇنكى چىرايلىق سۆزلەيدىغان كىشى ئابروي تاپىدۇ»(1- توم 145 – بەت)،
« ئەدەپ – ئەردەمنىڭ بېشى تىل»(3- توم 183 – بەت).
«ئەي ئوغلۇم مەندىن ئۇگۇت-نەسھەت ئال ، ئەدەپلىك ۋە تەرتىپلىك بولۇشقا تىرىش، تاكى ئەل ئېچىدە ئۇلۇغ ئالىم بولۇپ، ئەدەپ ۋە ئىلىم-ھىكىمەت تارات»(1-توم 72-بەت).
«ئەي ئوغلۇم ئۇگۇت – نەسىھەتنى قۇبۇل قىل، ئۆزۇڭدىن نادانلىقنى نېرى كەتكۇز؛ تالقىنى بولغان كىشى ئۇنىڭغا شىرنە قاتىدۇ،ئەقلى بولغان كىشى ئۇگۇت نىسىھەتنى قۇبۇل قىلىدۇ»( 1 –توم 574–بەت).
« ئوغلۇم ساڭا ئەدەپ ئەخلاقنى مىراس قىلىپ قالدۇرمەن؛ ئىلىملىك، ئەقىللىق ئادەملەرنى تېپىپ، ئۇلارغا يېقىنلاش، ئۇلاردىن پايدىلان»( 3 - توم 597– بەت).
دەپ قارىغان ھەمدە بۇ گۈزەل ئەخلاقلارنىڭ ئادەملەردە بولىدىغان گۈزەل ئادەت ئىكەنلىگىنى، بۇخىل خىسلەتنى ئۆزىگە مۇجەسسەم قىلغان كىشىنىڭ گۈزەللىك ئالىمىدە ھۆرمەتكە سازاۋەر بولىدىغانلىقىنى بايان ئەتكەن.
«كۆركەم، چىرايلىق تونۇڭنى ئۆزۈڭ كىي، تاتلىق ئېشىڭنى باشقىلارغا بەر، مېھماننى ئىززەتلە، شۆھرىتىڭنى ھەممىگە يايسۇن» (1-توم 64–بەت).
«مېھمان كەلسە قۇت كېلەر، مېھمان بىلەن تەڭلا بەركەت كېلىدۇ. مېھمان ياخشىلىقنىڭ ئالامىتى ، ئۇنى ئېغىر ئالغۇلۇق ئەمەس »(1-توم 124 – بەت)
قاتارلىق ماقاللاردىن قەدىمقى ئۇيغۇرلارنىڭ مېھماننى ياخشى كۇتۈشكە ئەھمىيەت بىرىشتەك گۇزەل ئەخلاق پەزىلىتىنى كۆرۋالغىلى بولىدۇ.
«سۇرەن چىقسا، ئۇرۇق–تۇققان جەملىشەر، يېغا كەلسە خەلق توپى تەۋرىشەر»(1–توم 119–بەت) ــ بۇ ماقالدا ئۆز ئارا ئىناقلىق، ئىتىپاقلىق تەكىتلەنگەن.
ئۇنىڭدىن باشقا «تۇركىي تىللار دىۋانى»دا ئاياللاردا بولۇشقا تىگىشلىك شەرمىي ھايا، ئۇياتچانلىق، باشقىلار ئالدىدىكى ئولتۇرۇش قوپۇشلارنىڭ ئادەمدە بىر خىل گۈزەللىك لاتاپىتىنى نامايەن قىلىدىغانلىقى توغرىسىدىمۇ ئېنچىكىلىك بىلەن مەلۇمات قالدۇرۇلغان.
مەسىلەن:
«ئوروندى». ئورىدى. خوتۇن پۇركەنچە پۇركەندى1- توم 270- بەت.
«ئۆرتۇندى». يېپىندى.خوتۇن يۇزىنى يېپىۋالدى 1 - توم 332– بەت.
«سېزېغ». پەش، كىيىمنىڭ پىشى . پېشىنى يىپىپ ئولتوردى ، يەنى يەكتىكىنىڭ ئىككى پېشىنى قىستۇرۇپ ئولتۇردى . بۇنداق قىلىش نازاكەت ھىسابلىنىدۇ . 1- توم 484– بەت.
«دەدەك». كېلىننىڭ يات كىشلەرگە كۆرۇنمەسلىك ئۇچۇن بېشىغا ئارتقان پۇركەنچىسى1- توم 531– بەت.
«قاتۇنلاندى». خېنىملاشتى. خوتۇن خېنىملاشتى، خېنىم قىياپىتىگە كىردى. 3-توم 284–بەت.
«قىزىل». قىزىل. ماقالدا مۇنداق كەلگەن: قىلىقلىناي دىسە قىزىل كىيەر، ياراي دىسە يېشىل كىيەر. يەنى خوتۇنلار ئېرى بىلەن خۇش مۇئامىلىدە بولماقچى بولسا، قىزىل يىپەك كىيىم كىيىدۇ؛ غىلجىڭلىق قىلماقچى بولسا، يېشىل يىپەك كىيىم كىيىدۇ . بۇ ماقال خوتۇنلارنى ئېرىگە دائىم خۇش مۇئامىلىك بولۇشقا ئۇندەپ ئېيتىلىدۇ. (1- توم 512–بەت)
«قېلېنچ»خۇلق. خوتۇنلارنىڭ نازۇ –كەرىشمىسى .«ئاياللارغا كۆپ خۇلقلانما، كۆپ نازلانما» (3- توم 511– بەت)
«ئۇتۇنچ». ئۇيات. نۇمۇس . ئۇيات ئىش . 3 - توم 607– بەت.
مەلۇمكى ياسىنىش ئىنسانلاردىكى گۈزەللىك تۇيغۇسىنىڭ كونكرېت ئىپادىسى. چۈنكى ياسىنىش ياكى گۈزەللىك ئادىتى ئىنسانلار ئەجدادىنىڭ بىراق ئۆتمۈشتىكى تۇنجى ئەمگىكى جەريانىدا يېتىلگەن ئىپتىدائىي تەپەككۇرنىڭ تەرەققىياتىغا ئەگىشىپ ئىجتىمائىي تۇرمۇشقا قارىتا ھاسىل بولغان گۈزەللىك تۇيغۇ - ھېسىياتتىن ئايرىلالمايدۇ. شۇڭا ئۇ ئىنسان تۇرمۇشىنىڭ ھەممە ساھەسىگە ھامان چوڭقۇر تەسىر كۆرسىتىدۇ. گۈزەللىك زوق ۋە گۈزەللىكنى سۆيۈش، گۈزەللىككە ئىنتىلىش بارلىق مىللەتتە ئورتاق ھالەت، ئەمما مىللەتلەرنىڭ ئىجتىمائىي تۇرمۇش شارائىتى پەرقلىق بولغاچقا، ئۇ ھاياتنىڭ كونكرېت ئىپادىلىنىشى ۋە ئادەت شەكلىمۇ ئوخشىمايدۇ. ئەجدادلىرىمىزدا ئۆزىنىڭ ماددىي ئىشلەپچىقىرىشىغا ئەگىشىپ يۈرۈش - تۈرۈش بويىچىمۇ ئۆزىگە خاس مىللىي تۈسكە ئىگە ئادەت – ئەنئەنىلەر، گۈزەللىك قاراشلىرىنى شەكىللەندۇرگەن. ئەجدادلىرىمىزنىڭ ئەنە شۇنداق كىيىم - كېچەك ، زىبۇ – زىننەت، تارىنىش، كەشتە،تازلىق،شەرمىي – ھايا ۋە ئەنئەنىۋىي ئەخلاق قاتارلىق گۈزەللىك قاراشلىرى ئۇلارنىڭ ئىپتىدائىي ئىتقادى - شامان دىنىي ئەقىدىلىرىگە مانى، بۇددا ۋە ۋەئىسلام دىنى ئەقىدىلىرى سىڭىپ گىرەلىشىپ كەتكەن. ئۇلارنىڭ گۈزەللىك قارىشىدا ئەرلەر بىلەن ئاياللار گۈزەللىكى بويىچە ھەر خىل تەلەپ - ئۆلچەم بولسىمۇ، ئەجدادلىرىمىز نۇرغۇن ئەمەلىيەت سىناقلىرى ئارقىلىق ئۇنىڭ گۈزەللىكنىڭ سىرتقى ھالىتىلا ئىكەنلىكىنى، ھەقىقىي گۈزەللىك ئىچ يەنى قەلبى گۈزەللىكتە ئىكەنلىكىنى تونۇپ يەتكەن. ئۇلار بۇ تونۇش - چۈشەنچىسىنى «چىرايلىقنىڭ كۆڭلىنى بىلىپ بولماس، چىرايىغا چاي قۇيۇپ ئىچكىلى بولماس» دېگەن ماقال بىلەن بىزگە ئۆرنەك قىلىپ قالدۇرغان.
دىمەك: ئەجدادلىرىمىز كىيىم - كېچەك ۋە زىننەت بۇيۇملىرى جەھەتتە ئۆزىگە خاس گۈزەللىك ئادىتىنى يېتىلدۈرۈپ قالماي، سىن - سىياق، مىجەز - خۇلىق گۈزەللىكىدىمۇ كۈچلۈك مىللىي تۈسكە ئىگە ئادەت ئەنئەنىلەرنى يېتىلدۈرگەن.


پايدىلانغان ماتىرىياللار:

1. ھەلىمە ئىسمايىل «ئۇيغۇر خانىم قىزلىرىنىڭ گىرىم سەنئىتى»، «شىنجاڭ ياشلار – ئۆسمۈرلەر نەشىرياتى» 1996 – يىلى ئۇيغۇرچە نەشىرى.
2. تۇنسا روزى «<تۇركىي تىللار دىۋانى>دىكى كىيىم – كىچەك ، زىبۇ – زىننەت مەدەنىيىتىگە نەزەر»، «شىنجاڭ ئۇنىۋېرىسىتىتى ئىلمىي ژورنىلى»2002 - للىق 2- سان (ئۇيغۇرچە)
3 . مەھمۇد قەشقىرى«تۇركىي تىللار دىۋانى»، «شىنجاڭ خەلق نەشىرياتى » 1980 – يىلى ئۇيغۇرچە نەشىرى. 1 – 2 – 3 – توم .
4 . ئەنۋەر تۇرسۇن ئەپەندى «ئۇيغۇر ئۆرپ – ئادەتلىرىدىن ئۆرنەكلەر» ، « شىنجاڭ ئۇنىۋېرسىتىتى نەشىرياتى»2007 – يىلى ئۇيغۇرچە نەشىرى.
5 . غەيرەتجان ئوسمان«قەدىمقى تارىم مەدەنىيىتى» ،« شىنجاڭ ئۇنىۋېرسىتىتى نەشىرياتى»2007 – يىلى ئۇيغۇرچە نەشىرى.
6 . «<تۇركىي تىللار دىۋانى>تەتقىقاتى ماقالىلەر توپلىمى»،«شىنجاڭ خەلق نەشىرياتى » 2006 – يىلى خەنزۇچە نەشىرى.
7 . ئابدۇرەھىم ھەبىبۇللا «ئۇيغۇر ئېتنوگرافىيىسى»، «شىنجاڭ خەلق نەشىرياتى » 1993 – يىلى ئۇيغۇرچە نەشىرى.
8 . ئابدۇكىرىم راھمان «ئۇيغۇر فولكلورى ھەققىدە بايان » ، «شىنجاڭ خەلق نەشىرياتى » 1989 – يىلى ئۇيغۇرچە نەشىرى.
9 . ئابدۇكىرىم راھمان، رەۋەيدۇللا ھەمدۇللا ، شېرىپ خۇشتار «ئۇيغۇر ئۆرپ – ئادەتلىرى»، «شىنجاڭ ياشلار–ئۆسمۈرلەر نەشىرياتى» 1996 – يىلى ئۇيغۇرچە نەشىرى.
10. ياكاموتو كيوشىكى(ياپۇنىيە)«ئۈزۈكنىڭ مەدەنىيەت تارىخى»، «شاڭخەي كىتاپخانا نەشىرىياتى» 2004 – يىل خەنزۇچە نەشىرى
&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

تولۇق ئوقۇش